Літаратура

1. Сучасная беларуская літаратурная мова : Марфалогія / Н. В. Гаўрош [і інш.] ; пад аг. рэд. М. С. Яўневіча. — Мінск : Выд. У. М. Скакун, 1997. — 288 с.

2. Сучасная беларуская мова : вучэб. дапаможнік / Л. М. Грыгор’ева [і інш.] ; пад агул. рэд. Л. М. Грыгор’евай. — Мінск : Выш. шк., 2010. — 662 с.

3. Сямешка, Л. І. Курс беларускай мовы / Л. І. Сямешка, І. Р. Шкраба, З. І. Ба-дзевіч. — Мінск: Універсітэцкае. — 1996. — 654 с.

4. Шкраба, I. Р. Сучасная беларуская мова : Марфалогія / I. Р. Шкраба. — Мінск: Сэр-Вит, 2007. — 304 с.

Тэма 10.11 Катэгорыя стану

(Безасабова-прэдыкатыўныя словы) (2 г. лк)

Пытанні:

1. Безасабова-прэдыкатыўныя словы (катэгорыя стану). Катэгарыяльнае (абагульненае) значэнне, марфалагічныя прыметы, сінтаксічная роля.

2. Лексіка-семантычныя групы безасабова-прэдыкатыўных слоў.

3. Групы безасабова-прэдыкатыўных слоў па суадноснасці з іншымі часцінамі мовы.

4. Марфалагічны аналіз безасабова-прэдыкатыўных слоў.

Мэта: Пазнаёміцца з асаблівасцямі разгляду пытання аб безасабова-прэдыкатыўных словах ў лінгвістычнай літаратуры. засвоіць парадак марфалагічны аналізу безасабова-прэдыкатыўных слоў.

Інфармацыйна-метадычная частка

1. У беларускай мове выдзяляецца група слоў, якія з'яўляюцца нязменнымі, але абазначаюць не прымету дзеяння ці якасці, а стан каго-небудзь ці чаго-небудзь. Такія словы выступаюць выказнікамі пераважна ў безасабовых сказах і атрымалі назву слоў катэгорыі стану або безасабова-прэдыкатыўных слоў. Напрыклад: Заўсёды ў лесе добра мне: у ім так ціха, урачыста, калі прытоіцца ўсё чыста і ветрык нават не дыхне (К-с). Слова добра ў гэтым сказе з'яўляецца выказнікам і абазначае стан задавальнення, прыемнага самаадчування (прыслоўе добра мае зусім іншае значэнне, яно выражае станоўчую ацэнку дзеяння: добра чытае, добра вучыцца). Падобная розніца выяўляецца паміж словамі катэгорыі стану ціха, урачыста і адпаведнымі прыслоўямі: гаварыў ціха, урачыста аб'явіў.

Многія словы катэгорыі стану не маюць амонімаў ся­род прыслоўяў. Да іх адносяцца такія, як зорна, месячна, сорамна, боязна, моташна, млосна, душна, можна, трэба, нельга, неабходна, шкада, пара і інш.

Словам катэгорыі стану ўласціва значэнне ладу і ча­су. Для выражэння прошлага і будучага часу, а таксама ўмоўнага ладу ўжываецца звязка: было весела, было б весялей, стане цёпла, зробіцца крыўдна.

Такім чынам, словы катэгорыі стану, нягледзячы на сваю блізкасць па форме да прыслоўяў, а часта і аманімічнасць з імі, адрозніваюцца ад прыслоўяў лексічным значэннем, сінтаксічнай функцыяй і граматычнымі значэннямі ладу і часу. Гэта і выдзяляе катэгорыю стану ў асобны разрад слоў (у асобную часціну мовы). Праўда, тэрмін «катэгорыя стану» не з'яўляецца агульнапрынятым у лінгвістычнай навуцы. Сваёй структурай ён адрозніваецца ад назваў іншых часцін мовы (назоўнік, прыметнік і г. д.). Некаторыя лінгвісты называюць гэтую гру­пу слоў безасабова-прэдыкатыўнымі словамі, прэдыкатыўнымі прыслоўямі, прэдыкатывамі.

У разрад слоў, які называюць катэгорыяй стану, уваходзяць, як зазначалася раней, нязменным словы, што абазначаюць стан і з'яўляюцца выказнікамі, галоўным чынам у безасабовых сказах. Гэтыя словы могуць абазначаць:

псіхічны і фізічны стан чалавека ці ўвогуле живой істоты: сорамна, сумна, весела, смешна, крыўдна, страш­на, шкада, прыемна, трывожна, холадна, цёпла;

стан прыроды: ціха, холадна, ветрана, цёмна, светла, зорна, месячна;

стан асяроддзя: утульна, брудна, накурана, чыста, сы­ра, холадна, цесна, прасторна;

ацэнку стану ў адносінах часу чаго-небудзь, неабходнасці, магчымасці і г.д.: рана, позна, пара, трэба, можна, нельга.

Словы катэгорыі стану часта спалучаюцца з інфінітывам, могуць мець пры сабе дапаўненні і акалічнасці; ка­лі яны абазначаюць стан асобы, то назва асобы пры іх ужываецца ў форме давальнага склону: Смела наперад, не трэба баяцца цяжкасцей і перашкод (Гл.). І люба слухаць кожны раз гул Беларускага вакзала, дзе Горкі сустракае нас (Агн.). 3-за аднае такое раніцы варта не паспаць яшчэ адну ноч (К-с). Доўга затрымлівацца нам было нельга (У. К.).

Словы катэгорыі стану, як і якасныя прыслоўі, могуць мець формы ступеней параўнання і формы ацэнкі і меры. Утвараюцца гэтыя формы так, як і адпаведныя формы прыслоўяў: весялей, халадней, найлепш, страшнавата.

2.  Як ужо адзначалася, многія словы катэгорыі стану і многія якссныя прыслоўі з’яўляюцца амонімамі. Аднак на гэтай падставе нельга лічыць, што словы катэгорыі стану ўтварыліся з прыслоўяў, што прыслоўі пераходзяць у катэгорыю стану. Словы катэгорыі стану ўтварыліся і ўтвараюцца ад якасных прыметнікаў і, магчыма, былі пераходнай ступенню ад прыметнікаў да прыслоўяў. І ў сучаснай мове катэгорыя стану бліжэй да прыметнікаў, чым прыслоўі. Нярэдка на аснове прамых значэнняў прыметнікаў развіліся значэнні катэгорыі стану, а на аснове пераносных – значэнні прыслоўяў: у пакоі цёпла — цёпла віншавалі, стала холадна — холадна сустрэлі.

Некаторыя словы катэгорыі стану маглі ўтварыцца толькі ад прыметнікаў, бо падобных прыслоўяў няма: зорна, месячна, зелена, хлебна, рыбна, душна і інш. Калі рыбна, то і юшна (Прык.). Калі камарна, то і хлебна (Прык.). Куды ні глянеш, усюды зелена.

Пераважная большасць слоў катэгорыі стану ўтворана ад асноў прыметнікаў пры дапамозе суфікса -а(-о). Некаторыя з гэтых слоў маюць адпаведныя амонімы сярод кароткіх прыметнікаў: патрэбна, неабходна, варта; параўн. Гэтая кніга мне патрэбна і Патрэбна сёе-тое абмеркаваць. Яна не варта вас і Не варта турбавацца.

Некалькі слоў катэгорыі стану паходзіць ад назоўнікаў: пара, час, сорам, дзіва, шкада, страх і некаторыя іншыя.

Марфалагічны разбор