12 Дәріс. 1914-2013 жж. Үндістан.

1947 жылы 15 маусымда Үндістанның тәуелсіздігінің заңы қабылданды. Жаңа мемлекет Англияның доминион достастығының мемлекеті ретінде танылды. Құрылтай жиналысының төрағасы- Ранжендра Прасад, бірінші премьер-министр – Джававахарлал Неру, сонымен қатар, өкімет басында саяси- партиялары болды. Жаңа мемлекетте жаңа конституция, субьективті федерация қатынастарымен және шекараны белгілеу жұмыстары жүргізілді.1947 жылы княздықтарды біріктіру ұйымы құрылып, оның өкілі В.Патель болды.1947-1949 жж аралығында 601 ден 555 Үндістан княздығына кірді , ал қалғандары Пәкістан құрамында болды. Кашмир мен Хайдарабадта жағдай өте ауыр болды. 1948 жылы осы жерлерде Үндістаннның ұлттық өкілі, үндістер мен мұсылмандарды қосуға ұмтылған зиялы ұлт өкілі Мохандаса Карамчанда Ганди көз жұмды.

Дж. Неру, В.Патель, П.Ситарамайи басшылығымен құрылған комитет Конгрессте ұлттық штаттардың құрылуына қарсы болды.1949 жылы қазан айында Құрылтай жиналысында жаңа Конституция жобасы қабылданып, 1950ж 26 қаңтарда күшіне енді және сол күн Республика күні болып саналды.

Конституцияның ерекше бөлімдері. 1950 жылғы Үндістан. Президент – басқарушы орган. Орталық парламент екі палатадан тұрды: ұлттық парламент (Лобсабха) және штаттар кеңесінен (Раджья сабха). Ұлттық палата тікелей сайланды, мерзімі 5 жыл. Ал, кеңестер штаттардың сайлауы кандидаттардың арасындағы көп дауыс жинаған кандидат палата депутаты бола алды, мерзімі 6жыл . Сайлау құқығы 21 жастан асқан азаматқа берілді. Сондай-ақ, Үндістан - штаттар одағынан тұрды, алайда конституция бойынша «Орталықтандырылған федерация» болып саналды.

1950 жылғы конституция бойынша штаттар 3 группаға бөлінді:а)Британдық Үндістанның бұрынғы провинциялары (Уттар – Падеш, Бихар, Мадрас, Бомбей, Ассам)Басқару жүйесі губернатор, штат үкіметі, екі палаталық ассамблея; б) Бұрынғы княздықтар(Джамму, Бхарат, Кашмир, Хайдарабад, Майсур т.б.) в) бұрынғы бастыкомиссарлық провинциялар (Дели, Трипура, Андаман аралдары, Локкадив аралдары, Кург, Кач т.б. ) басқару жүйесі губернатор штаты немесе президенттің белгілеуі арқылы жүзеге асты.

Үндістан Республикасы. Үндістан Республикасының құрылуының алғышарттары

Үндістан Республикасының тәуелсіздігінен кейін мемлекетте қоғамдық және саяси партиялар пайда болды. Сондай-ақ, Үндістан Ұлттық Конгрессінің (ҮҰК) ішінде 2 қоғам болды. Дж. Неру қоғамы «аралас экономиканың» даму статусына өту және мемлекеттік секторлардың, аграрлық реформалардың және әлеуметтік бағдарламаларға ерекше көңіл бөлді. Ал, В. Патель мен П. Тандон қоғамы экономиканы дамыту жолында жеке меншікке, елді халықаралық капиталистік жүйеге өткізу және батыс елдері секілді (әсіресе Британ мемлекеті), экономиканы дамыту жолдарындағы стратегияны ұстануды қолдады. Б. Патель саясатының қысымынан, бірнеше өзге париялардың пайда болуына әкелді (шаруашылық-жұмысшы партиясы, социалистік партия). Сонымен қатар, комунистер мен майда буржуазиялық пратияның одағының нәтижесінде: Форвард блогы, Революция- социалистік, Махараштраның жұмысшы-шаруалар партиялары және т.б. партиялар құрылды.

