2. – Лекция. Бір николде рудалық минералдардың оптикалық қасиеттері.

Шағылу – минералдың жылтыратылған бетіне түскен жарықтың белгілі бір бөлігінің шағылу қасиеті. Минералдардың шағылуы қарапайым сөзбен айтқанда «айқын жарық» негізгі қасиет болып саналады. Ол шағылған жарық үшін стандарттарға негізделген микроскоптар көмегімен дәл өлшенеді. Шағылу процентпен сипатталады. Көзіміз шағылудың шамасын тура өлшей алмағанмен, бақылаушыға тастілімдегі минералдарды осы шамалардың өсу реті бойынша көз мөлшерімен орналастыру оңайырақ. Егер жай ғана бір-екі шағылу қасиетін оңай анықталатын минерал болса (мысалы, магнетит R %~ 20, пирит R %~ 55, галенит R %~ 43), онда аз ғана тәжірибеміз болсада, белгісіз минералдың шағылуын салыстыру жолымен «минералдар-эталондарымен» бағалауға болады.

Рудалық минералдар жарықты күшті шағылыстырады және жалтыратылған тастілімде ашық, айқын көрініс береді.

Желілік минералдар жарықты әлсіз шағылдырады және сондықтан сұр, қара-сұр сияқты болып көрінеді.

Жалтыратылған тастілімде рудалық минералдардың ашықтығы бірдей емес. Сомтума металдар, арсенидтер, антимонидтер, теллуридтер неғұрлым айқын, жалтырап көрінеді ( R ≥60 %); неғұрлым айқындығы аз, бірақ өте ашық түсті сульфидтер – R = 30—60%; ашық-сұр және сұр – оксидтер R= 10—30%; қара-сұр – бейрудалық минералдар (силикаттар, тотықтар, карбонаттар, сульфаттар), олардың шағылуы өте төмен (кварцта R = 4 %).

Ауада минералдың шағылуы аз ғана ұлғаюда және аз ғана айырмашылық бақылайды, ауада әлсіз байқалатындар майлы иммерсияда жиі күшейтіледі. Сапалы бағалау үшін әлсіз үлкейтілген иммерсиялық объективтер ұсынылады.

Шағылуды бағалаудағы қателер көптеген себептерге негізделеді. Маңыздыларына төмендегілер жатады:

1. Минералдың нашар (өңделіп) жалтыратылуы. Жарықтардың, сызылудың, соғылудың және кеуектіліктің өңделген минерал бетінде көптеп кездесуі шағылу қасиетін төмендетеді (мысалы марганец, темір гидроксидтері т.б.). Сондықтан тастілімде жарық және сызаттар жоқ түйірлерді таңдап, көру аясында байқап, эталондармен салыстырады.

2. Минералдың түсіде біраз қиындықтарды туындатады, өйткені бақылаушыға ол көз белгілі бір толқын ұзындығы арасында интервалмен таңдайды, шағылуы бойынша ажыратады. Бұл қиындықты жеңілдету үшін тастілімге толқын ұзындығы аз интервалмен түсетіндей жарықты шектеу үшін жарық фильтрін енгізеді. Мысалы халькопирит үшін – сары, ковеллин үшін – көк және т.б. Минералда R жоғары болады жарықфильтрінде бояу минерал бояуына жақын не керісінше болады.

3. Анизотроптық минералдардың шағылуы түйірлердің бағдарлануымен өзгереді, сондықтан шағылу (R) шамасы неғұрлым ашық және айқын түйірлерде бағалау қажет.

4. Кейбір минералдар үшін шағылу (R) шамасының өзгеруі олардың химиялық құрамының өзгеруі – химиялық элементтердің изоморфтық қоспаларымен сипатталады ( мысалы сфалерит үшін).

Қосшағылу минералға тән қасиеттердің бірі ол ∆R символымен белгіленеді. Диагностикалық мәні жоғары. Кубтық минералдардың түйірлері кез келген бағдарлануда өзінің шағылу қасиетін және түсін микроскоп үстелшесін айналдырғанда өзгертпейді.

Басқа сингонияның көпшілік минералдары шағылу және түсінің өзгеруін, олардың қимасы белгілі бағдарлануда айналдырғанда байқалады.

Минерал қасиетіне ие шағылудың өзгеруі қосшағылу, ал түс (немесе реңі) өзгерту қасиеті – шағылу плеохроизмі деп аталады. Бірақ гексагонды және тетрагонды кристалдардың изометриялы (базальды) қимасында бұл қасиеттердің ешқайсысы байқалмайды және кубтық минералдар сияқты болады.

Шағылудың максимальды және минимальды мәндерінің аралығында қосшағылу өлшемі процентпен (∆R R_g—Rр) көрсетіледі. Мысалы, абсолюттік мәндері ∆R молибденит 44—15 = 29%; антимонит 44—30 = 14%; графит 23—4=19%; ковеллин 20—5=15%, каль­цит 6—2 = 4 % және т. б.

Қосшағылудың қабілетіне қарай үш деңгейге бөлінеді: күшті, әлсіз және өте әлсіз.

Графит, молибденит, ковеллин, пиролюзит, марказит, антимонит, халькофанит, валлериит минералдары күшті қосшағылу қасиетіне ие. Ильменит, пирротин, никелин, кубанит, висмутин, бертьерит минералдары біршама аз қосшағылу қасиетіне ие.

Күшті қосшағылу бір минералдың монотүйірінде ауада үлкеюі аз (4,7; 9) объективтерімен және әр түрлі айқындық, сирек түсті әсер тән.

Мысалы, молибденитте қосшағылу әсері минерал түйірлерінің микроскоп үстелшесін айналдырғанда ақтан, ашық-сұрдан қою сұрға дейін өзгеруі, ковеллинде қосшағылу түсті эффект – оның түсі ашық-көгілдір-сұрдан, қою көк, нәзік күлгін түске дейін.

Әлсіз қосшағылу гематит, арсенопирит, энаргит, саффлорит, раммельсбергит, леллингит минералдарына тән. Әлсіз шағылу оңашаланған түйірлерде көрінер-көрінбес, бірақ изотроп минерал айналасында айқын көрінеді. Өте әлсіз қосшағылу қасиетіне ие минералдар: халькопирит, халькозин, аргентит, кобальтин, бурнонит, маухерит. Өте әлсіз қосшағылу қасиеті изотропты минералдармен жапсарындада пән үстелшесін айналдырғанда көрінбейді.

