13. 2 Сыртқы әсерлерді реттеу әдістері.

Жағымды (оң) және жағымсыз (теріс) әсерлерді реттеу қоршаған ортаны қорғау және қоғамдық игіліктерді тұтыну деңгейін көтеру мәселелерін шешуге көмектеседі

Жеке шығындар мен қоғамдық шығындардың, жеке пайдалылық пен қоғамдық пайдалылықтардың бір-бірімен сәйкес келмеуі экономикалық ресурстарды тиімсіз қолдануға әкеледі. Бұл мәселені шешу үшін шекті қоғамдық шығындар шекті қоғамдық пайдалылыққа тең болуы керек:

MSC = MSB

мұндағы MSC = MРС + МЕС ал MSВ= МРB + МEB болғандықтан

MРС+ МЕС= МРB + МEB.

Сыртқы әсерлерді мемлекеттік реттеу әр түрлі әкімшіл бұйрықтар мен заңдардың көмегімен жүзеге асады. Олардың ішінде табиғатты қорғау, таза ау, таза су туралы және де басқа заңдар қабылдаңады және олардың міндетті түрде орындалуына бақылау қойылады.

Сыртқы әсерлерді интернализациялау - шекті және шығындар мен пайдалылықтарды түзету арқылы сыртқы әсерлерді ішкі әсерлерге айналдыру.

Түзетуші салық (corrective tax) – тауар немесе қызметтер өндірісіне салынатын салық. Ол шекті жеке шығындарды шекті қоғамдық шығындар деңгейіне дейін көтереді.

Түзетуші субсидиялар (corrective subsidi) – жағымды сыртқы әсерлер беретін тауарлар өндірушілерге төленетін төлем.

Қоршаған ортаны ластайтын кәсіпорындар әрбір өндірілген өнімнің шекті сыртқы шығынының мөлшерінде мемлекетке салық төлейді:

Т=МЕС,

мұндағы Т- салық мөлшері. Салықтың арқасында шекті жеке шығын шекті қоғамдық шығынмен теңеседі: МРС+Т=MSC. Ол жағымсыз сыртқы әсер туғызатын өнім көлемінің тиімді деңгейге дейін қысқаруына әкеледі.

Жағымды сыртқы әсерлер туғызатын өнімдер тиімді деңгейден аз мөлшерде өндірілетін болғандықтан, мемлекет әрбір өндірілген өнімнің әкелетін шекті сыртқы пайдалылығына тең реттеу субсидиясын береді:

G=MEB

мұндағы G- мемелекеттің реттеу субсидиясы.

Сонымен, қазіргі кезеңде сыртқы әсерлерді, оның ішінде экологиялық проблемаларды реттеудің әр түрлі әдістері қолданылады. Олардың көмегімен жергілікті немесе аймақтық деңгейде пайда болатын жағымсыз әсерлері тиімді реттеуге болады. Ал әлемдік сипат алып отырған экологиялық проблемаларды шешу үшін жаңа дүниежүзілік реттеу әдістері қажет.

13.3. Коуз теоремасы

Сыртқы әсерлерді реттеудің көптеген жолдары бар. Коуз теоремасы бойынша, сыртқы әсерлер экономикалық ресурстарға меншік құқығының нақты аңықталмағандығынан туындайды. Коуздың ойынша, егер мемлекет әркімнің ресурстарға меншік құқығын нақты анықтаса, әрбір меншік иесі мемлекет анықтаған ережені ерікті тұрде орындаса және меншік кұқығы еркін сатылатын болса, өзара келісу арқылы және нарықтық механизмдердің көмегімен жағымсыз сыртқы әсерлерді ішкі әсерлерге айналдыруға болады.

Бірақ сыртқы әсерлердің проблемаларын шешу барысында әр түрлі қиындықтыр кездеседі. Көптеген ресурстарға меншік құқығын анықтау өте көп шығынды талап етеді немесе немесе оны анықтау мүлдем мүмкін емес. Мысалы, ауаға немесе өзендегі суға меншік иесін анықтау және оның құқығын сату өте қиын болады. Коуз теоремасын қолдану үшін меншік иелерінің өзара келісуге шығатын шығындары келісімнен алатын пайдадан аз болуы керек. Сыртқы әсерлердің салдарын келісімге келе отырып шешу үшін оған қатысатын экономикалық субъектілердің немесе адамдардың саны көп болмауы қажет. Сыртқы әсерлер туғызатын нақты себептерді ден анықтау қиын болады. Сонымен қатар сыртқы шекті шығындар мен шекті сыртқы пайдалылықтардың деңгейі туралы ақпарат та толық болмауы да мүмкін. Демек, нарық механизмдерінің көмегімен өзара келісімге келе отырып, сыртқы әсерлерді, оның ішінде экологиялық проблемаларды толығымен шешу мүмкін емес. Сондықтан сыртқы әсерлерді реттеуге мемлекеттің қызметіне көп көңіл бөлінеді.