Бірінші жалпыхалықтық сайлауда 1951-1952жылы ҮҰК жеңіске жетіп, орталық пен штаттарда бір партиялық билік жүргізілді. 1950 жылы әкімшілік жүйе конституцияда белгіленді. Үндістанда жаңа буржуазиялық қоғамдар құрыла бастады, пайда болуына – социалистік және жалпы демократиялық радикалды қозғалыс әсер етті. Социалистік идеялогия элементтері Үндістанды «социалистік қоғам» ретінде халық жағдайын жақсарту арқылы жүзеге асырды. 1976жылы 42-ші өзгертулерінде Үндістан – «социалистік, егеменді, демократиялық» мемлекет болды.

Екінші жалпыхалықтық сайлауда 1957 жылы ҮҰК қайта жеңіске жетті. Коммунистер билігі 1957жыл мен 1959 жыл аралығында ғана болды. 50-ші жылдарда аумақтық партиялар штаттар кеңесінде өз ықпалдарын күшейтті. 50-ші жылдардың екінші жартысында аумақтық партиялар қоғамның саяси өміріне өз ықпалын тигізе бастады. Елде касталық шиеленіс туындады.

1957 жылы Үндістанның Республикалық партиясы құрылды. Орталықтары – Махараштра мен Уттар – Падеште болды. Партияның құрылуы Федерациялық ерекше касталар (ФНК) арқылы жүзеге асты. 1942 жылы Б.Р.Амбедкар ФНК-дың негізгі өкілі болды.

Касталық бәсекелестік касталық ассоцацияда ғана емес, федерацияда да жүрді. Билік үшін талас «жаңа элита» және ескі брахман лидерлерінің арасында жүрді , билікке талас ҮҰК билігінің әлсіреуіне әкелді.

Үшінші жалпыхалықтық сайлауда ҮҰК 1962 жылы дауыс пайызы 1957 жылмен салыстырғанда 6 млн азайды, ал Савантра мен Джан сангх позициялары күшейді. 1962 жылғы сайлау өте күшті болғандықтан, бірнеше қоғам таптарының өкілдері конгрессисті депуттарға қарсы шықты. 1963 жылы оңдықтар парламентте Неруді биліктен кетуді талап етті. Ішкі Конгрессте жаңа «синдикат» тобы құрылды. Топтардың арасындағы саяси шиеленісті жаңа премьер- министр Л.Б. Шастри тоқтатты.

Социалистік қозғалыс ыдырай бастады. Біріккен социалистік партия екіге бөлінді: социалистік партия және халықтық – социалистік партия. Социалистердің жарты бөлігі Ашок Мехттің басшылығымен Конгресске кетті.

1964 жылы коммунистік қозғалыс ыдырады. ҮКП- ның 6-ші сьезінде (1964ж) екі программа жобасы дайындалды. Нәтижесінде компартияға параллель коммунистік партия құрылды, бас хатшысы– П.Сундарай басшылығымен жүзеге асты. Сонымен қатар, мемлекет ішінде бірнеше партиялар өз үстемдігін орнатты. ҮКП және ҮКП(м) 1964 -1980 жылдар аралығында негізгі қарсыластар ретінде танылды. 1966 жылы ҮҰК партиясы таратылып, орнына Үндістан революция партиясы құрылды және сол жылы премьер-министр Л.Б.Шастри отставкаға кетіп, билік басына И.Ганди келді.

