2.5. «Өрмекші торы» тәріздес үлгі

Тепе-теңдік тұрақтылығы – нарықтың ішкі күштер (бәсеке) әсерінен теңсіздік жағдайдан тепе-теңдік жағдайға қайта келу қабілеті. Егер нарықтық тепе-теңдікке тұрақтылық қабілеті тән болса, онда мемлекеттік реттеудің қажеті болмайды. Сұраныс пен ұсыныс қисықтары қалыпты көлбеу болса (сұранысқа теріс, ұсынысқа-оң) тепе-теңдік тұрақты болады.

«Өрмекші торы» тәріздес үлгі динамикалық үрдісті сипаттайды. Ол тепе-теңдік бір жағдайдан екіншіге ауысқан кезде баға мен өнідіріс көлемі траекториясының қалай өзгеретінін көрсетеді. Бұл үлгі биржаларда ауыл шаруашылығы өнімдеріне баға өзгергенде ұсыныстың кешігіп әсер етуін көрсету үшін қолданылады.

Баға өзгерген жағдайда ұсыныс көлемі баяу өзгерсе тепе-теңдік тұрақтылығын талдау күрделене түседі. Мысалы: сұраныс көлемі ағымдық (бүгінгі) баға деңгейіне байланысты, ал ұсыныс көлемі өткен кезеңдегі баға деңгейіне тәуелді.

Q^D = Q^D(Pt),

Q^S = Q^S(Pt-1),

Мұндағы t – уақыт кезеңі (t = 0,1,2,3.....), яғни өндірушілердің пайымдауынша өткен кезең (t-1) бағасы бүгінгі күні де сақталуы мүмкін. Мысалы: ауыл шаруашылығында өткен жылғы баға негізінде өндіріс көлемін өзгерту мүмкін емес.

«Өрмекші торы» тәріздес үлгіде тепе-теңдік тұрақтылығы сұраныс пен ұсыныс қисықтарының көлбеу бұрышына байланысты.

Егер сұраныс қисығының көлбеу бұрышы ұсыныс қисығына қарағанда тікше орналасса, онда баға мен көлемнің ауытқуы тепе-теңдік деңгейден алыстай береді (тұрақсыз тепе-теңдік). Бұл таралатын үлгі болып табылады.

Егер сұраныс және ұсыныс қисықтарының көлбеу бұрыштары бірдей болса, онда баға мен көлемнің ауытқуы тепе-теңдік төңірегінде бірдей қашықтықта (амплитуда) орналасады. Мұны тұйық үлгі деп атайды.

Егер ұсыныс қисығының көлбеу бұрышы сұраныс қисығына қарағанда тікше орналасса, онда нарықтың теңсіздік жағдайдан біртіндеп тепе-теңдік қалпына оралуына қабілеті болады (тепе-теңдік тұрақты). Мұны жиналатын үлгі деп атайды.

«Өрмекші торы тәріздес» үлгінің мысалы ретінде бағалы қағаздар мен валюта нарықтарын алуға болады. Биржадағы бағалы қағаздарға сұраныс ағымдық кезеңдегі бағаға байланысты болады, ал ұсыныстың бағаның өзгеруіне жауап беруі үшін біраз уақыт керек. Сондықтан биржа котировкасының ағымды уақыттағы өзгерісін бақылау арқылы олардың болашақта қалай өзгеретінін жобалауға болады.

2.6. Нарықты мемлекеттік реттеу

Мемлекеттік реттеудің қажеттігі тек нарықтың тұрақсыздығынан туындамайды, сондай-ақ макроэкономикалық міндеттерге де (инфляция, жұмысбастылықты қамтамасыз ету, әлеуметтік әділеттілік пен экономикалық тиімділік принциптерін сақтау т.б.) байланысты. Ондай міндеттердің мақсаты тепе-теңдікті тұрақтандыру немесе оған жақындату. Реттеу тікелей баға деңгейіне және өнім көлеміне бақылау орнату (міндетті мемлекеттік баға белгілеу, квота енгізу), қаржы құралдары (салықтар мен датациялар) басқа да әдістер арқылы жүргізіледі.

Алдымен нарықтық тепе-теңдікке тауарға салықтың әсер етуін талдап көрелік. Мұндай салыққа акцизді жатқызуға болады. Мәселен, мемлекет тауардың әр данасына Т көлемінде салық енгізді деп жорамалдайық. Ал салықты мемлекеттік бюджетке сатушылар төлейді деп есептейік. Салық салынғанға дейін сұраныс қисығы D₁D₁,жағдайында болды, ұсыныс қисығы—S₁S₁, Тепе-теңдік баға P₁ деңгейінде, тепе-теңдік көлем — Q₁.

Салықты енгізу ұсыныс қисығын параллелді жоғары жылжытады (Т көлеміне). Неліктен? Алғашқыда өндірушілер баға P₁ деңгейінде болғандаQ₁ көлемінде өнім шығаруға дайын болған. Енді олар сол көлемдегі өнімді тек баға-брутто (салық қосылған) P₁. деңгейінен Т теңгеге жоғары болғанда ғана ұсына алады. Бұл жағдайда өндірушілердің алғашқы бағаға (P₁.)тең баға-неттоны (салық қосылмаған) алуға мүмкіндіктері болады. Сондықтан ұсыныс қисығы S ₂S₂. жағдайына жылжиды.

Жаңа тепе-теңдік үш шамамен сипатталады: Q₂, P⁺, Р^-. Нарық көлемі Q₂ алғашқыдан Q₁.-ден аз болады. P⁺ тұтынушы төлейтін баға, ол алғашқы баға P₁.- ден жоғары. Р^- , сатушы алатын баға (салықсыз), алғашқы бағадан төмен болады. Мемлекеттік бюджетке түсетін салықтың жалпы көлемі Р⁺АВР^-. төртбұрышына тең болады. Мұндағы көңіл аударатын жағдай: салықты сатушылар төлегенмен, оның жарты ауыртпалығын тұтынушылар көтереді(4-сурет).

4-сурет. Тауар салығын өндіруші төлегендегі нарықтық

тепе-теңдік

Шын мәнінде, егер алғашқыда тұтынушылар.