10.2. Паходжанне тэрмінаў

Паводле паходжання тэрміны дзеляцца на ўласнабеларускія (баяры, веча, спадчына, найміт, маёмасць і інш.) і запазычаныя з іншых моў (гл. вышэй асн. прыкметы запазычанай лексікі). «Генетычны аналіз тэрмінаў, зроблены на матэрыяле “Руска-беларускага слоўніка грамадска-палітычнай тэрміналогіі”, паказвае, што характэрнай асаблівасцю беларускай грамадска-палітычнай тэрміналогіі з’яўляецца высокая ўдзельная вага тэрмінаў, утвораных шляхам злучэння інтэрнацыянальных разам з беларускімі элементамі: бюджэтнае кіраванне, ведамаснае кіраванне, канстытуцыйнае кіраванне, рэспубліканскае кіраванне, самадзяржаўнае кіраванне, фінансавае кіраванне, цэнтралізаванае кіраванне. Гэтыя тэрміны складаюць найбольш шматлікую генетычную групу (каля 46 %). Другую па велічыні групу тэрмінаў складаюць беларускія словы і словазлучэнні, якія займаюць 34 % ад усяго матэрыялу аналізуемага слоўніка: кіраванне, кіраўніцтва справамі, кіраванне вытворчасцю, выдаткі на кіраўніцтва; адносны ўзровень развіцця, жыццёвы ўзровень выдаткаў вытворчасці; ураўнаванне грамадзян у правах, ураўняльнае землекарыстанне; умовы працы. Інтэрнацыянальныя тэрміны складаюць у слоўніку каля 20 %» [3, с.53]. Пры запазычванні слоў-тэрмінаў адбываецца частковая адаптацыя, падпарадкаванне іх законам беларускай мовы:

а) гукі [ж], [дж], [р], [ч], [ш] вымаўляюцца цвёрда (джунглі, чынш, рэферэндум);

б) фрыкатыўны гук [г] (генеалогія, гісторыя, гіпотэза);

в) аканне (аўстралапітэк, алігархія, арда, апазіцыя);

г) дзеканне-цеканне (дзюбель, траверцін, гандзізм).

У складзе гістарычнай тэрмінасістэмы беларускай мовы маюцца запазычанні з лацінскай (абдыкацыя, консул, цэнзура, фракцыя, трыбунал, рэпрэсія і інш.), грэчаскай (этнас, эпоха, фараон, тыран, неаліт і інш.), англійскай (парламент, блакада, сэрвіс, стандарт і інш.), нямецкай (цэх, путч, гетман, неандэрталец, нацызм і інш.), польскай (крыжакі, касцёл, каморнік і інш.), французскай (урбанізацыя, рэваншызм, жандарм і інш.) і іншых моў.

10.3. Структурная і лексіка-граматычная характарыстыка тэрмінаў

Усе тэрміны паводле сваёй будовы групуюцца ў тры асноўныя структурныя тыпы:

Навуковая тэрміналогія прадстаўлена такімі часцінамі мовы, як назоўнікі, прыметнікі, дзеясловы, прыслоўі.

Асноўную колькасць слоў-тэрмінаў складаюць: а) агульныя назоўнікі: перабудова, нацыя, генацыд, асаднікі, паланізацыя, шляхта і інш.; б) уласныя назоўнікі выкарыстоўваюцца ў назвах вучэнняў, напрамкаў: марксізм, гандзізм, кальвінізм, сталыпіншчына і інш.; в) дзеясловы: эксплуатаваць, прыгнятаць, русіфікаваць, рэфармаваць і інш.; г) рэдкасныя прыслоўі: адзінагалосна і інш.

У тэрмінах-словазлучэннях вылучаюць наступныя мадэлі: а) прыметнік + назоўнік (ПН): магдэбургскае права, палітычныя рэпрэсіі, феадальная раздробленасць, Грунвальдская бітва, сталыпінская рэформа, акупацыйны рэжым і інш.; б) прыметнік + прыметнік + назоўнік (ППН): Брэсцкая царкоўная унія, Міжнародны ваенны трыбунал, новая эканамічная палітыка і інш.; в) назоўнік + прыметнік + назоўнік у Р.склоне (НПН): князі славянскага паходжання, рух славянскіх перасяленцаў і інш.; г) прыметнік + назоўнік + прыметнік + назоўнік у Р.склоне (ПНПН): духоўная культура беларускай народнасці, палітычная моц беларускіх княстваў і інш.; д) назоўнік + назоўнік у Р.склоне + прыметнік + назоўнік у Р.склоне (ННПН): рэалібітацыя ахвяр палітычных рэпрэсій, працэс утварэння беларускай народнасці і інш.