Исте[соли маъдан ва кe[корb

Исте[соли маъдан низ хеле равнаr гирифт. Дар Фарuона о[ан, rалъагb, нуrра, симоб, мис, сурб ва, инчунин мум, сангпахта, фирeза, навшодир ва u. исте[сол мекарданд; аз Rарамазор, аз rарибии Хуxанд нуrраи зиёде мегирифтанд ва ин кон бо номи Кe[и сим маш[ур аст. Географи араб Ибни {авкал навиштааст, ки дар Уструшан дар rарибии ша[ри Марсманда ва дар рустоки Минк о[ан исте[сол карда мешуд. Ма[сули ин кон на фаrат э[тиёxоти Фарuонаро таъмин мекард, «балки ба Хуросону Ироr [ам кашонда мешуд».¹⁰⁵ Дар китоби «{удуд-ул-олам» гуфта мешавад, ки [ар сол дар Марсманда бозори калоне мешуд ва аз [амон xо ба гирду атроф ашёи о[анb па[н мегашт.¹⁰⁶ Муаррихи араб ал-Истахрb дар Асбара (Исфара) будани кон[ои калони ангиштро rайд карда менависад, ки: «он xо кe[е [аст аз санги сиё[ ва он санги сиё[ мисли ангишт месeзад».¹⁰⁷ Худи [амин муаррих rайд мекунад, ки дар асри Х дар Осиёи Миёна дар кори [арбb нафт бисёр истифода мешуд – масалан, [ангоми му[осираи rалъа ба даруни он зарф[ои сeзони нафт партофта, ша[рро оташ мезаданд. Но[ия[ои болооби Зарафшон маркази исте[соли о[ан, тилло, нуrра, зок ва Дарвозу Рушону Шуuнону Бадахшон маркази исте[соли тилло, нуrра, лаъл, лоxувард дониста мешуд. Дар «Хуxистон» ном xой (xои [озираи посёлкаи «Сольпром»-и райони Ашт) намак истихроx намуда ва бо он а[олии Шош, Хуxанд ва дигар ша[р[оро таъмин мекарданд.¹⁰⁸

Тамоми сарзамини Осиёи Миёна батафсил тадrиr карда шуда буд. Ва дар ин кор [еx як шароити табиb монеа нашуд. Исте[соли маъдан, [атто дар Помири Шарrb дар кe[и Бозордаро равнаr дошт. Дар ин ма[ал бошишго[и бузурги исте[солу истихроx ва хариду фурeши маъдан вуxуд дошт, ки онро археолог М.А.Бубнова тадrиr кардааст; шояд ин ма[ал худи [амон Самарrанд бошад, ки дар маъхаз[ои хаттb номбар шудааст. {уxxат[ои хаттие, ки аз ин но[ия ба даст омаданд, аниrу даrиr ша[одат мсди[анд, ки [ам дар аср[ои миёна ва [ам дар давра[ои хеле rадимтар аз ин дар Помири Шарrb фаrат намоянда[ои халr[ои Осиёи Миёна сокин буданд.

Ба туфайли тадrиrоти муфассали археологb ва геологb мо ал[ол аниr тасаввур карда метавонем, ки авзои [аrиrии кe[кории аср[ои IХ-Х чb гуна буд. Маъданшиносу кe[корони тоxик со[иби таxрибаи бои чандинасра буданд ва дар [амон шароити вазнину душвор тамоми он аломату нишона[оеро, ки ба вуxуди ин ё он маъдан далолат мекунад, мукаммал медонистанд ва чунон кон[оеро кашф кардаанд, ки [атто геолог[ои имрeзаро дар [айрат мегузоранд. Вобаста ба навъу намуд ва шар[у мавrеи маъдан кон[ои хурд ва ё кон[ои калон сохта мешуд. Баъзан кон[о чунон калон мешуданд, ки [озир [ам касро дар [айрат мегузоранд. Масалан, чунинанд Кони Мансур, Кони Гут ва u. Барои истихроxи маъдан аввал чо[[ои чуrури рост ё моил мекофтанд, аз ин чо[ баъд худи наrб канда мешуд, ки он то лаби маъдан рафта мерасид; агар маъдан рeяк xой гирифта бошад, rабати хоки болои онро гирифта партофта, бо усули кушод истихроx мекарданд. Баъзе кон[о хеле чуrур шуда мерафтанд, масалан, дар Тоxикистон кони асримиёнагие кашф шуд, ки чуrуриаш аз 250 метр бештар аст. Барои маъданканb одатан «усули оташкан» истифода мешуд, яъне маъданро бо ёрии оташ меканданд. Барои ин дар таги деворе, ки маъдан дорад, гулхан гиронда онро метасфонданд, [амин ки сахт тасфид, ба болояш об мерехтанд. Пас аз чандин бор такрор шудани ин кор сахттарин xинси кe[b кафида xудо мешуд ва баъди ин кандани он кори мушкил набуд. Олоти маъданканb [ам вобаста ба сахтию муста[камии он [ар хел мешуд – асосан дар он давра[о фона[ои чeбину о[анb, зоuнeлу метин[ои дастадору бедаста, каланду бел, тешаву табар, путку болuа барин чиз[оро кор мефармуданд.

