6.2. Изокосталар және өндірушінің тендігі
Экономикалық шығындар мелшері колданылатын ресурстардың саны мен олардың бағасына байланысты. Өнім көлемі мен оны өндіруге колданған ен төменгі шығындардын арасындағы байланысты шығындар функциясы дейді. Шығындар функциясын аныктағанда технология мен ресурстардын бағаларын тұракты деп жорамалдаймыз.
Ekі факторлы (капитал және еңбек) өндірістe қолданылатын ресурстарға жалпы шығын ТС (total costs) былайша аныкталады:
ТС = PLL+ РКК,
мұндағы РL - 6ip сағаттағы еңбек ақысы, L - өндірісте қолданылатын еңбектің сағатпен өлшенетін саны, РK - машинаны жалдаудың 6ip сағаттағы жалдау акысы, К - машинанын сағатпен елшенетін жұмыс icтey уакыты.
Өндіруші үшін аз шығынмен мейлінше көп өнім өндіру негізгі проблемага жатады. Осы проблеманы шешу үшін капитал мен енбекті колданудың ең тиімді жолдарын іздейді. Капитал мен еңбектің әртүрлі уйлесімдернің шығындары бірдей болуы мумкін. Яғни, өндipyшігe олардын ішінен ең тиімдісін тандау қажет.
Изокоста (isocost) - жалпы шығындарының құны бірдей болатын өндіріс факторларының (капитал мен еңбектің) әр түрлі үйлесімдерін көрсететін кисык.
Изокостаның график түріндегі көрінісі (20-сурет) : РL –еңбектің бағасы; РК –капиталдың бағасы.
Мысалы еңбектің 6ip сағаттағы бағасы 10 тенге, ал капиталдың бір данасының бағасы 20 теңге болсын. Егер өндірісте 6ip айда колданған еңбек 500 сағатқа, капиталдың кызметі 250 сағатка тең болса, онда жалпы өндipic шығыны 10000 теңге болады. Сол сиякты еңбек пен капиталдың басқа үйлесімдерінің шығындары да 10000 теңге болса, олар да осы изокостаның бойында орналасады. Ал жалпы шығындары 6 000 теңге капитал мен еңбектің үйлесімдері төменгі изокостаның бойында орналасады.
К
500
250 TC = 10000
TC = 5000
0 L
500 1000
20- сурет. Изокосталар
Өндipyшiнiң негізгі максаты өндipicтe колданатын факторлардың аз шығынымен көп өнім көлемін камтамасыз eтeтін үйлесімді табу. Накты 6ip өнім көлемін өндіруге кажетті ең төменгі капитал мен еңбек ресурстарынын шығындарын анықтау үшін изокванта мен изокоста сызықтарын 6ip координаттар бойына орналастырамыз. 21- суретте Е нүктесінде изокванта мен изокоста сызықтары 6ip-6ipiмeн жанасады. Осы нүктедегі Q2 өнім көлемі ең аз капитал және ең аз еңбек шығынымен өндіріледі.
K
Q2 Q3
Q1
E
0 L
21 - сурет. Өндірушінің тепе-теңдігі
Изоквантаның көлбеуі капиталды еңбекпен алмастырудын технологиялық шекті шамасымен анықталса, изокостаның көлбеуі еңбек пен капитал бағаларының катынасымен анықталады. Сондықтан тепе-тең жағдайда мынадай теңдік камтамасыз етілуі керек:
MRTSLK = -Pl /Pk
Капиталды еңбекпен алмастырудын технологиялық шекті шамасы еңбек пен капиталдың шекті өнімдерінің катынастары арқылы анықтауға да болады. Сондыктан тепе-тендікті кайтадан былай жазамыз:
MPl/MPk=Pl/Pk
Егер өндipic факторларының 6ip теңге шығынға шаққандағы шекті өнімдері 6ip-6ipiнe тең болмаса, өндipyші капиталды еңбекпен немесе енбекті капиталмен алмастыру аркылы косымша ресурстарды колданбай-ак өнім көлемін өcipe алады. Тепе-тең жағдайда фирма шығынының әp6ip теңгесіне келетін капитал мен еңбектің шекті өнімдері 6ip-6ipiнe тең болуы қажет: МРL/РL= МРK/Рк.
Осы тендік жағдайында өндipic ресурстарын алмастыра отырып өнім көлемін өcipy мүмкін емес.