Әрбір анизотропты минерал бір жазықтық, параллель қосшағылу жоқ және бір не одан да көп кристаллографиялық жазықтық көбірек, параллель қосшағылу максимал болатынын айта кете кетуге тиіспіз.

Мысалы, ортаңғы сингония кристалдарының қимасында, перпендикуляр осьтер с, қосшағылу жоқ, қиындысында параллель осьтер с, қосшағылу максималь болады. Осындай себептермен әртүрлі бағдарланған түйірлерде қос шағылуды бақылауға болады. 1-кестеде шағылу плеохроизмі және қосшағылу байқалатын минералдар үлгісі келтірілген.

1 – кесте шағылу плеохроизмі (ауада) және қосшағылу байқалатын минералдар

		Қосшағылу (~R% λ 546 нм;
Минерал	Түстерінің өзгеруі (неғұрлым қара— неғұрлым ашық түсті)
Ковеллин	қою-көк — көгілдір-ақ	|7—24
Молибденит	ақ-сұр — ақ	19—39
Висмутин	ақшыл-сұр — сарғыш-ақ	38—45
Пирротин	қызғылт-қоңыр — қоңырқай-сары	34—40
Никелин	қызғылт-қоңыр — көгілдір-ақ	47—52
Кубанит	қызғылт-қоңыр — ашық-сары	35—40
Валлериит	қоңырқай-сұр — кремдей-сары	14—22
Миллерит	сары — ашық-сары	50—50
Графит	қоңырқай-сұр — сұрлау-қара	7—18

Шағылған жарықта рудалық минералдың түсі – минералдарға тән айқын қасиет. Бірақ бір және сол минералдың түсі әртүрлі бақылаушылармен сирек сәйкес келеді. Минералдың түсін анықтау алғаш айналысып жүрген зерттеуші үшін үлкен қиындық туындатады.

Минералдың түсін көз мөлшермен тура анықтау біраз практика және өте тәжірибелі көзді қажет етеді.

Зерттеуші неғұрлым аншлифтермен көп жұмыс жасаса, соғұрлым жақсы анықтаушы-маман (диагност) болып табылады. Әрбір бақылаушы өзінің жеке дайындаған минерал түстерінің сипаттамасын беру қажет.

Адамның көзі минерал түсінің өте әлсіз айырмашылығына және қатар орналасқан екі объектінің айқындылығына үлкен сезімталдықты меңгереді.

Практикада субъективті түстік ая, түстік қанығу және айқындық сияқты сипаттамалар кеңінен қолданылады. Екіншіден, минерал түсі қоршаған ортаға тәуелді болады. Сондай-ақ, мысалы, халькопирит басқа ақ минералдармен немесе сұр минералдармен салыстырғанда сары болып келеді, ал сомтума алтынмен қатар қойғанда ол жасыл-сары рең береді.

Мұндай өзара интерференциялық құбылыс, минералды әртүрлі ассоциацияда бақылауда маңызды. Осыған байланысты минералдардың түсін басқа минералдар түсімен, әсіресе жиі ассоциацияланған минералдармен салыстыра отырып жақсы сипаттап жазылады.

Әрбір бақылаушы үшін өзінің жеке минерал сипаттамасын құрастыру маңызды, себебі әртүрлі микроскопта олар әртүрлі байқалады. Сондай-ақ түстерге құбылу маңызды әсер етеді, мысалы борнит қызғылт-қоңырқай емес, қара күлгін әртүрлі рең береді.

Шағылған жарықта рудалық минералдар түсі бойынша екі топқа бөлінеді: 1) түссіз және әлсіз боялған; 2) ашық боялған. Түссіз минералдарға рудалық минералдардың басым бөлігі жатады. Олардың түсі ақ, ашық-сұр және сұр болып келеді. Түссіз минералдардың эталондары төмендегідей: галенит - ақ; сфалерит - сұр; шеелит - қара-сұр; кварц - қара-қою-сұр. Әлсіз боялған минералдар – бұл түссіз ашық әр түсті бояулардың әлсіз реңді минералдары: көгілдір, сарғыш, қызғылт, қоңырқай, жасылтым.

Минерал түстерінің реңдері галенит аясында немесе майда анықталады. Әлсіз боялған минералдар, түссіз минералдарға қарағанда аз таралған.

Ашық боялған немесе түсті минералдар тобы ең аз топ. Ашық боялған минералдар түсі микроскопта жеңіл анықталады. Сары, қызғылт және көк түсті минералдар бөлінеді. Ашық боялған минералдардың эталондарына мына минералдар жатады: халькопирит – сары; таза жалтыратып өңделген борнит – қызғылт; ковеллин – көк.

Негізгі әдебиеттер: 1 [38-52 б.], 2 [7-12 б.], 3 [ 54-60 б.], 4 [48-51 б.], 5 [88-93 б.], 8 [208-217 б.].

Бақылау сұрақтары:

1.Минералдардың шағылуын бағалаудағы негізгі ескерілетін қателіктерді атаңыз.

2. Рудалық минералдардың түсі. Қандай минералдың аясында әлсіз боялған минералдардың реңі анықталады?

3. Қос шағылудағы плеохроизмі бар минералдарды атаңыз?

3 – лекция. Айқас николде рудалық минералдардың оптикалық қасиеттері.

Минералдың анизотропиясы – кубтық сингониялы рудалық минералдың өңделген тастілімі микроскоп үстелшесіне орналасса және николдер қиылысса, онда мынадай ішіндегі бір құбылыстарды бақылауға болады: 1) минерал қап-қара болып кетеді және үстелшені 360°-қа бұраса толық қараңғы болады немесе 2) минерал өте әлсіз жарықтандырылған, бірақ, бұл жарықтандыру қарқындылығы бойынша, түсі бойыншада тура солай үстелшені айналдырсада өзгермейді, мұндай минералдарды изотропты минералдар деп атайды.

Кубтық сингонияға қарағанда басқа сингонияда кристалданатын минералдар үстелшені айналдырғанда негізінен өңделген тегіс беттерде кез келген бағдарлануда өзгермей қала алмайды. Мұндай минералдар анизотропты деп аталады.

Егер николь дұрыс айқасса, онда үстелшені 360°-қа айналдырғанда анизотропты минералдарда төрт рет максималь қараңғы (сөну жағдайы) туындайды.

