Б. U. UАФУРОВ
ТОXИКОН
ТАЪРИХИ RАДИМТАРИН,
RАДИМ, АСРЊОИ МИЁНА
ВА ДАВРАИ НАВ
ДУШАНБЕ
НАШРИЁТИ «ДОНИШ»
2
008
Б
Ба
истиrболи 100 – солагии аллома Б.F.Fафуров
нашр шудааст.
U 45
Б
Ба
истиrболи 100 – солагии аллома Б.F.Fафуров
нашр шудааст.
U 45
ISBN – 978-99947-38-38-0
Б.U.Uафуров. Тоxикон: Таърихи rадимтарин, rадим, асрњои миёна ва давраи нав - Душанбе: Дониш, 2008. 870 са[.
© Академияи илм[ои Xум[урии Тоxикистон
Сарчашмаи худшиносии миллb
Агар кас гузаштаи аxдоди худро надонад, инсони комил нест!
Ин хитобаи сода, вале дар айни замон xиддии бузургони илму адаби мо аз rаъри аср[о ба гeш мерасад ва [ушдор меди[ад, ки аз таърихи миллату сарзамин, расму русум ва дину оини худ мудом воrиф бошем. Воrеан, таърихро хотираи инсоният меноманд. Пас [ар фард бе омeзиши таърихи кишвари худ аслу насаб ва маърифати бумиву зотиашро пойдору бегазанд ниго[ дошта наметавонад, аз решаи хеш дур ё канда шуда, ба вартаи гумномb ё фано rадам мени[ад ва, ба таъбири имрeзиён, «манrурт» мешавад. Яъне инсон таърихи гузаштаи худро фаро нагирад, табиист, ки аз зоти худ, ро[и тайкарда, дастовард[ои сиёсиву фар[ангb ва бурду бохти мардумаш ноого[ монда, чун махлуrе одамсурат, вале бепарво, бемасъулият, бенишон умр ба сар мебарад. Ин бадбахтии бузург аст. Охир орb аз хотираи гузашта, фориu аз uами фардо чb хел худро инсон мешуморb?
Агар ин фоxиа давлат, миллат ва rавмеро фаро гирад, чb мешавад?
Таърих гуво[ аст, ки аз рeи чунин беэ[тиётb ва воrиф набудан аз гузаштаи хеш rисме аз давлату миллат[ои абарrудрат пора-пора шуда, аз забон ва расму оини хеш ма[рум гардидаанд. Дар а[ди бостон чунин мисол[о фаровонанд.
Сарнавишти миллати тоxик дар тeли аср[о баробари дигар мардуми эронинажод басо печида ва пуршебу фароз аст. Тоxик бо кору пайкор барои ноил шудан ба озодb, бо созандагb ва бунёдкорb, бо аrлу заковати фарзандони нобиuааш дар арсаи илму адабу сиёсат, бо расидан ба даврони э[ёи давлатдорb ва чашидани за[ри шикаст, бо талош[о ба[ри худшиносb ва ого[ии миллат таърихи худро uаниву рангин сохтааст.
Таърихи саршор аз ла[за[ои пирeзb, часпу талош барои ташаккули тафаккури милливу ривоxу равнаrи давлатдорb, илму фар[анг ва ... гулгун аз хуни мардони муборизу фидокор ... Аммо пeшида нест, ки сол[ои тeлонb мо аз омeзиши мероси таърихии халrи худ як андоза дур мондем. Дар мактабу донишго[[о ба фарзандони мо ба xои таърихи халrи тоxик бештар таърихи халr[ои дигарро меомeзонданд. Ва ин муносибати носолим рахнае гузошт дар таърихомeзb ва таърихдонии мардуми мо. Шояд як сабаби аз асли хеш каме дур мондан ва паст рафтани маънавият, ко[идани ахлоrи xомеаи мо аз [амин иборат буд.
Ва, хушбахтона, ду фарзанди нобиuаи миллати тоxик - устод Садриддин Айнb ва академик Бобоxон Uафуров [амин норасоиро э[сос карданд ва xиддан аз пайи исло[и он шуданд. Аллома Айнb бо рисола ва маrолоти зиёдаш дар хусуси зиндагb ва эxодиёти шахсият[ои илму фар[анг ва сиёсату давлатдорb мардумро бо гузаштаи пурифтихор ва фарзандони некноми миллат ошно сохт, он[оро бо таърихи ибратомeзу пурифтихори худ пайваст. Мардум бо ниго[и зиракона ва хирадмандонаи Айнb аз барору нокоми[ои ниёгон дар набарди зиндагb ого[ шуданд.
{амчунин Бобоxон Uафуров бо [идояти ин пири хирад ба кори пуршарафе камар баст. Вай дар сол[ои басо мушкил ба тадrиr ва таълифи китобе аз таърихи халrи тоxик шурeъ намуд. Ковишу xустуxeй[ои пайвастаи e дар ин ро[ самараи дилхо[ доданд. Ва нахустин асари илмии Бобоxон Uафуров «Таърихи мухтасари халrи тоxик» панxо[ сол муrаддам - соли 1947 аз чоп баромад. Вай чун фарзанди дилсeзи миллат баробари фаъолияти давлатдориву сиёсb ин корро ба анxом расонд ва барои [амзабонону [аммиллатонаш равзане кушод аз олами таърих. Ин таxрибаи аввалини таърихнависии тоxик дар замони шeравb буд ва онро му[аrrиrони намоён, шарrшиносони маш[ури дунё хуш пазируфтанд.
