11.3 Жетілмеген бәсеке жағдайындағы еңбек нарығы

Сатушылар немесе сатып алушылар нарықтағы ресурстардың (еңбектің) бағасына әсер ете алатын болса, ондай нарықты жетілмеген бәсекелі нарық дейді. Ресурстарға сұраныс дайын өнімдердің сұранысты болғандықтан, ресурстар нарығы тауар нарығымен байланысты талданады. Бұл тақырыпта еңбектің жетілмеген бәсекелі нарығындағы тепе – тең еңбекақы ставкасының қалыптасу механизмдері мен жұмысбастылық мәселелері қарастырылады.

Еңбекақы мен жұмысбастылықтың деңгейіне кәсіподақтар тарапынан бақылау қойылады. Кәсіподақтар жұмыс күшінің ұсынысын реттеу арқылы еңбекақының деңгейін көтеруге, жұмысқа жалдаушылармен жасалатын келісімшарттар арқылы өздерінің экономикалық және әлеуметтік талаптарын жүзеге асыруға тырысады.

Дайын өнімдер нарығында қызмет істейтін фирма монополист болса, оның нарықтағы ұсынысы бәсекелі фирманың ұсынысына қарағанда аз, ал өнімнің бағасы жоғары болады. Дайын өнімдерді аз ұсынатын монополист фирма еңбекке де сұранысты аз білдіреді. Монополист фирманың шекті табысы өнімнің бағасынан төмен болады (MR<P). Демек еңбектің шекті өнімінен түскен шекті табыс сол шекті өнімнің құнынан төмен :

MRPL< VMPL .

Монополист фирма қосымша жұмыс күшін жалдау туралы шешім қабылдағанда шекті өнімнің құны емес, қосымша қолданған жұмыс күшінің жалпы табыстағы үлесін ескереді. Яғни, монополист фирманың жұмыс күшіне сұранысы еңбектің шекті өнімінен түскен шекті табыс, сол қосымша еңбекті жалдауға шыққан шығынға (W- еңбекақы) теңескенге дейін білдіріледі MRPL = W, мұндағы W- нарықтағы күнделікті еңбекақының ставкасы.

Еңбек нарығындағы барлық жұмыс күшін сатып алатын бір ғана фирманы монопсонист дейді. Таза монопсонист еңбек нарығында сирек кездескенмен, кіші қалаларда барлық жұмыскерлерді немесе олардың басым көпшілігін жұмысқа қабылдайтын жалғыз фирма болуы мүмкін.

Монопсонист фирмалардың еңбек нарығындағы сұранысы еңбекақының деңгейіне әсер етеді. Сондықтан монопсонист еңбектің қызметіне сұранысын өзгерте отырып, еңбекақының деңгейіне әсер етеді. Монопсонист нарықтағы биілігінің мәні осында.

Монопсонист фирма нарықтағы барлық жұмыс күшін жалдайтын болғандықтан, ол қосымша жұмыс күшін өзіне тарту үшін еңбекақыны өсіреді. Сондықтан монопсонист нарығындағы еңбек ұсынысының қисығы төменнен жоғары көтерілетін сызық.

11.4 Капитал және пайыз мөлшерлемесі

Капитал – ол болашақтағы өнім көлемін өсіруге қажетті және ұзақ мерзімде қолданылатын ресурстар. Өндіріс процесінде қолданылатын машиналар, ғимараттар, көліктер, әр түрлі еңбек құралдары, шикізат қорлары физикалық капитал деп аталады. Адамдардың тәжірибесін, еңбек дағдысын және білімін адам капиталы дейді. Капитал қандай түрде болмасын, болашақта тауарлар мен қызметтерді өндіру үшін керек. Сондықтан оны өндіргіш капитал деп те атайды.

Өндіріс процесінде қолданатын физикалық капитал уақыт өткен сайын тозады, моралды ескереді, сынады, сондықтан оларды сатып алу, жаңарту және алмастыру үшін фирмаларға қаражат керек. Жұмыскерлерге кәсіптік білім алу үшін де шығын шығарып қаражат жұмсауға тура келеді. Яғни, фирмалар капитал қорын ұлғайту немесе жаңартуға қажетті қаржыны ақша нарығынан сатып алады. Ол қаржыны ақша капиталы дейді.

Ағымды мерзімдегі фирманың капитал мөлшерін оның капитал қоры дейді. Фирманың капитал қорының мөлшерін өзгертетін ақша ағымын инвестиция дейді. Сонымен капитал нарығындағы сұраныс – ол несие ақшаға сұраныс. Ал пайыз мөлшерлемесі несие құралдарының бағасы.

Несие құралдарын сату және сатып алу қаржы нарықтарында жүзеге асады. Қаржы нарығында кәсіпкерлер мен үй шаруашылығы несие құралдарына сұраныс білдіреді. Кәсіпкерлерге несие жаңа капиталды қаржыландыру үшін керек болса, үй шаруашылығына ұзақ мерзімде қолданатын заттарды, жер, үй және т.б. игіліктерді сатып алу үшін қажет. Несие құралдарына мемлекет те бюджеттің тапшылығын немесе қоғамдық игіліктерді өндіретін объектілерді қаржыландыру үшін сұраныс білдіреді.

Несие құралдарын қаржы нарығында үй шаруашылығы ұсынады. Оларды жинақ жасаушылар десе, қаржы мекемелерін, қаржы қорларын, банктерді және т.б. мекемелерді несие алушылар мен жинақ жасаушылардың арасындағы делдалдар дейді. Пайыз ставкасы қаржы нарығындағы несие құралдарының ұсынысы мен оларға деген сұранысқа байланысты қалыптасады.

Капиталға сұраныс пен ұсыныс пайыз мөлерлемесіне байланысты қалыптасады.

Пайыз мөлшерлемесінің екі түрі болады: номиналды және нақты.

Номиналды (атаулы) пайыз мөлшерлемесі – ағымдағы нарықтық пайыз мөлшерлемесі.

Нақты пайыз мөлшерлемесі – инфляция деңгейін ескеретін пайыз мөлшерлемесі. Оның шамасы мына өрнек арқылы анықталады:

i _н = i _а- π

мұндағы i_н – нақты пайыз мөлшерлемесі, i_а - атаулы пайыз мөлшерлемесі, π – инфляция деңгейі.