Бұл жағдайлар әрбір 90° кезектесіп төрт жағдайда максимал жарыққа ауысады, яғни бұрышы 45°-та сөну жағдайында жатады. Кубтық сингонияның кейбір рудалық минералдары (мысалы, ко­бальтин және борнит) жиі әлсіз анизотропты. Бұл аномальды анизотропия.

Анизотропты минералдар айқас николде микроскоп үстелшесін айналдырғанда түстерінің немесе айқындығының өзгергені байқалады.

Анизотропия эффектісін көк түсті жарық фильтрсіз бақылау қажет, айқас николде анизотропиясын және ішкі рефлекстерді бақылау рефлектордың призмасын қосып жұмыс жасау қажет етеді.

Бір минералдар үшін тура сөну тән олар: мелонит, висмутин, никелин, энаргит және т.б., ал басқа минералдар үшін қиғаш сөну тән олар: люцонит, фаматинит, вольфрамит, малахит және т.б. Кейбір минералдар анизотропияның түсті эффектілерімен бірге кездеседі.

Айқас николде анизотропты минералда поляризациялық бояулар басты қос шағылудың дисперсиясымен беріледі. Оларды ауада сондай-ақ майда да байқауға болады. Сондықтан олар майда жақсы көрінеді. Бояу реңдері айқас николде және неғұрлым айқын жарықта туындайды.

Мысалы, ковеллиннің түсі қызылдан көкке дейін, арсенопирит көгілдір түстен қызғылт түске дейін, пирротин сарыдан күлгінге дейін өзгереді және т.б..

Анизотропияның түсті эффектілері николдердің толық айқасуы және түйірлердің тәуелділігіне байланысты әртүрлі болады.

Анизотропияның түссіз эффектілі минералдары айқас николде микроскоп үстелшесін айналдырғанда айқындылығы өзгереді.

Нәтижесінде минералдар сұр, ашық-сұр түсті болады. (мысалы, вольфрамит, киноварь, рутил, ильменит, гема­тит). Гексагондық, тетрагондық, ромбалық, моноклиндік, триклиндік сингониялардың минералдары үшін көптеген қималарында анизотропты, бірақ кейбір қималары түгелдей изотропты болатындай. Сондықтан анизотропия эффектісін бақылау әрқашан бірнеше минерал түйірлерінде жүргізіледі. Көптеген жартылай мөлдір және мөлдір минералдарының анизотропия эффектілері өте әлсіз, кейбір карбонаттардың болмауынан ішкі рефлекстермен бүркемеленген. Айқас николде кейбір минералдарда егіздік және белдемді құрылыс байқалады.

Үйектегіштің эффектілік қабілетіне қарай анизотропты минералдар 3 топқа бөлінеді: күшті анизотропты, шамалы анизотропты, әлсіз анизотропты.

Күшті анизотропты минералдар – микроскоп үстелшесін айналдырғанда анизотропия эффектілері монокристалдарда байқалады (молибденит, графит, антимонит, ковеллин, пирротин және т.б.).

Шамалы анизотропты минералдар – анизотропия эффектілері әркелкі бағдарланған түйір агрегаттарында байқалады (вольфрамит, киноварь, буланжерит, касситерит, ильменит).

Әлсіз анизотропты минералдар - анизотропия эффектілері әркелкі бағдарланған түйір агрегаттарында, әсіресе иммерсияда қарағанда байқалады (халькопирит, бурнонит).

Рудалық минералдардың үйектегіш эффектілерін күшті анизотроп минералдар көмегімен (мысалы, антимонит) айқас николде тексереді, ол үшін осындай минералмен тілімтас микроскоп үстелшесіне қойылады, анализатор қосылады, содан кейін поляризаторды айналдыра отырып, бұл минералдың анизотроп эффектісін шамалы байқауға болады.

Айқас николде тексеріп болғаннан кейін, микроскоп үстелшесіне зерттеліп отырған минералы бар тастілімді қояды және бір үйектегіште, күндізгі жарықтың жарық фильтрісіз көлденең бағытта тастілімнің орналасуын, микроскоп үстелшесін 180°-қа айналдырып тексереді. Егер үстелшені 180°-қа айналдырғанда барлық көз аясының жарығында өзгеріс байқалмайды. Содан кейін анализаторды қосады және үйектегіш эффектісі анықталады.

Ішкі рефлекстер – минералдың ішкі элементтерінен сол сияқты шағылған әртүрлі түсті және түссіз сәулелер (жіктіліктің жарықшалары, қатты және сұйық кірінділер), түйірлердің шекараларынан. Олар минералдың ішінен жоғары қарай жүреді немесе біреу немесе бірнеше топтасқан жарықты құрайды. Әртүрлі түсті және түссіз рефлекстер ажыратылады (қызыл, қоңыр, сары, жасыл, көк, қызыл сары). Ішкі рефлекстердің түсі диагностикалық маңызы зор. Мысалға киноварьға қызыл ішкі рефлекс тән, касситеритке – сары-қоңыр, сары, кейде қызыл және тағы басқа. Ішкі рефлекстің түсі минералды кертпеде макроскопиялық әдіспен бақылағандағы және фарфор сынығына сызылған түсімен сәйкес келеді.

Ішкі рефлекстерді байқауға мынадай әдістерді қолданады: айқасқан николь, қиғаш жарық, минералдар түсінің ұнтағын бақылау және иммерсиямен бақылау. Ішкі рефлекс объективтің үлкейткіші үлкен болғанда және иммерсиялық объективпен анық болады. Рудатүзуші минералдың кейбір түйірлерінде ішкі рефлекстер байқалмайды, ондай жағдайда тастілімді толық қарауға тура келеді.

Түссіз ішкі рефлекстер негізінде R=44% бейрудалық мөлдір минералдарда кездеседі.

Жалтыратылған тастілімдегі мөлдір және жартылай мөлдір минералдарда ішкі рефлекстер толық айқасқан никольде 9^х және 40^х объективте, қатты жарықта байқалады. Тастілімдегі минералдың ішкі рефлексін бір жақ жанынан түскен қиғаш жарықта да анықтайды.

Жартылай мөлдір минералдарда ішкі рефлекстер нашар көрінеді. Бірақ оны ұнтақта көруге болады; ұнтақты айқасқан никольде, қиғаш жарықта немесе майлы иммерсияда зерттейді. Ішкі рефлекстің саны минералдың құрамына байланысты. Мысалға, темірі аз сфалеритте олар көп; темірі көп түрінде және халькопирит пен пирротиннің кірікпелері бар сфалеритте ішкі рефлекс сирек немесе мүлдем болмайды.