1972 жылғы бесінші сайлауда ҮҰК партиясы жеңіске жетіп, конституцияға өзгертулер енгізуге құқық алды. 70 жылдарының оппозициялық күштер ерекше орын алды. Мемлекетке қарсы ашық саяси акциялар жүргізілді. Халық партиясыз билікке ұмтылды. 1974-1975жж Бихаре, Гуджератта, Уттар-Падеш және Махараштрада халық қозғалыстары жүрді. 1975 жылы 26 маусымда ҮҰК «20 пунктен тұратын бағдарлама» жобасын дайындады. Бағдарламада - әлеуметтік базаны, ҮҰК лидерлерінің билігін күшейтті. Сонымен қатар, «Жастар конгрессінің» басшысы, премьер министрдің баласы Санджай Ганди бірнеше жұмыс жүргізді. Оның бағдарламасы 5 пунктен тұрды:1)сауатсыздықпен күрес; 2) бала туылуына шектеу қою; 3) көшелер тазалығын сақтау және т.б.

1977жылы 6-ші бүкілхалықтық сайлауда оппозициялық коалиция Джаната фронт М. Десаи басшылығымен жаңа партия құрылды. Бұл сайлау ҮҰК үшін сәтсіз болды. 1 мамыр 1977 жылы сьезде Үндістанның демократиясы, әлеуметтік және саяси билікті тұрақтандыруға кірісті. Алайда, Джаната өз билігін ұзақ сақтаған жоқ. 1980 жылғы сайлауда ҮҰК билікке қайта оралды. 1984 жылы И. Ганди өлтіріліп, орнына баласы С. Ганди мемлекет басшысы және ҮҰК өкілі ретінде жарияланды.

1989 жылғы 9 – ші сайлауда ҮҰК (и) парламенттік сайлаудан отставкаға кетіп, «кіші билік» В.П. Сингх билігінің басшылығымен құрылады.

1991 жылы 9-ші кезексіз сайлау өтті. Сайлау кезінде В.П. Сингхтің билік жүргізуге қабілетсіздігі танылып, орнына ҮҰК (и) билік басына келді. Осы кезде кеңес- үнді қатынастары орнайды. Ерекше көңіл батыс елдермен байланыс орнатуға жүргізіледі. 1996 жылы 11-ші парламенттік сайлау өтті. Негізгі бір-біріне қарсы партиялар ҮҰК, БДП, ОФ арасында БДП жеңіске жетеді, алайда тек 13 күн ғана билік жүргізгеннен кейін, билік ОФ партиясының қолына өтеді. Жаңа премьер-министр орнына И.К.Гуджарал тағайындалады. Конгрессистер Р.Ганди өлімі И.Гуджаралға қылмыс ретінде айыптап, 1997жылы отставкаға кетуін талап етеді.

1998жылы парламенттің кезексіз қайта сайлауы өтеді. Нәтижесінде БДП жеңіске жетеді. 1998ж 19 наурызда Үндістан президенті Р.К. Нараянан Атал Бихари Ваджпаиды премьер- министр етіп ағайындайды.

Үндістанның бүкіл тәуелсіздігінің даму жолында партиялық билік жүйесі екіге бөлінді: жалпыхалықтық және аумақтық болды. Бірінші Үндістанның 10 жылдық тәуелсіздігінде аумақтық партиялық билік қалыптасса, ал 70 жылдардан жалпыхалықтық билік жүзеге асты.

13 дәріс. Қазіргі замандағы Ауғаныстан.

1.ІІ дүниежүзілік соғыстан кейінгі Ауғанстан

2.50-60 жылдардағы мемлекеттік-капиталисттік қайта құрулар.

3.Ауғанстанның ішкі саяси бағыты

4.60-70 жылдардағы конституциялық реформа және елдің ішкі саяси өмірі

5.Қоғамдық күштердің политизациясы және 1973 жылғы антимонорхиялық төңкеріс

6.1973-1978 жж. кезеңіндегі Ауған республикасы. Сәуір төңкерілісі

7.ДРА. ХДАП билігі кезіндегі Ауғанстан

8.90-шы жылдардағы Ауғанстан.

