7.3. Monopol Równowaga monopolu

Odwrotnym przypadkiem skrajnym w stosunku do doskonałej kon­kurencji jest pełny monopol. Monopolista jest jedynym dostawcą okreś­lonego produktu na danym rynku. Jest jedynym przedsiębiorstwem w danej gałęzi - wypełniającym całą gałąź. Równowaga monopolisty jest więc zarazem równowagą gałęzi przezeń reprezentowanej.

Z przejawami praktyk monopolistycznych mamy do czynienia częściej, niż się nam wydaje, ponieważ granice przestrzenne rynku są nieokreślone. Monopolistą w komunikacji kolejowej w Polsce jest PKP. W podróży autobusem na określonej trasie w kraju lub za granicą często jesteśmy skazani na usługi jednego przewoźnika. Piekarnia w małym miasteczku, jedyny sklepik spożywczy w małej wiosce, kiosk warzywniczy na osiedlu, jeden bufet studencki w budynku szkoły - to także w pewnym sensie monopoliści na lokalnym minirynku.

Jak każde przedsiębiorstwo maksymalizujące zysk, monopolista wybiera taką wielkość produkcji, przy której utarg krańcowy zrównuje się z kosztem krańcowym.

Układ kosztów w przedsiębiorstwie monopolistycznym może być podo­bny jak w przedsiębiorstwie wolnokonkurencyjnym (choć przy dużo więk­szej skali produkcji). Tym, co odróżnia model równowagi monopolu, jest malejąca krzywa popytu i w konsekwencji - opadająca ze wzrostem rozmiarów produkcji linia ceny. Będąc wyłącznym dostawcą danego towaru na danym rynku, monopol musi się liczyć z ograniczoną chłonnością rynku i normalną reakcją nabywców na zmiany ceny. Może sprzedać mało po wysokiej cenie lub sprzedać więcej, ale po niższej cenie. Nie może nato­miast sprzedać każdej ilości po tej samej cenie. Linia utargu przeciętnego (identyczna z krzywą popytu) jest opadająca i tym bardziej nachylona, im bardziej elastyczny względem ceny jest popyt. Malejący ze wzrostem produkcji jest także utarg krańcowy. Skoro u' maleje, to musi zachodzić relacja u' < u, co oznacza, że na całym obszarze linia u' leży poniżej linii u, a różnica u-u' wzrasta ze wzrostem sprzedanej ilości.

Dla przedsiębiorstwa wolnokonkurencyjnego cena jest dana z zewnątrz, ustala się ona na rynku zależnie od stosunku łącznej podaży danego produktu i łącznego popytu rynkowego; przedsiębiorstwo wolnokonkuren­cyjne nie ma wpływu na poziom ceny.

Całkowicie inna jest sytuacja przedsiębiorstwa będącego monopolem.

• Monopolista sam ustala cenę.

Musi się jednak liczyć z tym, że po wyższej cenie sprzeda mniejszą ilość. Punkt zrównania utargu krańcowego z kosztem krańcowym wskazuje mu tę kombinację ilości, ceny i kosztu, która zapewnia najkorzystniejszy wynik ekonomiczny.

• Miarą siły monopolu jest nadwyżka ceny nad kosztem krańcowym.

Przedsiębiorstwo wolnokonkurencyjne sprzedaje swój produkt po cenie równej kosztowi krańcowemu (p = u' = k'). Monopolista ustala taką cenę, która przewyższa koszt krańcowy (p > u' = k').

Regułą w funkcjonowaniu monopolu jest osiąganie zysku ekonomicz­nego - tzw. zysku monopolowego - zarówno w krótkim, jak i w długim okresie. W krótkim okresie jednakże przedsiębiorstwo monopolistyczne może tolerować także zerowy zysk ekonomiczny, a nawet przejściową stratę, którą wyrówna z nawiązką zyskami osiąganymi w długim okresie.

Możliwość osiągania zysku monopolowego zarówno w krótkim, jak i długim okresie jest konsekwencją siły ekonomicznej monopolu - mono­polistycznej pozycji na rynku. Przedsiębiorstwo wolnokonkurencyjne może ^%vjg,v\ąć czysty zysk ekonomiczny tylko dzięki indywidualnym staraniom o obniżkę kosztów; konkurencja innych wytwórców, także obniżających koszty, nie pozwala długo utrzymać tej premii. Monopolista może osiągać zysk ekonomiczny niezależnie od poziomu swych kosztów, ograniczając produkcję do rozmiarów, przy których cena będzie wyższa od kosztu przeciętnego; otrzymuje on premię za wyłączność, a nie za obniżkę kosztów.

Jeśli w krótkim okresie monopolista zadowala się niekiedy zyskiem normalnym bądź nawet toleruje przejściową stratę, to na długą metę dąży do osiągnięcia zysku monopolowego. Niektóre podręczniki sugerują, że w długim okresie monopolista musi liczyć się z ryzykiem pojawienia się konkurentów i zadowala się zyskiem normalnym, aby zniechęcić potencjal­nych rywali. W wielu rzeczywistych sytuacjach istotnie tak jest, lecz monopolista, któremu konkurencja (lub sama groźba konkurencji) odbiera zysk monopolowy, nie jest już pełnym monopolem. Modelowo czysty monopol (np. monopol usankcjonowany prawem) wyklucza jakiekolwiek zagrożenie konkurencją.

Przedsiębiorstwo dominujące w określonej gałęzi, lecz nie będące peł­nym monopolem może, w obawie przed konkurencją, zadowalać się mniejszym zyskiem, a niekiedy nawet tylko zyskiem normalnym. W nie­których gałęziach istnieje jedno duże przedsiębiorstwo dominujące, dyk­tujące cenę (tzw. lider cenowy), a obok niego wiele drobnych firm, tworzących tzw. margines konkurencyjny. Firmy te konkurują między sobą, nie stanowiąc na ogół realnego zagrożenia dla lidera. Dyktując cenę, może on osiągać zysk monopolowy.

Różne przypadki równowagi monopolu pokazuje rys. 7.6.