2-кесте

Ішкі рефлекстері бар минералдар

Минерал		Ішкі рефлекстердің түстері
Ауада жиі көрінеді, майда күшті байқалады
Сфалерит		Сарыдан қоңырға дейін (сирек жасылдан қызылға дейін)
Киноварь		Қан-қызыл
Прустит Пираргирит		Лағылдай-қызыл
Рутил		Ашық сарыдан қара-қызыл-қоңырға дейін
Анатаз		Көгілдір
Азурит		Көк
Малахит		Жасыл
Касситерит		Сары-қоңырдан сарыға дейін
Кейде ауада көрінеді, майда жиі байқалады
Гематит		Қан-қызыл
Вольфрамит		Қара-қоңыр
Хромит		Өте қара-қоңыр

Минералдар ішкі рефлекстердің байқалу қабілетіне қарай үш топқа бөлінеді: 1) ішкі рефлекстер болмайды – басты мөлдір емес рудалық минералдардың тобы R >44%; 2) әлсіз ішкі рефлекстер – жартылай мөлдір рудалық минералдар тобы R ≈10-44% (вольфра­мит, гематит, теннантит, хромит и др.); 3) күшті ішкі рефлекстер – жартылай мөлдір минералдар тобы R ≈18-30% мөлдір - R <18% (киноварь, куприт, аурипигмент, реальгар, гринокит, сфалерит, малахит, гётит, азурит, кальцит т.б.); күшті ішкі рефлекстер 9^х объективте айқас николде байқалады, немесе бинокулярмен. Нашар дайындалған тастілімдерде рефлекстер жақсы көрінеді.

Негізгі әдебиеттер: 1 [53-62 б.], 2 [13-14 б.,], 3 [60-65 б.], 4 [51-54 б.], 5 [93-114 б.], 8 [217-235 б.]

Бақылау сұрақтары:

1. Ортаңғы сингония минералдары үшін қандай қимасы изотропты болады.

2. Рудалық минералдардағы ішкі рефлекстерді бақылау әдістері және олардың өзгеруіне әсер ететін себептері.

3. Ішкі рефлекстер тән минералдарды атаңыз.

4-лекция Рудалық минералдардың физикалық қасиеттері және оларды зерттеу әдістері.

Тастілімде кристалдардың және минерал түйірлерінің пішіні. Кейбір минералдардың кристалл пішінінің қимасы диагностикалауда қолданылуы мүмкін. Минералдың толық кристалл пішіні туралы өңделген тастілімде кристалл қимасында бақылауда құрастырылуы мүмкін. Сондай-ақ текше (куб) қимасында тікүшбұрыш, теңжақты не тікбұрышты үшбұрыш беруі мүмкін.

Дұрыс кристалл пішіндерінің минералдық индивидтері идиоморфтық деп аталады. Жақсы жаралымды кристалдар және метакристалдар түрінде рудалық минералдар үлкен күшпен кристаллизациялық өсу және жоғары қаттылықпен жаралады.

Қимасының пішіні бойынша кристалдар және метакристалдар изометриялық және ұзартылған болып бөлінеді. Изометриялық қималар тастілімнің жазықтығында барлық бағытта аз не көп бірдей өлшемді болады.

Ұзартылған кристалдардың ұзындығы енінен бірнеше рет үлкен. Қиманың изометриялық пішіндері пирит, магнетит, кобальтин, хромит, урани­нит және басқада минералдар үшін тән.

Ұзартылған пішіндерге барлық призмалық, бағаналы, табақ тәрізді және ине тәрізді кристалдар ие. Мысалы призмалық пішін антимонит, арсенопирит, вольфрамит және басқа минералдарға тән; пластина, табақ тәрізді пішін - молибденит, гематит, кубанит, людвигит және басқа минералдарға тән; ине тәрізді пішін - рутил, джемсонит, гётит және басқа минералдарға тән.

Тастілім қимасында идиоморфтық кристалдардан басқа аллотриоморфты және дұрыс емес пішінді түйірлер кездеседі. Олар кристалдану қабілеті төмен минералдарға тән, мысалы: сфалерит, халькопирит, пирротин және тағы басқалар.

Бірқатар минералдарға колломорфты пішіндерінің бөлінуі тән: сфералық, бүйрек тәрізді және ирек өрнектер; мұндай пішіндер жиі гётит, псиломелан, настуран, марка­зит, сирек вюртцитте, халькопиритте, пиритте және т.б. кездеседі

Кристалданған коллоидты агрегаттар бүйрек тәрізді ішкі құрылысы шағылысқан-сәуле тәрізді және талшықты – жолақтар мен желілерде кездеседі. Минералдардың қайтадан кристалдану процесінде линза тәрізді, пластиналы және сопақ пішінді кристаллобластары жаралады. Ұнтақтағанда морт сынғыш минералдар сынықтар мен жарықшақтарға ыдырайды.

Минералдық агрегаттардың ішкі құрылысы. Минералдарды диагностикалауда кейде олардың түйірлерінің ішкі құрылысы; жымдастығы; қосарланған және белдемдік құрылысы үлкен мәнге ие болады. Өңделген тастілімдерде рудалық минералдардың жымдастығы олардың дайындау ерекшеліктеріне қарай әлсіз көрсетіледі. Жымдастығы жиі өңделгенде ұсақ қабыршақтарының бұзылу нәтижесінде құрылымдық бұзылудан соң, тотықсызданудан не деформациядан кейін жақсы байқалады. Әдетте жымдастықтың жарықшақтары және ұсатылған бейнесі ірі түйірлі агрегаттарда және сапасы нашар өңделген тастілімдерде көрінеді.

Рудалық минералдардың жымдастығы тастілімде әртүрлі дәрежеде байқалатын бір немесе бірнеше жүйедегі параллель жарықтарда байқалады. Кейбір минералдар, минералдағы жымдастықтың санына тәуелді және жоғарғы бетінің тегістелу бағдарына қарай бір немесе үш жүйеге дейін жарықтар кездеседі. Егер жымдастықтың үш немесе төрт бағыттағы жымдастыққа ие болса, үгітілу пішіндері үшбұрыш және төртбұрыш пішінді болады.

