8.4. Ұзаќ мерзім кезеңіндегі монополия
Ұзаќ мерзімде монополист фирма өндіріс көлемін шекті табыс (MR) ұзаќ мерзімдегі шекті шығынға (LRMC) теңескенге дейін өсіреді. Егер монополист теңдікке сәйкес белгіленген бағамен экономикалыќ пайда алатын болса, басќа фирмалардың нарыќќа кіруі мүмкін емес. Осындай жағдайда таза монополист тек ќана ќысќа мерзімде ғана емес, ұзаќ мерзімде де экономикалыќ пайда алады.
Ұзаќ мезімде монополист фирма өндіріс ауќымын өсіре алады. Ескі өндіріс ќуатын кеңейту немесе жаңа кәсіпорындар салу арќылы өнім көлемін өсіруге болады. Оны 74- суреттен көреміз. Егер монополист бір зауыттың шеңберінде жұмыс істейтін болса, ұзаќ мерзімдегі ұтымды өнім көлемін (Qm) шекті табыс (MR) ұзаќ мерзімдегі шекті шығынға (LRMC) теңескенге дейін өсіреді.
8.5. Монополиялыќ биліктің экономикалыќ және әлеуметтік шығындары
Монополиялыќ нарыќта тепе-теңдік болғанымен, нарыќтағы экономикалыќ игіліктердің бағасы олардың шекті шығындарынан жоғары. 77-суретінде көрсетілгендей,монополия бәсекелес фирмаға ќарағанда өнімді аз өндіреді (Qm < Qc) және оның ұзаќ мерзімдегі орташа шығыны ең төмен деңгейге түспейді.
Монополист өніміне бәсекелес фирмаға ќарағанда жоғары баға белгілейді (Pm > Pc). Осының нәтижесінде тұтынушылар монополистік нарыќта ќымбат бағамен тауарлар мен ќызметтер сатып алады. Бұл жалпы халыќтың тұрмыс жағдайын төмендетеді.
Монополиялыќ нарыќтың әлеуметтік - экономикалыќ шығандарын түсіну үшін тұтынушылар мен өндірушілердің ұтыстарын талдау ќажет. 32-суретте шекті шығындардың ќисыќтары бірдей екі фирманың теңдігі көрсетілген. Бәсекелі фирма тұтынушыларға Qс бағасымен ұсынады. Тұтынушының ұтысы PсE2C үшбұрышының ауданына тең. Егер осы өнім немесе ќызмет монополиялыќ нарыќта ұсынылатын болса, онда монополист фирма E1 нүктесіндегі MR = MC теңдігімен аныќталынатын Qm өнім көлемін Pm бағасымен ұсынады Pm > Pс болғандыќтан тұтынушының ұтысы PmCA үшбұрышының ауданына дейін ќысќарады. Тұтынушының ұтысының Pm А Е2Рb көпбұрышының ауданына тең бөлігі жойылды.
Баға мен шығындар
C MC
Pm A AC
AC
E2
Pc
E1
МR D
Qm
Qc Q
32-сурет. Монополиялыќ биліктің әлеуметтік - экономикалыќ шығындары
Тұтынушы ұтысының бір бөлігін (монополияның экономикалыќ пайдасы - боялған төртбұрыш) монополист иеленеді. E1E2A үшбұрышының ауданы ешкімнің үлесіне тимейді. Ол ќоғамның шығыны немесе таза шығын. Оның ішінде E1E2B өндірушінің шығыны немесе зияны. Осы шығындарды монополиялыќ биліктің әлеуметтік шығыны немесе зияны дейді. Qm < Qс монополистік нарыќта экономикалыќ ресурстардың толыќ ќолданбайтынын көрсетеді.
8.6. Бағалық алалау (дискриминация)
Сұраныс икемділігі төмендеген сайын монополистін бағаны көтеруге мүмкіндігі болады. Соған байланысты монополист фирмаға өзінің нарығын бөлген тиімді, яғни сатып алушылардың әр түрлі тобына сапасы да, шығындар деңгейі де бірдей тауарларды әр түрлі бағамен сату. Мұны бағалық алалау (price discrimination) деп атайды. Мұндағы «алалау» біреудің құқығын шектеу емес, бөлу деген мағынаны білдіреді.
Нарықты екіге бөледі: арзан нарық - төмен бағамен көп өнім сатады, қымбат нарық - жоғары бағамен аз өнім сатады. Бұл жағдай моноплисттің пайдасын молайтуға мүмкіндік тудырады
Бағалық алалау мына жағдайларға байланысты:
1) Тауардын және қызметтін сапасына.
2) Тұтыну көлеміне (көтерме сауда, женілдіктер).
3) Тұтынушы табысына.
4) Сатып алу кезеңіне (түнде және күндіз, демалыс және жәй күндер, уақыт мерзімі).
Бағалық алалау әрдайым немесе уақытша болуы мүмкін. Алайда, кез келген жағдайда монополист өзінің тауарының сұраныс икемділігін ескеріп отырады. Бағалық алалау көбінесе сұранысы икемсіз тауарларға қолданылады.
Монопсония - жалғыз сатып алушы. Оның тауарды төмен бағамен сатып алуға толық мүмкіндігі бар. Монопсонисттің мысалы ретінде шағын аудандағы жалғыз ауылшаруашылық өнімдерін өңдеуші кәсіпорынды алуға болады. Ол кәсіпорынның ауылшаруашылық өнімдеріне төмен баға орнатуға толықтай мүмкіндігі бар.