Хонандаи тоxик тавассути ин асар аз маrоми худшиносb ба омeхтани таърихи гузаштаи худ рe овард. Ва ба савол[ои зиёди «Аxдоди мо ки[о буданд? Аз куxо ба зиндагb шурeъ карданд? Чb тавр давлат сохтанду давлатдорb карданд? Бо чb ро[у дастуре ба илму адабиёти оламшумул пой гузоштанд? Дар таърихи башарият чb маrому поя доранд?»- посухи даrиr ва муфассал ёфтанд.
Ман ин асари аxоиб ва пурмe[таворо [анeз сол[ои донишxeb мутолиа карда, го[е аз [унари волои давлатдории гузаштагонамон меболидам, баъзан аз шикасти [укумат, xо[талабb, xангу xидол ва xа[олату хунрезии бародарон ба хотири тахту тоx ва шe[рату нафс, ки теша ба решаи давлат задааст, тохтутози ва[шиёнаи аxнабиён, саросар нобуд шудани мардумони бегуно[ ва харобу валангор гаштани марказ[ои фар[ангb дилам реш мегашту ба андеша меафтодам. Пайваста фикр мекардам, миллате, ки як замон со[иби тамаддуни олb буд, имрeз аз ко[идани маънавияти xомеа меноладу азоб мекашад?!
Пeшида нест, ки баъди инrилоб мардуми мо ба таври сунъb аз омeхтани таърихи чандин[азорсолаи худ бенасиб гашт ва маънавияту ахлоrаш аз нарасидани ин uизо ко[ид. Асари Бобоxон Uафуров, ки чун обу [аво барои худого[b ва рушди тафаккури таърихии мардум зарур буд, дар тeли панxо[ сол тан[о як маротиба нашр шуд. Албатта, ин боиси таассуф аст. Аз рeи инсоф мебоист ин асар бор[о аз чоп мебаромад ва дастраси [ар як фарди тоxик мегардид.
Агар мо аз ро[и тайкардаи пур аз шебу фарози миллати худ ого[ии нисбатан пурра медоштем ва аз хато[ои содирнамудаи ниёгонамон сабаr мегирифтем, шояд тeфони офатбори xанги гражданb, ки мо ба он дучор омадем, чунин ранги фоxиавb намегирифт. Охир як сарчашмаи худшиносии миллb ма[з ошноb бо мероси таърихb аст. То хотираи rавии таърихиро, ки дар осори фар[ангиву илмии бостон ма[фуз аст, xомеа аз худ накунад, аз хираду заковати гузаштагон ба[раманд нашавад, дар тамоми ришта[ои зиндагb ба дастовард[ои дилхо[ ноил шуда наметавонад.
Омeхтани таърих тан[о барои донистани гузашта нест, балки ин барои шукуфоии фардои [ар як миллату давлат зарур аст. Яъне миллат бояд аз гузаштаи худ- хо[ дурахшон бошад, хо[ тира,- сабаr бигирад ва дурнамои ояндаашро муайян бисозад.
Академик Бобоxон Uафуров ба [амин хотир умри худро ба та[rиr ва эxоди таърихи миллаташ бахшид ва, хушбахтона, ба мурод расид. Вай бо чопи шо[асари бузурги худ – «Тоxикон» натан[о миллати тоxик, балки тамоми форсизабонони олам, мухлисону [аводорони тамаддуни Шарr ва сокинони Осиёи Марказиро бо як сарчашмаи нерубахшу пурба[о шодком сохт. Бояд таъкид бикунам, ки аллома Бобоxон Uафуров дар эxоди ин асар, ба таъбири устод Айнb, яке аз «...шарт[ои му[ими таърихнависb - му[окимаронии бетарафона»-ро риоя кардааст.
Ин асар аввал ба забони русb дар Москва чоп шуд ва [амчунин аз xониби олимони маш[ури собиr шeравb ва хориxb ба[ои арзанда гирифт. Асар тан[о ба омeзиш ва та[rиrи таърихи тоxикон, са[ми беназири он[о ба ганxинаи тамаддуни башарb ма[дуд намешавад. Инчунин, дар он таърихи мардуми [амзабонамон ва халr[ои дигари Осиёи Марказb мавриди та[rиrи [амаxониба rарор гирифтааст. Аз ин хотир баъди он ки «Тоxикон» ба хати русиасоси тоxикb дар Душанбе ба табъ расид, дар[ол диrrати муаррихони Афuонистонро xалб намуд. Ва дар ин кишвари дeсту бародар асари мазкур бо [уруфи форсb аз чоп баромад, сипас дар мамолики дигар низ пай дар пай чопи он сурат гирифт.
Rимати илмии «Тоxикон», ал[аr, бени[оят бузург аст. Бобоxон Uафуров бо ин иrдоми нек ва за[мати пурба[ояш натан[о са[ифа[ои таърихи рангини миллати тоxик ва мардуми [амзабони мо, балки таърих ва ро[и тайкардаи халr[ои eзбеку rирuиз ва rазоrу туркманро то андозае ба хонанда ошно сохт. Ин хидмати рустамонаи Бобоxон Uафуров шоистаи та[син ва офарин аст, зеро осори пурrимати илмиаш чун бе[тарин омeзгор ба мо ва насли оянда сабаr меомeзад.
Имрeз мардуми кишвар ба худшиносb ва барrарор кардани хотираи таърихии хеш беш аз пеш ниёз дорад. Мо бояд аз таърихи гузашта сабаr бигирем ва барои ва[дати комили миллb кор[ои бузургеро ба анxом бирасонем. Дар ин ро[и пуршараф чопи осори гаронба[ои академик Бобоxон Uафуров барои барафрeхтани э[соси ватандeстb ва ифтихори миллb мадад хо[ад расонд.
Эмомалb Ра[мон