Үгітілу үшбұрыштары кубтық сингония минералдарына тән (галенит, алтаит, пентландит, сфалерит, магне­тит т.б.). Минералда жымдастық жарықшақтары құрылымдық өңделуден басқа динамометаморфизмде және тотығу процесінде байқалуы мүмкін; мысалы галениттің англезитке тотығуы кубтық жымдастықтың жарықшақ бойымен өтеді.

Минералдарда түйірлердің егіздік құрылысы микроскоппен байқалады. Өзгерудің және қысымның егіздік өсуі бөлінеді. Егіздік өсуі рудалық және бейрудалық минералдарға тән мысалы: антимонит, станнин, сфалерит, халькопирит, марказит, магнетит, ильменит, ге­матит, сильванит, геокронит, кальцит және т.б. Өсу егіздігі қарапайым және полисинтетикалық болып келеді. Минерал түйірлерінде егіздіктер жіңішке және кең түзу сызықты пластиналар кездеседі. Егіздік өсуі мономинералды агрегаттардың кейбір түйірлерінде дамуы және сол агрегаттардың басқа түйірлерінде болмауыда мүмкін. Кейбір минералдарда торлы егіздіктер байқалады, мысалы: бурнонит.

Өзгеру егіздіктері пластиналы немесе ұршық тәрізді болып келеді және жиі айқасады. Олар тек кейбір түйірлерде ғана кездеседі. Жоғары температуралы ірі түйірлі халькопиритте, кубанитте, пирротинде, ар­гентитте, станнинде, шапбахитте, халькозинде, сомтума висмутте тағы басқаларда байқалады.

Қысымның полисинтетикалық егіздіктері динамометаморфизм түйірлерінде туындайды. Айқын мысалдары мо­либденит, антимонит, пирротин, ковеллин және т.б. Сондықтан, барлық түйірлерде егіздіктердің енділігі бірдей жұқа пластиналары жиі түрде жарықшақтарда қысылып, жылжуынан жаралады. Түйірлерде егіздіктерден басқа қысым толқынды өшу, ұнтақталу жарықшақтары, жымдастық жарықшақтарының майысуынан байқалады. Үштік – жұлдызшалар саффлорит және арсенопирит агрегаттарында байқалады.

Кейбір минералдар үшін егіздік құрылысы тән, сондықтан оны зейінділікпен зерттеу қажет. Мысалы, сфалериттің егізділігі вюртциттен, раммельсбергит егізділігінің ерекшелігі парараммельсбергиттен, халькопириттің егіздік құрылысы алтыннан (өңдеуден кейін) ажыратуға көмектеседі және т.б.

Анизотропты минералдарда егіздіктер айқас николде ажыратылады. Микроскоп үстелшесін айналдырғанда жарықтанған пластиналар өшеді, ал қараңғылар, керісінше, жарықтанады. Изотропты минералдарда егіздіктер құрылымдық өңделумен байқалады. Мысалы, сфалерит және халькопиритті патша арағында (хим. Азот пен тұз қышқылының металдарды ерітетін қоспасы) 15-20 с. уақыт аралығында өңдейді.

Белдемдік құрылыс көптеген минералдарға тән, ал кейбіреулер үшін (смальтин, герсдорфит, кобальтин, касситерит, арсенопирит, саффлорит, бравоит және пирит) бұл құрылыс ерекшелігі тұрақты және диагностикалау белгісі ретінде қолданылуы мүмкін. Минералдарда кристалды-белдемді құрылыс түрінде, кристалдану орталығының айналасында түзілімдердің тізбегін куәландыратын жекелеген кристалдарда байқалатын өсу белдемділігі табылады.

Белдемдік құрылыс кристалдар мен метакристалдар үшін тән және кристаллобластарда болмайды. Гётиттің, псиломеланның, настуранның және басқа минералдардың сауысты агрегаттарында концентрлік-белдемдік құрылыс байқалады.

Қатты кірінділер қатты ерітінділердің ыдырауында жаралу, минералдарды диагностикалауда үлкен мәнге ие, мысалы сфалерит үшін халькопириттің, пирротиннің және станниннің тамшы тәрізді кірінділері; титан құрамды магнетитте ильменит ыдырағандағы денелер, ульвошпинел эмульсия, пластина және тор тәрізді; магмалық пирротинде пентландиттің пластина тәрізді және жалын тәрізді бөлінуі байқалады.

Қаттылық – рудалық минералдың басты тұрақты қасиеттерінің бірі. Рудалық минералдардың қаттылығы деп минералдардың жоғарғы өңделген бетінің тырнағанда, тегістегенде және микрожаншылғанда қарсы тұру қабілетін айтады. Минералдарға кристаллографиялық бағыттардан тәуелді әр түрлі қаттылық қасиеттер тән. Минералдардың қаттылығын анықтауда екі әдіс қолданылады: сапалық және сандық .

Қаттылық – рудалық минералдың негізгі қасиеттерінің бірі. Рудалық минералдың қаттылығы деп оның бетін сызғанда, тегістегенде көрсететін тегеурінін айтады. Минералдың қаттылығын анықтаудың екі түрі қолданылады: сапалық және сандық.

Минералдың қаттылығын сапалық анықтаудың тырнау әдісі. Минераграфиялық практикада көбінесе рудалық минералды мыс және болат инемен анықтау кең қолданылады. Болат иненің қаттылығы 5-ке, ал мыстікі 3- ке тең.

4,7^х; 9^х объективте көз аясындағы минералдың бетіне иненің ұшын тигізіп, қолдың бағытымен оны тартамыз. Егер минералдың қаттылығы инеден төмен болса, онда минералдың бетінде сызат қалады. Көптеген рудалық минералдар мортты болады, сондықтан инемен сызғанда бетінде ұнтақ қалады.

Моос шкаласы бойынша қаттылық үш топқа бөлінеді:1) қаттылығы 3-тен төмен мыс инемен тырналмайтын, 2) қаттылығы орташа 3-тен 5- ке дейін болат инемен тырналатын, бірақ мыс инемен тырналмайтын, 3) қаттылығы 5 -тен жоғары сызат түспейтін.

Бұл әдіспен қаттылықты анықтауда мынаны есте ұстаған жөн: анизотропты минералдарда (антимонит, вольфрамит) түйірлердің бағдарына байланысты, ал изотроптыда кристалдық құрылымына байланысты, ал жасырын кристалды минералдың қаттылығы толық кристалдыға қарағанда төмен. Мысалға: колломорфтық мельниковит-пирит және кристалды пирит бір-бірінен қаттылығы бойынша ажыратылады.