ІІ дүниежүзілік соғыстан кейін 1946 жылы Ауғанстанда билікке келген жаңа кабинетті корольдің ағасы Шах Махмұд басқарды. Осы кезеңде Ауғанстан аграрлы-жартылай феодал мемлекет болып қала берді. Игеріліп жатқан жерлердің 3/4 бөлігі помещиктердің қолында болды. Ірі мал иеленушілер, соның ішінде хандар мен тайпа шейхтерінің қолында жайылымды жерлердің көп бөлігі болды. Сыртқы сауда бұрынғыдай басты капитал көзі болып қала берді. Өнеркәсіп өндіру көрсеткіші өте төмен болды, елде тек қана жеңіл өнеркәсіп біраз дамыған болды.

1946 жылы АҚШ Ауғанстанға «Моррисон Надсен» компаниясымен елдің оңтүстігінде жол салу туралы келісімге қол қоюға мәжбүр етті. Бұл келісім бойынша 1949 жылға дейін құрылыс бітірілмей, Ауғанстан тағы да АҚШ-тан қарыз алуға мәжбүр болады. АҚШ 1949 жылы және 1954 жылы жалпы 39,5 млн. долл. мөлшерінде қарыз береді, бірақ бұл жобаның бітуіне жетпей қалады. Осындай экономикалық қиыншылықтар елде әлеуметтік қайшылықтар туғызды. 1947 жылы «Оянған жастар» атты қозғалыс пайда болды. 1950-1951 жж. пайда болған саяси топтар буржуазиялық -демократиялық сипатта болды. 1952 жылғы мамыр айындағы оппозициялық толқулар Кабулда үлкен демонстрацияларға алып келді. Капиталисттік қатынастардың дамуы жаңа реформалардың жүргізілуін талап етті және ол реформалар бойынша шетел капиталынан елдің рыногын тазарту болды.

Осындай жағдайларда 1953 жылы қыркүйекте кабинет ауыстырылады. Корольдің ағасы Мұхаммад Дауд билеген жаңа кабинет елдің ұлттық шаруашылығы мен өндіріс күштерін дамытуды қолға алды.

Мұхаммад Дауд өз саясатын «жетекші экономика» деп атады және оның мақсатына мынандай мемлекеттік-капиталистік қайта құрулар болды: сыртқы саудаға бақылауды күшейту, жаңа банктер құру арқасында кредиттік системаны ұлғайту, және де кредиттік кооперативтерді ұлғайту, мемлекеттің қатысуымен кредиттік құрылыс программасын ұлғайту. 1956 жылы үкімет елдің экономикасын дамыту үшін жаңа бесжылдық жоспар қабылдады, соның ішінде энергетика, өндіріс, транспорт, ауыл шаруашылығы, ирригация салаларына басым назар аударылды. 1956 жылғы әйелдерге чадра киюге міндеттіліктің алынып тасталуы маңызды орын алды.

Соғыстан кейінгі кезеңдерде Ауғанстан ішкі саясатында бейтараптылық саясат ұстанды. 1946 жылы БҰҰ-ның мүшесі болған Ауғанстан өзін отаршылдыққа қарсы, мемлекеттер арасындағы бейбітшілік пен тең құқылы келісімдердің жақтаушысы ретінде жариялайды.

Бірақ 50-ші жылдардың ортасына қарай пәкістан-ауған арасында, яғни пуштун тұрғындары тұратын аудандарда қайшылықтар ушыға түседі.

1955 жылы Пәкістан территориясы арқылы өтетін ауған тауарларына транзит жолы жабылады, бұл ауған экономикасына қойылған блокада еді. Осы кезде Ауғанстанда 1955 жылы Кеңес Одағымен қойылған транзит туралы келісім өте маңызды роль атқарды. Кеңес Одағы Ауғанстанға экономикасын дамыту мақсатында техникалық және қаржылай көмек көрсетуге қол ұшын берді.

