2.1. Классикалық мектептің негізгі қағидалары

Қазіргі экономикалық теорияларды шартты түрде екі топқа бөлуге болады: классикалық және кейнстік

Бұл мектептер қазіргі экономикалық ілімдердің екі негізгі бағыттарын білдіреді.

Классикалық мектеп өкілдеріне кең мағынада А.Смит пен Д.Рикардоның барлық ізбасарларын Ж.Б.Сэй, К.Маркс, Т.Р.Мальтус, Д.С.Милльді қоса ХІХ ғасырдың аяғына дейінгі экономистерді жатқызуға болады. Жалпы алғанда А.Маршаллдан басталатын экономикалық ілімді неоклассиктерге жатқызады.

Классикалық мектептің негізгі бастапқы постулаты «игіліктер ұсынысы өздігінен сұранысты тудырады» деген тұжырым. Бұл теория, әсірессе Ж.Б.Сэйдің (1767-1832) заңында айқын, терең ашылды. Аталмыш заңға сәйкес әр өндіруші өзінің тауарын рынокта сатып, одан түскен қаржыға бірден басқа тауарлар сатып алады. Сөйтіп барлық экономикалық жүйеде тепе-теңдік сақталады. Бұдан Сэй заңының негізгі мәні: ұсыныс өзіне сәйкес сұранысты тудыратындығы.

Қазіргі экономика тұрғысынан Сэй заңы жетілмеген, өйткені ол ақша нарығын, яғни қаржының ақша түріндегі қорлануын қарастырмайды. Сэй теориясының кемшіліктерін Маркс те кезінде былайша атап көрсеткен “... тек бір нәрсе сатқандықтан басқа нәрсені сатып алуға ешкім де міндетті емес” ¹. Әрине, Сэй экономикадағы ақша қатынастарын жоққа шығарған жоқ, бірақ ол тек оның тауарлар айырбасындағы техникалық роліне ғана көңіл бөлді.

Сонымен классикалық мектеп тұрғысынан экономикалық жүйе тепе-теңдігін сипаттаудың екінші ерекшелігі: тепе-теңдік үш рынокта орнайды: еңбек, игіліктер және ақша рыноктарында. Нәтижесінде қоғамда екі рынок қалыптасады: біріншісі тауарлар мен қызметтер және жұмыс күші сатылатын нақты нарық, екіншісі – бірінші нарыққа қызмет ететін ақша рыногі. Сөйтіп, экономикада классикалық дихотомия деген түсінік пайда болды, яғни екі парлелльді нарықтардың: нақты және ақша рыноктарының әрекет етуі.

2.2. Еңбек рыногындағы тепе-теңдік

Бұл мәселені зерттеуге кіріскенде алдын-ала келісетін жағдай: алдымен қысқа мерзімдік экономикалық үлгіні қарастырамыз және мемлекет пен халықаралық сауданы шектейміз. Классикалық мектептің алғышарттарының бірі баға мен жалақының икемділігі. Онда еңбек ұсынысы жалақы деңгейіне байланысты анықталады.

Еңбек рыногының классикалық үлгісінде тепе-теңдік жұмыс күшіне сұраныс функциясы мен ұсыныс функциясы арқылы анықталады. Мұнда еңбек бағасы жалақы болып табады. Егер номиналды жалақыны W деп белгілесек, онда нақты жалақы .

Нарықта жұмыс күшіне сұранысты кәсіпкер білдіреді. Кез келген кәсіпкер жалақының төмен денгейінде аз жұмысшы жалдайды. Ал егер жалақы жоғары болатын болса, онда жұмысшылар саны азаяды. Сондықтан -еңбекке сұраныс қисығы теріс көлбеу болады.

Еңбек нарығындағы еңбек ұсынысы да нақты жалақыға байланысты қалыптасады. Нақты жалақы өскен сайын еңбек ұсынысы артады және керісінше төмендегенде жұмысшылардың ынтасы болмайды. Сондықтан еңбекке ұсыныс қисығы оң көлбеу болады.

Еңбеккке сұраныс пен ұсыныс қисықтарын қосу арқылы өнірістегі оңтайлы жұмысшылар санын көрсететін нақты жалақы деңгейін анықтаймыз (9-сурет).

w /p

D жұмыссыздық S

w/p2

w /p₀ Е

w /p₁

жетіспеушілік

L₀ L

9-сурет

Жалақы тепе-теңдік деңгейден (w/p₀) жоғары болғанда (w/p2) рынокта жұмыссыздық орнайды және керісінше, жалақы тепе-теңдік деңгейден төмен болғанда (w/p1) жұмысшылар төмен жалақыға келіспейді де рынокта жетіспеушілік орнайды.