Салыстырма бедеріне немесе тегістелінуіне байланысты сапалық қаттылығын анықтау. Жалтыратылған тастілімді дайындаған кезде рудатүзуші минералдар қырғанға тегеурін көрсетеді. Осының нәтижесінде қатты минералды жалтырату жұмсақ минералдарға қарағанда қиынырақ болады.

Бедері бойынша минералдың салыстырмалы қаттылығын жалтыратылған тастілімде де жақсы көрінетін жарық реңі арқылы анықтайды. Бұл үшін микроскоптың көру аясына зерттелетін минералды және қаттылығы белгілі минералды қояды, апертурлық диафрагманы жабыңқырайды, микроскоптың тубусын ақырындап көтереді. Тубусты көтерген кезде жарық реңі жұмсақ минералдарға қарай түсіргенде – жолақ қатты минералдарға қарай қозғалады. Жарық реңін орта объективте 9^х бақылауға болады, егер көрінбесе, үлкен объективте (40^х) бақылау қажет.

Жарық реңі қаттылығы жақын минералдарға, сол сияқты қаттылығы белгілі минералдарда кездесетін кірме минералдың қаттылығын анықтауға қолданылады.

Микрожаншу арқылы қаттылықтың сандық өлшемін анықтау. Жалтыратылған минералдар бетінің қаттылығы немесе микроқаттылығы микроскоптың астында алмас ұшты (индентормен) жаншу арқылы анықталады. Микроқаттылық минералды анықтауда негізгі белгі болып табылады. Микроқаттылықтың минималды және максималды шамасын өлшеп орташасын шығарады.

Жаншу фигурасының пішіні мен сапасы әр түрлі болады. Көптеген рудатүзуші минералдар бедері бойынша қаттылығы мен микроқаттылығы сәйкес келеді, бірақ кейде қаттылығына қарағанда микроқатылығы төмен болады (молибденит, халькопирит). Бұл минералдың жіктілігін, морттылығына, тұтқырлануына, химиялық құрамына байланысты. Минералдың микроқаттылығын өлшеуге микротвердометрдің әртүрлі модельдері қолданылады. Кең қолданылатыны ЛОМО фирмасының ПМТ-3 микротвердометрі.

ПМТ-3 аспабында төрт қырлы 136⁰ бұрышты алмас пирамида қолданылады. Микротвердометр 1μ диаметрлі түйірді зерттеуге де қолданылады. Шетелде микроқаттылықты өлшеуге әртүрлі аспаптар және индекторлар қолданылады, соның ішінде Виккер (табаны шаршы пирамида) мен Кнупа (ұзынша пирамида) индикаторлары кең қолданылады.

Магниттілік қасиет – кейбір минералдарда ғана болады. Оларға: темір, магнетит, магномагнетит, франклинит, поликсен, пирротин, кубанит, реньерит жатады.

Минералдың магниттілігін магниттік тілшікпен және магнитті болат инемен анықтау. Тастілімді магниттік тілшікке жақындатып бақылаймыз (солтүстік немесе оңтүстік полюске). Ал магнитті болат инені минералдың ұнтағына жақындатсақ, ұнтақ инеге жабысады.

Рудадағы минералдың магниттілігін магниттік ұнтақ арқылы зерттеу. Егер магнитті минералдар магниттік қасиеті жоқ минералдарда ұсақ сеппе түрінде кездессе, оның санын магнитті ұнтақ әдісі арқылы анықтайды. Бұл әдіс сол сияқты шағылған жарықта магнитті минералды нашар магнитті немесе магниттік қасиеті жоқ (троилит-пирротин, магнетит-маггемит, моноклинді пирротин – гексагондық пирротин) минералдардан ажырату үшін қолданылады.

Бұл әдіс былай дайындалады: бірінші сабынды ерітінді жасайды, ол үшін «Детское» сабыны қолданылады. Ерітіндіге магнитті ұнтақты салады. Магнитті ұнтаққа таза магнетит ұнтағын немесе НЦ-400, Ф-600, Ф_к-600 ұнтағын қолданады. Құрамы: су-10 мл, магнитті ұнтақ 0,1 г, сабын «Детское» көпіршігенге дейін қосылады. Дайын ұнтақты түтікшемен тастілімнің бетіне тамызады, 1-2 минут ұстайды, уақыты келгеннен кейін тастілімнің беті бірнеше тамшы спирт немесе тазартылған сумен шайылады. Сосын тастілімнің беті толық кепкенше тұрады. Спиртпен шайылса 15-30 сек, ал сумен 1,5-2 минут тұрады.

Магнитті қасиеті бар минералдарға магнитті ұнтақ тұтасып қалады. Бұны суретке түсіріп алса да болады.

Негізгі әдебиеттер: 3 [66-98 б.], 5 [57-87 б.]

Бақылау сұрақтары:

1. Қандай физикалық қасиеттері бойынша шағылған жарықта рудалық минералдар анықталады?

2. Рудалық минералдың кристалломорфтық ерекшеліктері.

3. Қаттылықты сапалық және сандық әдіспен анықтау

5 – лекция. Микроскопта рудалық минералдарды анықтау тізбегі

Үлгітастарды таңдау және дайындау. Зерттелетін үлгітас кенорындарының аз ғана бөлігін құрайды, сондықтан олар кенорындары туралы толық мәлімет беруі қажет. Рудалық дене ірі болған сайын, толық зерттеу үшін үлгітастар саны көбірек болуы қажет. Бірақ үлгітастар саны маңызды емес, үлгітастардың сапасы және олардың кеңістік жағдайы, әсіресе руда үшін жазықтықтық және сызықтық бағдарлау факторлары (ритмикалық қабаттастық, минералдардың жолақтары, желілердің параллель зальбандтары, қиылып минералданған желілер және т.б.) маңызды болып саналады.

Қолданылып жүрген өңделген тастілім өлшемдері өте ірі түйірлі рудаларда, күрделі желілерде немесе жолақтық рудаларда жас және құрылымдық қарым-қатынастарын анықтау үшін жеткіліксіз болуы мүмкін.

Мұндай жағдайларда штуфтардың және бағдарланған рудалардың, пластиналардың, өңделген тастілімдермен, мөлдір тастілімдермен, объектілердің кішкене және де көп үлкейтілуімен сәйкес келуі ұсынылады.

