Cінтаксічная спецыфіка беларускай мовы

4.1. Фанетычныя асаблівасці беларускай мовы

1. Наяўнасць гука [ў]: даўгі, няўмелы, цэркаўка (рус. долги, неумелый, церковка).

2. Наяўнасць афрыкат [дз], [дз’] і [дж] як самастойных гукаў: нэндза, дзень, хаджу, дажджы.

3. Наяўнасць зацвярдзелых гукаў [ж], [ч], [ш], [дж], [р]: жалеза, чорны, шоўк, ураджай, рака.

4. Фрыкатыўны гук [г]: горад, галава, нага.

5. Дзеканне і цеканне (мяккае вымаўленне афрыкат [дз’] і [ц’]): дзеці, падзяка, на дроце, цяпер.

6. Наяўнасць якання: лес — лясны, зелень — зялёны, цёмны — цямнець.

7. Наяўнасць акання: стол — сталы, кватэра — кватарант, рэкі — рачны.

8. Прыстаўныя зычныя [в], [г], [j] і прыстаўныя галосныя [і], [а]: вуліца, гэты, іншы, ільготны, аржаны.

9. Падаўжэнне зычных гукаў [з’], [л’], [н’], [с’], [дз’], [ц’], [ж], [ч], [ш] паміж галоснымі: рыззё, зелле, насенне, калоссе, суддзя, жыццё, збожжа, ноччу, мышшу.

4.2. Марфалагічныя асаблівасці беларускай мовы

1. Назоўнікі 2-га скланення ў Д. і М. склонах адзіночнага ліку і назоўнікі 1-га скланення ў М. склоне адзіночнага ліку маюць пасля мяккіх асноў канчатак –і: зямлі, пожні; у зямлі, на трамваі (параўн. руск: земле, в земле, на трамвае). У адзначаных склонах гэтай жа групы назоўнікаў з асновай на заднеязычныя, калі націск падае не на канчатак, гукі [г], [к], [х] чаргуюцца са свісцячымі [з], [ц], [с]: кніга – кнізе, эканоміка – эканоміцы, эпоха – эпосе (параўн. руск: книге, экономике, эпохе).

2. Назоўнікі мужчынскага роду на -а (-я) (з націскам на аснове) у Т. склоне адзіночнага ліку маюць канчатак -ам (-ем): са старастам, з дзядзькам, з Колем, Сярожам, а ў Д. і М. склонах адзіночнага ліку канчатак -у (-ю): аб Васілю, дзядзьку, дацэнту.

3. У Н. склоне множнага ліку назоўнікі 2-га скланення маюць канчаткі -ы, -і: гарады, палі, лясы, азёры, вокны.

4. Адсутнасць чаргаванняў на канцы асноў назоўнікаў 2-га скланення ў адзіночным і множным ліку: брат – браты, сын – сыны (параўн. руск: брат – братья, сын – сыновья).

5. Адсутнасць й у формах Н. склону адзіночнага ліку прыметнікаў і слоў, якія скланяюцца, як прыметнікі: сіні, вялікі, напісаны, некаторы, самы, шосты (параўн. руск: синий, большой, написанный, самый, шестой).

6. Утварэнне формы вышэйшай ступені параўнання якасных прыметнікаў з дапамогай суфіксаў –эйш (--ейш), --ш: вышэйшы, важнейшы, слабейшы, большы (параўн. руск: выше, важнее, слабее, больше). Непрадуктыўнасць кароткіх формаў прыметнікаў і абмежаванае ўжыванне кароткіх дзеепрыметнікаў, адсутнасць зваротных дзеепрыметнікаў. Параўн. бел. План выкананы, руск.: План выполнен;. руск. «занимающийся», «изменившийся» ў беларускай мове адпавядае «які займаецца», «які змяніўся» ці іншы варыянт.

7. У формах мужчынскага і ніякага роду займеннікаў мой, твой, свой, чый у Р. і Д. склонах адзіночнага ліку адсутнічае літара е ў канчатках: майму, твайму, свайму, майго, твайго, свайго.

8. Лічэбнікі паўтара, паўтары, паўтараста нескланяльныя.

9. Лічэбнікі два, дзве маюць асобныя формы ва ўсіх склонах: двух — дзвюх, двум — дзвюм, двума — дзвюма.

10. Лічэбнік дзевяноста мае адну нязменную форму (параўн. руск.: девяносто, девяноста).

11. Чаргаванне заднеязычных г, к з шыпячымі ж, ч пры спражэнні дзеясловаў загаднага ладу: лягу — ляж — ляжце, пяку — пячы — пячыце (параўн. руск.: лягу — ляг — лягте, пеку — пеки — пеките).

12. Дзеепрыслоўі незакончанагa трывання ўтвараюцца з дапамогай суфіксаў -учы (-ючы), -ачы (-ячы) ад асноў дзеяслова цяперашняга часу: лятаючы, аплачваючы, забягаючы, просячы, сушачы, пішучы (параўн. руск.: летая, оплачивая, забегая, прося) і інш.