Әлдекеңнің тілі мірдің оғындай

Балтабай би бай болса да, өзінде барды азсынып, өзгенікін көпсініп отыратын, мысық тілеу, үйіне қонақ қондырмайтын, қазымыр кісі екен. Бірде Әлдебек шешен келіп үйіне түсе қалады. Үстіндегі киімі көнетоз екен. Балтабай бұл адамды менсінбей:

-Елдің қадірлісі ма десем, қазымыры екенсің ғой, -деп мысқылдайды. Сонда ешкімнен жеңіліп көрмеген Әлдебек азулы биден имендей былай дейді:

Көн етікті деме,

Көпке айтар сөзім бар.

Көн садақты деме,

Сұр жебелі оғым бар.

Аттандырған жігітің

Ұрлаған соң малымды,

Арқадан әдейі кеп тұрмын,

Байқағалы құлқыңды.

Атысатын жаумысың,

Табысатын елмісің,

Бітір қане дауымды,

Ылаңдатпай ел ішін! –

деп жамбасқа ала бастайды.

Балтабай би бұл сөзді сын деп елең қылмаса да, бәйбішесіне ымдап тамақ дайындатады. Алдына әкелген еті өлі ет, әрі мүшесіз екен. Етті турап болып «алыңыз» дегенде, Әлдібек шешен табаққа ұмтыла қоймайды.

Тамағың тамақтан өтпей отыр,

Дәметкен жұрт кетпей отыр

Уыстап асатайын десем,

Табағыңдағы ет жетпей отыр.

Ризамын етке,

Наразымын ниетке …-дейді Әлдебек.

Шоқ басқандай шошыған Балтабай би енді не айтар екен дегендей дені сау, бірақ қоңы арық марқа алдырады. Әлдебек бұған таңырқай қарап:

-Қойыңды қойшы оңдап бақпаған ба,

Сауыншың жебей сауып қақпаған ба?

Әлде бұл жамырамай жонға адасып,

Бейшара, енесін бір таппаған ба?

Бұрын келген қонаққа соймай мұны.

Әдейі Әлдебекке сақтаған ба? –депті.

Бұл сөзден сескенген Балтабай би шешенді үйіне қолқалап қондырып, қонақасына арда емген құлын сойғызады.

Осы түнде Әлдекең де ағызып сөзді шертеді. Қасындағыларға айтады:

-Бұл ел –кісі танитын ел. Ана құлыны екі енеге телі екен деп болмайды. Мақтап қойған білем Балтекең жатарда бір әңгімені келіседі.

Ертеңіне төбе би кіріп келсе, мамық жастықты шынтақтап, шірене көміліп жатқан адамдардың бірде –біреуі аяғын жимайды. Тізе бүгерлік орын жоқ. Ортадағы бүкірейген жуан сары тек көзін сығырайта қарап:

-Өзің кім едің? –дейді.

-Атым - Әлдебек,-дейді

-Ойбай, қызының біреуін оятам деп масқара болған, жаздай кебежеге қамалған Әлдебек сен бе едің? –дейді сарымойын би сылқ –сылқ күліп. Әлдебек шешен Балтабайдың қулықпен төбе би бар дегенің сонда сезіп:

-О, тәубе, өзімнің даңқым түгіл басқаның даңқына да қызыққан жұрт көп екен –ау, азулы даугер келе қалса, қақпанға осылай түсірермін деп алдап ұстайтын неме, сен бе едің? –депті.

Балтабай бидің амал –айласы құрығаны сонша:

-Әлдекеңнің тілі мірдің оғындай –ау! –деген екен. Абыройымызды төктірмей тұрғанда құтылайық –деп он жылқының мойнына қосақ, құйрығына тіркеу байлап, олжалы қайтарған екен деседі.

Шешендік сөздер.

Қазақ ауыз әдебиетінің ерекше бір жанры –шешендік өнер.Халқымыздың даналығының үлгісі шешендік сөздер –ғасырлар бойы халық сынынан екшеліп өткен құнды мұра, асыл қазына.