Кристалл түйірлерінің морфологиясы және олардың ортақ шекараларының қарымқатынасы. Жеке кристалдардың пішіні және өзара жанасқан түйірлердің шекара ерекшеліктері жас тізбегін анықтауда шарт ретінде қолданылады. Жалпы идиоморфты кристалл түйірлері бұрынғы еркін өскен ретінде түсіндіріледі, ал дөңес түйірлер – бұрынғы ойыс жаралған түйірлер сияқты болып табылады. Мұндай бекітілген шарттар көбінесе дұрыс болады, бірақ оны абайлап қолдану қажет. Әрине, көптеген минералдар үшін түйірлердің идиоморфизмі бос кеңістікте өскенін көрсетеді, әсіресе желілі кенорындарда. Мысалы, кальцит, кварц, флюорит, сфалерит, касситерит, галенит, ковеллин минералдары және сульфотұздар әрқилы бағытта өскен кристалдар бағытында жақсы дамыған идиоморфты түйірлер жаралады. Мүндай түйірлердің болуы, басқа минералдармен өсетін немесе онымен өскен түйірлер олардың алғашқы болып жаралғанын көрсетеді. Бірақ кейбір минералдар, мысалы, пирит және арсенопирит, өзінің кристалдану қабілетімен жас тізбегіндегі жағдайға тәуелсіз жақсы дамыған кристалдар жаралуына тырысады.

Кристалдар өсуінің колломорфтық жолақтығы және белдемділігі. Жіңішке-сәулелі кристалдардың колломорфтық жолақтығы немесе концентрлі сауысты өсуі әдетте рудада кездесетін ашық кеңістікті марганецті нодулярмен бірге, уран минералдары үшін, арсенидтер, пирит және сфалеритпен толтыру жолымен жаралатын құрылым болып табылады.

Колломорфтық құрылымдардың өсуі кристалдар жиналуынан сыртқа қарай және бір-бірін жабатын жолақтар, басқа минералдармен кезеңдер кезектесуімен сипатталады.

Жеке кристалдардың өсу белдемділігі көптеген рудалық минералдар типтеріне және кенорындардың кең шеңберіне тән.

Хромититтер және магнетиттер сияқты магманың кристалдану өнімдерінде магмада өзгеруін бейнелейтін құрамы мен түсінің белдемдік түр болуы мүмкін. Гидротермальды ерітінділерден тұнатын кейбір желілі минералдарда әрқилы боялған белдемдер, сонымен қатар белгілеген рудажаралу ортасының өзгеруі байқалуы мүмкін.

Қиылысудың өзара қарым-қатынасы. Минералогиялық зерттеулерде, сонымен қатар далалық геологиялық жұмыстарда қиылысудың өзара қарым-қатынасы минералдардың жаралуы тізбегін анықтау үшін зерттеу жолы болып табылады. Желілер немесе басқа минералдық агрегат, қиюшы басқа агрегат, қиылыстырушы агрегаттан жастау болады.

Орын басу. Орын басу белгілері тізбектелуді анықтауда орын басатын минерал орын басушы минералдың алдында болып табылады. Қаншалықты орын басу беттік химиялық реакция салдарынан болса, онда ол кристалл шегінен ортасына қарай немесе жарық бойымен дамиды. Жалпы, орын басу бұрыннан болған, орын басқан минералдар дөңес, орын басушы минерал ойыс болып, қалдықтық «аралдар» түрінде ішінде негізгі көне минералдар сақталады.

Қосарлану. Қосарлану рудалардың жаралу жүйесін және деформация тарихын анықтауға пайдалы. Қосарлану қайта туындау не деформация нәтижесінде алғашқы өсу процесінде туындауы мүмкін.

Қатты ерітінділердің ыдырауы. Қатты ерітінділердің ыдырауы кейбір руда типтері үшін әдеттегідей және жаралудың жекелеген стадияларының жүйесін талдауда пайдалы. Fe-Cu-Ni (Pt) рудаларында аса негізді таужыныстарымен байланысты, барлық никель (Fe,Ni) _1-x S – құрамына кіреді моносульфидті қатты ерітінділер жаралуы 900-1100°С – тан руда суығанға дейін 400°-тан төмен. Фазалық тепе-теңдікті лабораториялық зерттеулерде қатты ерітінділер ыдырауында никельдің біршама мөлшері пентландиттің дұрыс бағдарланған түрінде байқайды және олар туынды фаза болып, кешірек пирротин жаралғанын көрсетеді.

Минералдар жүйеленуінің кейбір басты критерилерінің бөлінуі.

Шекара қарым-қатынастары бойынша немесе әр қилы минералдар аралығындағы жапсарлас сызығының сипаты бойынша олар жалпы екі типке бөлінеді: 1) бірқалыпты шектеулік, яғни түзу не қисық болып келуі мүмкін; 2) иректелген немесе бір-біріне кірігуі.

1) Бірқалыпты сызықтар (түзу немесе қисық) рудалық минералдардың түйірлері арасындағы жанасу жақын біруақыттағы түзілімдер екенін көрсетеді. Кейбір рудалық минералдар басқаларға қарағанда үлкен кристалдық күшке ие және басқа минералдар жапсарында немесе басқа минерал айналасында болсада, яғни біруақыттағы жатыстарында кристаллографиялық пішін жаралады. Мысалы пирит және арсенопирит. Галенит және сфалерит сирек кристаллографиялық пішінді жаралады. Сфалерит әдетте пішінсіз түйірлер түрінде, әсіресе пирит пен галенит бітісе өскенде кездеседі. Көпшілік жағдайда жақын біруақыттағы түзілімдердің рудалық минералдары бір-бірімен жапсарында кездескенде бірден түзу сызықты шекара бермейді; олар аллотриоморфты түйірлермен кездеседі, шекаралары түзу сызықтыға жақын, қисық немесе аздап иректелген. Мұндай жапсарларды жақын біруақыттағы түзілімдердің дәлелі үшін жақсы белгі деп санауға болады.

2) Егер әртүрлі рудалық минералдардың жанасу шекаралары кенеттен иректеліп және құрылымын көрсетсе, онда бұл бір компоненттің басқа компонентке кірігуі түзілімдердегі тізбегін көрсетеді. Бірақ бір ғана өлкелік жағдайымен қай минерал неғұрлым жас екенін анықтау қиын, өйткені олардың әрқайсысы басқа минералға кірігуші немесе араласып килігіп кетуші болып көрінеді. Құрылымның бекітетін дәлелі коррозияны көрсетуші болып табылады. Әдетте жекелеген минералдар үзілген, күшті иректелген шектеулер, ал төмпешік тәрізді шығанақтары аралас минералға толтырылған.

