7. Przedsiębiorstwo a struktura rynku

7.1. Struktury rynku Charakterystyka ogólna

Struktura rynku to określona konfiguracja sprzedawców i nabywców oraz odpowiadające jej prawa zachowań. Omawiane niżej struktury rynku dotyczą właściwie tylko strony podażowej. Należałoby więc raczej mówić o strukturach produkcji.

W naszej analizie rozróżniamy następujące struktury rynku:

1. konkurencja doskonała,

2. konkurencja niedoskonała:

• konkurencja monopolistyczna,

• oligopol,

c) monopol.

Konkurencja doskonała oraz pełny monopol to „modelowo czyste", ekstremalne struktury rynku. Faktyczne zachowania przedsiębiorstw mogą odchylać się od przedstawionych niżej wzorców, gdyż struktury rynku występujące w rzeczywistości mniej lub bardziej odbiegają od modelowych założeń.

To zastrzeżenie w największym stopniu dotyczy doskonałej konkurencji - struktury, która w rzeczywistości nigdy i nigdzie nie istniała w czystej postaci. Jej znanym z życia przybliżeniem jest to, co nazywamy wolną konkurencją. Wolna konkurencja nie spełnia jednak idealnie wszystkich modelowych warunków doskonałej konkurencji.

Warunki konkurencji doskonałej (por. rozdział 2) są następujące:

1. bardzo duża liczba działających niezależnie producentów wytwarzają­cych dany produkt (każdy ma znikomy udział w łącznej podaży) oraz bardzo duża liczba działających niezależnie nabywców (każdy ma znikomy udział w łącznym popycie);

2. produkt jest doskonale jednorodny;

3. wszyscy nabywcy mają pełną informację o produkcie i sytuacji na rynku;

d) istnieje pełna swoboda wyjścia i wejścia do danej gałęzi, która uniemoż­liwia zmowę producentów.

Na przeciwległym krańcu struktur rynku znajduje się pełny monopol. Monopolista to jedyny wytwórca lub sprzedawca określonego produktu na danym rynku. W istocie jednak model monopolu zakłada określony stosu­nek sił sprzedawcy i nabywcy, tj. absolutną dominację sprzedawcy. Jest to możliwe tylko wtedy, gdy po stronie podaży występuje jeden duży podmiot, a po stronie popytu - rzesza rozproszonych, drobnych nabywców. Mono­polista, który miałby do czynienia z kilkoma dużymi odbiorcami (oligopolem popytu) lub z jednym tylko wielkim odbiorcą (monopsonem), nie byłby już monopolem w ekonomicznym sensie tego słowa.

W warunkach doskonałej konkurencji przedsiębiorstwo napotyka na poziomą linię popytu, tzn. może sprzedać każdą ilość produktu po danej cenie rynkowej, na której poziom nie ma ono żadnego wpływu. Jest biorcą ceny.

Każde inne przedsiębiorstwo ma opadającą krzywą popytu na swój produkt. Może sprzedać więcej, o ile obniży cenę. Taką sytuację nazywamy ogólnie konkurencją niedoskonałą. Skrajnym przypadkiem jest monopol: krzywa popytu na wyroby jednego przedsiębiorstwa jest tu zarazem krzywą popytu całej gałęzi. Oprócz monopolu konkurencja niedoskonała mieści w sobie co najmniej dwa inne przypadki: oligopol oraz konkurencję monopolistyczną.

Oligopol to gałąź, w której działa niewielu producentów jednorodnego lub zróżnicowanego wyrobu. Każdy z nich stwierdza, że osiągana przezeń cena zależy nie tylko od wielkości jego produkcji, lecz także od działań konkurentów. Musi więc bacznie obserwować oraz przewidywać postępo­wanie konkurentów i dostosowywać własne działania. Gdy liczba kon­kurujących firm jest nieduża, powstają warunki do formalnej bądź niefor­malnej zmowy w sprawie podziału rynków i polityki cenowej.

Konkurencja monopolistyczna to taki układ, w którym istnieje wielu producentów wytwarzających różne odmiany produktu bądź produkty zbliżone, będące bliskimi substytutami. Każdy z nich ma pewien wpływ na ceny własnych wyrobów, ograniczony jednak przez ogólną sytuację na rynku oraz działalność konkurentów.

Przykładem oligopolu może być produkcja ropy naftowej lub samo­chodów. Przykładem konkurencji monopolistycznej jest produkcja cukier­ków, telewizorów, kalkulatorów, długopisów oraz wiele rodzajów usług (kino, fryzjer, hotel itp.).

Granice pomiędzy różnymi strukturami rynku są dosyć płynne i zależą m.in. od tego, jak szeroko ujmujemy daną gałąź. Na przykład, transport osobowy jako całość ma strukturę zbliżoną do konkurencji monopolistycz­nej, ale w komunikacji autobusowej w określonym kraju spotykamy oligo­pol, w przewozach kolejowych monopol, a w przejazdach taksówką w du­żym mieście - sytuację zbliżoną do doskonałej konkurencji. (W niektórych miastach, np. w Warszawie znany jest jednak także fenomen oligopolistycz-nych gangów taksówkarzy, opanowujących najbardziej ruchliwe i intratne postoje - np. przy dworcach, luksusowych hotelach czy na lotnisku).

Struktury rynku określamy według charakterystycznych cech, takich jak: liczba producentów, stopień zróżnicowania produktu, wpływ na cenę oraz bariery wejścia. W każdym przypadku zakładamy, że po stronie popytu występuje duża liczba drobnych nabywców działających w rozproszeniu, tzn. sytuacja typowa dla wolnej konkurencji. Charakterystykę podstawo­wych struktur rynku zawiera poniższa tabela:

	Struktury rynku
Cechy	konkurencja doskonała	konkurencja monopolistyczna	oligopol	monopol
Liczba firm	wiele	wiele	kilka	jedna
Produkt	standary-	zróżnicowany	zróżnicowany	zindywidu-
	zowany		lub standardowy	alizowany
Wpływ na	brak	ograniczony	średni	duży
cenę
Bariery	brak	brak	występują	pełne
wejścia