60-шы жылдардың басында пәкістан-ауғанстан карым-қатынастарында тоқырау болды. 1961 жылы қыркүйекте Ауғанстан мен Пәкістан арасындағы қатынас уақытша үзілді. 1961-1963 жж. бойы Дауд басқарған кабинет батыстың қолдауымен болған оппозицияның күшеюіне төтеп бере алмады. Билеуші топтар арасындағы келіспеушіліктер 1963 жылдың наурызында Мұхаммад Даудтың кабинетін биліктен шеттеді. Дауд кабинетінің орнына, бұрын тау істері және өнеркәсіп министрі болған Мұхаммад Юсуф келеді. Мұхаммад Юсуфтың алғашқы қадамы Пәкістан мен екі арадағы байланысты жақсарту болды. Сонымен қатар, Мұхаммад Юсуф М. Даудтың «жетекші экономика» бағдарламасын қолдады.

1964 жылы қыркүйекте Ауғанстанның конституциясы туралы жобасы Лоя Джирги (ұлттық, өкілдік съезд) отырысында мақұлданды, ал қазан айында корольдің қолы қойылып, өз күшіне енді. Жаңа конституция Ауғанстанды конституциялық-монархиялық мемлекет деп таныды, заң шығарушы, орындаушы және атқарушы билік тек корольдің қолында болды. Сонымен қатар, корольдің жақындарына жоғары қызметті иелеуге пен жоғарғы сот құрамынд аьолуға рұқсат етілмеді. Ауған азаматтарының сөз бостандығы және заң алдындағы теңдігі жарияланды.

1965 жылы парламентке сайлауда әйелдердің де қатысуына рұқсат етілді. Осы жылдың қазан айында болған жастардың толқулары 29 қазанда жаңа кабинеттің келуіне алып келді. Оны ақпарат және басылым министрі Мұхаммад Хашим Майвандвал басқарды. Бұл парламенттің жалғыз жеткен жетістігі 1965 жылға қарай жеке газет-журналдардың шыға бастауы. 1973 жылы олардың саны 26-ға жетті.

60-70-шы жылдар ауған қоғамына ешқандай өзгерістер алып келмеді, әлеуметтік-экономикалық жағдай сол күйінде қалды. Осының өзі жалпы-ұлттық тоқырауға алып келді.

1968 жылдың сәуірінде елді ереуілдер толқыны жаулап алды. 1968 жылдың 1 мамырында астанада және басқа да қалаларда ереуілдер өтті. Олардың талаптары бойынша жұмысшылардың кәсіподақтар құруға және осы күнді демалыс күні деп жариялануын талап етті.

70-ші жылдардың басында ауғандардың қарулы күштерінің саны 90 мыңға жетті. 60-шы жылдары әскер модернизацияланып, техника жағынан қайта қамтамасыз етілді.

1965 жылы қаңтарда марксистік үйірмелер мен социалистік топтардың қосылуынан Халықтық-демократиялық Ауғанстан партиясы құрылды. 1 қаңтар 1965 жылы болған I съезде партияның жоғарғы тобына 7 адам таңдап алынды. ХДАП-ның бас хатшысы болып Н.М. Тараки ,ал орынбасары – Бабрак Кармаль сайланды. 1966 жылы ХДАП-ның басылым органы өз газеті «Халькті» («Халық») шығарды. Бірінші нөмері партияның бағдарламасына арналды. Бірақ, үкіметтің тыйым салуына байланысты 1966 жылдың мамыр айына дейін ғана шығарылады.

60-шы жылдардың басында «Шаолен джавид» («Мәңгілік жалын») газетінің маңайында өздерін «жаңа демократияшылар» деп атаған, ұсақ буржуазия экстремисттері, бірақ шын мәнінде Мао Цзэдун теориясы жақтастары болды.