Басқа арнайы құрылымдар түйір аралығындағы шектейтін сызықтар сипатына қарай бірінші немесе екінші типке жатқызылуы мүмкін.

1. Графикалық құрылымдар. Зерттеулер бұл құрылымдарда жиі араласуды, яғни минералдардың бөліну тізбегін көрсетеді. Бірақ бұл жерде қарастырылып отырған құрылымның алғашқы жағдайына назар аудару қажет, бітісе өскен компоненттердің бірі графикалық құрылымын көрсете ме, яғни алғашқы (басқаға біруақыт жақын) олардың жаралуы құрылымға әсерін тигізеді немесе бұл құрылымның жаралу себебі біркелкі алғашқы компоненттерді ажырату құбылысы болып табылады.

2. Концентрлі құрылымдар. Рудалық минералдарда кеңінен таралып қолданылмайды. Концентрлі құрылымдар мынадай жағдайлардың нәтижесінде туындауы мүмкін а) түзілімдердің қарапайым тізбегінде немесе б) бір қалыпты тұнуда. Бұл құрылымдар минералдардың жақын бір уақытта түзілгенін көрсетеді, бірақ ерте пайда болған минералдар мүмкіндігі орын басу процесінде өзінің құрылымын сақтағандығын ескеру қажет. Осыған байланысты концентрлі құрылымдар жастарының әртүрлі уақыттағы белгілерін көрсете алмайды, бірақ олар кейде орын басу процесімен неғұрлым ерте минералдану стадияларының құрылымдық реликтілері сияқты байланысты болады.

3. Жолақтық құрылымдар. Рудалық минералдардың орналасуында симметриялық жолақтық қандайда бір жеке минералдану стадияларында үздіксіз түзілімдердің дәлелі ретінде жиі қарастырылады. Жолақтық жолақтарда заттардың түзілуімен байланысты және заттардың түзілуі жолақтардың жақтарынан орталыққа қарай жүреді. Бұл сонымен, жақтарында жатқан рудалық минералдардың, жолақтың орталығына жақын минералдардан жас екенін көрсетеді.

Концентрлік сияқты жолақтық құрылымдарды рудажаралудың (қоймалжың) гельді стадиясындағы бірқалыпты шөгуі деп түсіндіруге болады, осыдан оларды жақын біруақыттағы деп қарастыруға болады, бірақ түзілімдер үздіксіз болады.

4. Жиектік құрылымдар. Рудалық минералдың бір түйірі, қандайда бір басқа минералдардың айналасындағы жиектерінде құрамы, түйір құрамымен ажыратылады. Егер рудалық минерал басқа құрамды жиекті түрде минералмен толтырылса, ерекшелігі егер түйір жапсарының арасында жиектері дұрыс емес, түйірлер түзілім уақыты бойынша жас, жиегі кеш және орын басу процесі нәтижесінде пирит пайда болады. Сондықтан мұндай құрылымдар минералданудың екі стадиясының болуы және орын басуы түзілімдердің белгілері болып табылады. Бірақ бұл құрылымдар басқа да жолмен пайда болуы мүмкін, сондықтан оларды талдауда абай болу қажет. Олар мынадай болуы мүмкін: а) белдемді өсу (кристалдану процесінде құрамының өзгеруі); б) құрамының кенеттен өзгеруімен, минералданушы ерітінділерге кейбір тұрақты концентрациялардың қоспаларға түсуі, олардың концентрациясы рудалық минералдармен бірге шөгеді немесе тотықтанады. Мысалы: ашық-қоңыр сфалерит, темір мен марганецке бай құрамының кенеттен өзгеруінің дәлелі болады, сфалериттің қара жиектерімен қоршалған. Екі сфалеритте минералданудың бір стадиясына жатады.

5. Кірмелер. Кірмелер ұсақ, шеттері тең және домалақ не сопақ пішінді болғанда, оларды жақын бір уақытты минералдармен бастапқы деп санауға болады. Бастапқы минералдарда, ерітінділерде алғашқы болып, соларда шөгіп немесе кристалдану процесінде олардың артынан жүреді. Мысалы халькопириттің домалақ эмульсиялық түйірлері жиі сфалеритте байқалады. Егер кірікпелер бастапқы минералда құрылымдық бағыттың бойында байқалса, нәтижесінде симметриялық өрнектер пайда болады, онда кірме минералдар бастапқы минералға жақын біруақытта болады. Бірақ соңғы жағдайда абай болу қажет, өйткені мұндай құрылымдар орын басу процестерін беруі мүмкін. Егер минералдардың кірмелері заңсыз орналасса, өте жырықталған көтеріңкі шектелген болса, онда оларды бұрынғы рудалық минералдардың орын басқан қалдықтары деп санауға болады және орынбасудың жүйелері бар.

6) Коррозиялық құрылымдар, қиылысу және псевдоморфоза құрылымдары. Бұл құрылымдар жастарындағы әртүрлі уақыттың абсолюттік дәлелін береді және минералданудың әртүрлі стадиялардың болуын жиі көрсетеді. Егер бір минералда жырықтар, көтеріңкі және иректелген шеттері байқалады және минерал басқа минералмен салыстырғанда, минерал басқа минералдың килігуіне негізделген. Килігуші немесе орынбасушы минералдар бірнеше ерте минералдарды жойып жібереді не алмастырады.

Егер минералданудың алғашқы стадияларының рудалық минералдары ұсақталу және брекчия құбылысының жаралуымен күшті деформацияға ұшыраған, соңынан кеш минералдану байқалса, нәтижесінде қиылысу құрылымы туындайды. Мұндай жағдайда: а) минералданудың алғашқы стадия минералдарының жаралу жүйесі, ә) деформациялық үйлесімсіздік, б) минералданудың алғашқы стадия минералдарының жаралу жүйесі және в) орынбасуды белгілеуде қиындық туындамайды.

Бір минералдың басқамен немесе минерал агрегаттарымен псевдоморфозасы қандайда бір басқа минералмен бәрі бірге псевдоморфозасын берсе, орынбасу белгілерінің куәсі ретінде жақсы белгілері болып табылады. Мысалы гетиттің псевдоморфозасы пирит арқылы болады.

Сондықтан жоғарыда қарастырылған барлық белгілерді қысқаша төмендегідей таныстыруға болады.