Қазақ шешендерінің сөздері жазбаша емес, ауызша айтылып дүниеге келеді де, одан кейін бірден –бірге жатталып, ұрпақтан –ұрпаққа жетеді. Олар кейінгі айтушылар тарапынан қажетіне қарай өзгеріп қолданылып отырған.

Шешендік сөз ақындар айтысы сияқты сөз тартысы дау үстінде, ел тағдыры талқылаған ұлы жиын кеңес кезінде, оңаша ой толғау не сұхбат, әңгіме –дүкен барысында арнау, сәлем, өсиет түрінде де өмірге келген.

Қазақтың шешендік сөз тарихы Майқы мен Аяз билерден басталып(ХІІ-ХІІІ) Жиренше шешен Асан қайғы (ХІҮ-ХҮІІІ) есімдерімен қатысты қалыптасып, өркендей түсті.

Шешендік өнерінің кеңінен дамып биіктеген кезеңі –ХҮ –ХҮІІІ ғғ. Қазақтың шешендік сөздерін өзге жұрттың атақты адамдары, ғалымдары жоғары бағалады. Шешендік сөздер нұсқаларын академик В.В.Радлов (ХІХғ)зерттеп жинаған болатын. Шешендік сөз терең ойға, ұтқыр шешімге, тапқыр логикаға құрылады.

Сөз туралы Бөлтірік шешен: «Сөзден тәтті нәрсе жоқ. Сөзінді тіліңе билетпе, ақылыңа билет. Ақылыңды, сөзінді ақылсызға қор етпе, ақылдыға айт, кімге, қай жерде, қай кезде, қалай сөйлейтініңді біл» деп толғайды. Шешендер –«Ердің құнын екі ауыз сөзбен бітіретін, жауласқан елдің арасына бітім айтайтын, күлгенді жылатып, жылағанды жұбата алатын даналық сөздер иесі». Шешендік өнер –көрген –білгенді көкейге тоқып, көп үйреніп ізденудің арқасында талай айтыс –тартысқа түсіп, жалықпай жаттығу арқылы жетілетін өнер.Шешендік өнердің қиындығы туралы Бұқар жырау:

...Көш бастау қиын емес,

Қонатын жерде су бар.

Қол бастау қиын емес -

Шабатын жерде жау бар

Шаршы топта сөз бастау қиын-

Шешімін таппас дау бар, -

деп дұрыс аңғартады.

Нағыз шешен үшін сөзге шебер болу жеткіліксіз. Табанда тауып сөйлейтін тапқыр, топ алдында тайсалмай, мүдірмей сөз бастайтын батыл, сөз саспайтын сабырлы болуы қажет.

Шешендік сөздің, айтылар ойдың негізі –мазмұн. Сөз нақтылы, нені айтса да сендіретіндей, иландырып қарсыласын мойындататындай дәлелді айтылған.

Шешендік сөздер мән –мағынасының тереңдігімен ғана емес, сондай –ақ тақырыбының кеңдігімен де ерекшеленеді.

Ертеден –ақ халқымыздың өзіндік басқару жүйесі болды. Ел қамын жеген ерлері, сөзін сөйлеген, әділін айтқан шешендері, білімпаз билері болды. Би –халықтың көкейіндегісін айтқан, ойын жарыққа шығарған әділет жоқшысы. Қазақтың атақты билері Төле, Қаз дауысты Қазыбек, Әйтекеден қалған сөз дәстүрі ғасырлар бойы үзілген емес.

Сырым Датұлы.

Ұлтымыздың тарихында асқан батырлық ерлік істері мен асқақ сипаты тапқырлық даналық шешендік сөздері мен әділетті билік кесімдері мен жарқын із қалдырған заңғар тұлғаның бірі Сырым Датұлы. Сырым шешеннің билік айтуы былай болған еді. Бұл түлкі еркек болса атылы сенікі ұрғашы болса жаяу сенікі. Сөйтсе түлкі еркек екен атылыға бұйырады. Сонда Сырым Әйел адамның жүретін жері ауыл арасы болса болар. Ал еркек адам қайда бармайды. Сірә сіздің көргеніңіз ұрғашы түлкі болар. Әлі болса да күтіңіз жүргенболар деп тұжырымдайды.