Кe[корони асримиёнагии тоxик барои сарфаи ме[нат ва осонии кор фаrат [амон хокеро канда берун мепартофтанд, ки пеши маъданро гирифта бошад ва барои пеш рафтан имкон шавад. Ба ин сабаб тамоми он чо[у наrб[ои кон[ои rадима бени[оят каxу килебу печдарпеч мебошанд ва аз баъзе xой[ои наrб фаrат хазида гузаштан мумкин аст. Дар айни замон чунин [олат xолиби диrrат аст, ки кон[о бо [авсалаи тамом канда, маъдани он[о покиза истихроx карда мешуд.

Аксар ваrт саrфи конро бо тиргак муста[кам намекарданд, вале аз бисёр кон[о тиргак[ои rадимb ёфт шуданд. Масалан, чунин тиргак[о дар Кони Мансур ёфт шуданд, ки аз ин кон дар аср[ои IХ–Х маъдан мегирифтанд. Набудани тиргак дар аксари кон[о маънои онро надошт, ки ба ин кор аrли кe[корони он давра намерасид, балки сабаби асосb шароити иxтимоию иrтисодии он замона буд, яъне [аёти кe[кор ягон арзише надошт ва тиргак фаrат ба [амин шарт монда мешуд, ки бе тиргак чуrур кардани кон [еx имкон надошта бошад. Барои исботи ма[орат ва саводи баланди техникии кe[корони rадимии тоxик зикри [амин як мисол кифоя аст, ки аллакай дар [амон давра[о тиргак[ои «чандар» ном навъи тиргакмонb истифода мешуд, ки онро илми [озира [ам тавсия мекунад ва ма[з [амин усули тиргакмонb вазни фишори хокро бардошта, саrфи конро муста[кам ниго[ медорад.

Даруни конро бо чароuи сиё[ равшан мекарданд. {авои он бо чанд усул тоза карда мешуд. Асосан [аракати табиии xараёни [аворо истифода мебурданд ва rонуни аз даруни кон берун шудани [авои вайрон, ки баъдтар бори аввал М.В.Ломоносов кашф кардааст, ба кe[кории асримиёнагии тоxик маълум буд. Барои дигар кардани [авои кон дигар усул[оро низ кор мефармуданд. Масалан, дар лаби даромадго[и кон тахта[ои махсус мешинонанд, ки он[о дами шамолро гардонда, онро ба даруни ин кон равона мекард. Аз афти кор, дар [амон давра[о [ам усули зeран дигар кардани [авои даруни кон истифода бурда мешуд.

Инчунин усул[ои берун кардани оби даруни кон [ам вуxуд дошт. Асосан барои берун кардани оби кон таxрибаи якуним[азорсолаи корезкобb истифода бурда мешуд.

Маъдани кандашуда аз кон ба воситаи сабад ё rавuа (халтаи чармb) берун кашида мешуд. Дар xой[ои фарози баромади кон зина[о месохтанд. Барои аз чо[ баромадан болор[ои поймонакдор ё нардбонро истифода мебурданд. Дар сол[ои охир, инчунин осори uарuара[ои боркашb [ам ёфт шуд. Дар яке аз чо[[ои Кони Мансур чархи калони чeбини uарuараи боркашb, таноб[ои он ва [атто дар нeги таноб чангак [ам ёфт шуд, ки ба он сабад ё rавuаро ил[оr карда, берун мекашиданд.

Маъданро аз кон бароварда аз даруни он пора[ои лозимаро чида мегирифтанд, баъд онро майда мекарданд (барои ин кор [ам асбобу олати махсуси мураккабро кор мефармуданд), баъди майда кардан тоза мешустанд ва пас аз [амаи ин мегудохтанд. Кeра[ои калони маъдангудозb вуxуд доштанд, масалан, кeраи калон аз Конжул ёфт шудааст.

Дараxаи илму [унари маъданшиносb [ам баланд буд. Муrоисаи маълумоти маъхаз[ои хаттb ва осори reра[ои маъдангудозb, та[лили дажuолу фулузоти тайёр далолат менамоянд, ки дар [амон давра[о гудохтани маъдан[ои сулфиди мис, бо усули купелятсия xудо карда гирифтани нуrра барин протсесс[ои ни[оят мураккаби маъдангудозb пурра азхуд карда шуда буданд.¹⁰⁹