Елдің билеуші топтары, қоғамдағы ішкі саяси ыдыраудың алдын алу мақсатында Прогессивті Демократиялық Партия құрды. Бұл партияның мақсаты ретінде «ислам принциптері үшін күрес, конституциялық монархия, ұлттандыру және социялизм» алынды. Бірақ ол халықтың сенімін ақтамады. ППД шын мәнінде, партия болмады, бірақ ол тек қана М.Х.Майвандвалға берілген адамдардың жиынтығы ғана болды. 1967 жылы оның биліктен шеттетілуіне байланысты ППД партиясы да өз өмірін тоқтатады.

1973 жылы шілде айының 16 күнінен 17-не қараған түні бұрынғы премьер-министр және король отбасының мүшесі Мұхаммад Дауд басқарған бір топ офицерлер, қансыз мемлекеттік төңкеріс жасады. Ауғанстан республика болып жарияланды.

Билік басында 40 жыл болған король Мұхаммад Захир-шах, төңкеріс кезінде Италияда болып бір айдан кейін тақтан кетеді. Мелекеттегі жоғарғы орган Республикалық Орталық Комитет (ЦКР) болады. Оның құрамына төңкеріс жетекшілері мен кейбір қатысқан офицерлер кірді.

1973 жылы тамызда бірінші республикалық үкімет құрылды. 23 тамыз күні М. Дауд ЦКР-дің шешімімен премьер-министр және ел басы болып таңдалады. Үкіметтің экономика, әлеуметтік-саяси өмірде жүргізген реформалары қоғамда жақсы қабылданды. Жемқорлықпен күрес күшейтіліп қатаң бақылауға алынды.

1977 жылы қаңтарда Лоя Джирга бойынша Мұхаммад Даудтың республика президенті болып жарияланады.

1978 жылы елде қайтадан тоқырау болады. Ол тоқыраудың себебі 1978 жылы 17 сәуір ХДАП-ның жетекшісі Мира Ақбар Хайбардың өлтірілуі болады. 25 сәуірде ХДАП-ның жетекшілерін тұтқынға алады. Соның ішінде Н.М. Тараки мен Бабрак Кармаль. Ауған әскерінің бірнеше батальоны президент резиденциясына шабуыл жасады. Сол шабуыл нәтижесінде М. Дауд өлтіріледі.

1992 жылы сәуірде астанада уақытша үкімет билік басына келеді. Ауғанстан мұсылман мемлекеті деп жарияланады. 1992 жылы желтоқсанда мұсылман идеяларын жақтаушы Бурхануддин Раббани Ауғанстан Мұсылман Республикасының басшысы болып жарияланды.

Раббани - нәсілі тәжік, «Ауғанстан Мұсылман Қоғамы» партиясын басқарып отырды және оның көп бөлігін тәжіктер құрады.

Соңына келгенде 1995 жылы әскерсаяси аренада Ауғанстанда пуштундық қозғалыс Талибан пайда болды. Оның жетекшісі, ең алдымен М. Омар мұсылман семинарларының тыңдаушысы болды. Сондықтан ол «Таза ислам» үшін күрес жүргізді. 1996 жылға қарай олар Кабулды да жаулап алды.

1997-1998 жж. әскери қозғалыстар аяқталмады, керісінше, одан әрі шиеленісе түсті.

1997 жылы 28 қазанда Шура қозғалысы Ауғанстанды эмират деп, яғни монархиялық мемлекет деп жариялайды. Шура қозғалысының төрағасы Мохаммад Омар Ахундзада әмір титулына ие болып, билеуші болады.

1988 жылдың жазында көптеген шайқастар нәтижесіндегі жеңілістерге қарамастан олар көптеген жерлерді басып алады. Бірақ бұл соғыс қазіргі кезге дейін жалғасуда.

Бір сөзбен айтқанда,қазіргі Ауғанстанның жағдайы, мемлекетте бір биліктің болмауы және екі сфераға бөлінген, шайқастар алаңына айналып отыр.