Халық даналығына жүгінсек сымбатсыз сұңқар болмас, тұлғасыз тұлпар болмас дегендей Сырым шешеннің дене бітімі кескін келбеті мінсіз жан –жақты жетілген сом болатай құйылғандай болуы керек.

Сырым Д. Заманында қазақ елінің шұрайлы нұрлы, сулы жерінен құтты жайлы қоныс мекендерін айрылып зар жылаған шақ еді. Патша өкіметі жазалаушы отрядтарын казак, орыстарды қазақ ауылдарына жұмсап құт берекесін кетірді. Сонда Сырым батыр адамның сүйегі сырқырарлық сөз сөйлеп елі мен жерін қорғауға жұрттың шақырады. 1783 -1797 жылдағы Сырым Датұлы ұлт азаттық көтерілістің ту ұстаушысы болды.

Шешеннің пайым парасатты,зерде зейіні адамгершілік қасиеттері жоғары ойлау мәдениеті сөйлеген сөзінен байқалады. Сырым шешеннің тұтқиылдан қойылған сауалдарға ықшам жинақы жауап беруден

Сөз анасы неден? Су анасы неден? Дін анасы неден? Жол анасы неден?Сырым былай деп жауап қайырады: Сөз анасы құлақтан,жол анасы тұяқтан, су анасы бұлақтан, дін анасы ұяттан Сонда хан тұрып: Дау мұратты не? Сауда мұратты не? Жол мұратты не? Қыз мұратты не? Сонда Сырым : Дау мұратты біту, сауда мұратты ұту, жол мұратты жету, қыз мұратты кету. Қазақ шешендері ойын өрнекті кестелі көркем жеткізу мақсатында алыстан барлап тереңен толғап тұспалдап жұмбақтап ишатаптап мықтап ұстаған сөз ұстасы.

Шешендік сөздердің түрлері.

Қазақ ауыз әдебиетінің бір саласы шешендік сөздер ақындық айтыс сияқты қазақ әдебиетінің өзіндік ерекшеліктерін көркемдік қасиетерін көрсететін жанр. Шешендік сөз белгілі бір оқиғаға байланысты тапқырлық мен көркем мен айтылған жұртшылық қабылдап елге тараған белгілі үлгілі ойлар, тұжырымдар.

Қазақ шешендік сөздер шешендік арнау, шешендік толғау, шешендік дау болып үш түрге бөлінеді.

Шешендік арнау- белгілі бір адамға арнайы айтылған сәлем сын әзіл және бата немесе тілек сөздерді шешендік арнау деп аталады.Қазақ ауыз әдебиетінде елге малға жерге сын айтылған. Сол сияқты адамға айтылған сындар да көп. Шешендік арнау адам арасындағы қарым –қатынастарды бинелейді. Халықтың әдет –ғұрып салт –санасын тіл байлығын сөйлеу мәнерін үйрену үшін шешендік өнер сөздің мәнері зор.

Шешендік толғау –халықтың табиғат құбылыстарымен әлеуметтік өзгерістерге өзіндік көзқарасын көрсетеді. Көп жасаған қарттар көрген білгендерін қорытып келесі ұрпаққа айтар аманат ақылын өсиет насихат шешендік толғау түрінде білдіреді. Шешендік толғау 5 түрі бар. Шешендік нақыл, шешендік мақал, шешендік мысал, шешендік жұмбақ, шешендік жауап болып бөліп бөлінеді.

Шешендік дау -шешендік адамдар арасындағы қарым –қатынас шешендік толғау халықтың философиялық көз –қарасын көрсетеді десек шешендік дау қазақ қоғамының рухани дау мәселесі қылмыс істі шешетін ежелгі әдет заңы ережесі шешендік дау мазмұнына қарай: жер дауы, жесір дауы, құн дауы, мал дауы, ар дауы деп 5 бөлген.

Сонымен шешендік даулар екі кісі арасында мал –мүлік үшін болатын дау талаптан бастап екі ел арасындағы дипломатиялық мәмлегер сөздерді қарастырады.