11.2. Экономикалық өсудің неокейнстік (харрод-домар) үлгісі

Экономикалық өсу үлгілері:

- қарапайым кейнстік үлгі (Е.Домар мен Р.Харрод);

- неокласикалық үлгі (Солоу үлгісі).

Домар мен Харродтын үлгісі бір үлгі ретінде қарастырылады. Бірақ олардың бір-бірінен зерттеу объектісі бойынша да, экономикалық мағынасы бойынша да өзгешіліктері бар.

Сонымен Домар үлгісі мынадай алғышарттарға негізделеді:

• үлгіде тек игіліктер нарығы қарастырылады;

• өндіріс технологиясы Леонтьев функциясы арқылы беріледі;

• факторлар өзара орын ауыстырмайды;

• еңбек нарығында артықшылық;

• капиталдың орташа өнімділігі және қор жинау нормасы тұрақты.

Харрод үлгісінде де игіліктер нарығы беріледі. Оның тек өзіне тән ерекшеліктері бар:

• инвестиция эндогенді өзгермелі болады, Домарда ол экзогенді өзгермелі;

• капитал сиымдылығы тұрақты (к/у);

• кәсіпкерлердің іс әрекеті сұранысты күтуіне байланысты.

11.3. Экономикалық өсудің неоклассикалық (солоу) үлгісі

Р.Солоу Кейнс үлгісіндегі динамикалық тепе-теңдік тұрақсыздығының себебі, өндіріс факторларының бірін-бірі алмастыра алмайтындығында екендігін өзінің үлгісінде көрсетіп берді. Ол үлгіде Леонтьев функциясының орнына Кобб-Дугластың өндіріс функциясы пайдаланды. Бұл функцияда өндіріс факторлары субституттар болып табылады, яғни олар бірін-бірі алмастырады. Р.Солоу үлгісі мынадай алғышарттарға негізделеді:

- өндіріс факторлары нарығында бәсеке жетілген және толық жұмысбастылық бар;

- игіліктер рыногында баға икемді;

• капиталдың кемімелі шекті өнімділігі;

• масштаб әсерінің тұрақтылығы;

• ығысудың (капиталдың тозуы) тұрақты нормасы;

• инвестициялық лагтардың болмауы.

Р.Солоу үлгісі алдымен техникалық прогресс жоқ масштаб әсерінің тұрақтылығы жағдайында қарастырылады. Кейін үлгігіге капитал қоры нормасының өзгерісі нәтижесіндегі технологиялық жетістіктер енгізіледі.

Солоу үлгісін жетілдіру үшін, екі алғышартты кезек-кезек алып тастаймыз. Бірінші – халықтың саны тұрақты және жұмыспен қамтылғандар тұрақты болады.

Екінші – технологиялық прогресс жоқ деп есептейміз.

Халықтың саны тұрақты n қарқынымен өседі. Бұл қормен қаруландыруға инвестиция және ығысумен қатар әсер ететін жаңа фактор болып табылады. Бір жұысшыға шаққандағы капитал қорының өзгерісі төмендегідей бейнеленеді:

Δk = i – dk – nk немесе Δk = i – (d + n)k

Халық санының өсуі ығысу сияқты қормен қаруландыруды төмендетеді. Капитал қорының төмендеуі нәтижесінде емес, ол өскен халыққа қайта бөлу арқылы болады. Бұл жағдайда капиталдың ығысуын қамтамасыз ететін және пайда болған жаңа жұмыс орындарын капиталмен қамту үшін қажетті инвестиция көлемі болуы тиісті. n * k мәні бір жұмысшыға шаққанда қанша қосымша капитал қажет болатындығын көрсетеді.

Экономикадағы тұрақты тепе-теңдік шартын тұрақты қормен қаруландыру (к*) жағдайында төмендегідей жазуға болады:

Δk = s * f(k) – (d + n)k = 0 немесе s * f(k) = (d + n)k

Бұл жұмыспен толық қамтылған жағдайда бейнелейді.

Экономиканың тұрақты жағдайында капитал және бір жұмысшыға шаққандағы өндірілетін өнім, басқаша айтқанда қормен қаруландыру (к) және еңбектің өнімділігі (y) тұрақты болады. Бірақ халық саны өскенде қормен қаруландыру тұрақты болу үшін, халық қандай қарқынмен өссе, капитал соншалықты өсуі керек.

ΔY / Y = ΔL / L = ΔK / K= n

Сонымен халық санының өсуі тепе-теңдік жағдайындағы экономиканың үздіксіз өсуінің негізгі бір себебі болып есептеледі.

Халықтың өсу қарқынының ұлғаюына байланысты (d + n) * k қиысығының бұрыштық коэффиценті өседі, мұндай жағдай тепе-теңдік қормен қарулану деңгейінің (к*) төмендеуіне немесе у-тің төмендеуіне әсер етеді.

Р. Солоу үлгісіндегі технологиялық өзгерістер нәтижесі.

Р.Солоу үлгісінің негізгі идеясы экономикалық өсу капиталмен қарулану есебінен емес, ғылыми-техникалық прогресс нәтижесінде жүзеге асырылуы тиіс. Үлгіге техникалық пргрессті қосу алғашқы өндіріс функциясын өзгертеді. Бұл жағдайда өндіріс функциясы былайша бейнеленеді:

Y = F (K, L * E),

мұндағы E – еңбек тиімділігін көрсетін өзгермелі, ал (L * E) – тұрақты еңбек тиімділігі..

Неғұрлым E үлкен болған сайын, осы берілген жұмысшылар соғұрлым өнімді көп өндіреді.

Егер бір жұмысшыға шаққандағы еңбек тиімділігі Е тұрақты g = 0,03 қарқынымен өседі деп жорамалдасақ, онда әр бірліктен қайтарымдылық 3 %-ға өседі. Өйткені жұмыс күші n қарқынымен, ал қайтарымдылық – g қарқынымен өссе, онда тепе-теңдіктің тұрақты жағдайындағы өнім көлемі n+g қарқынымен өседі.

Қор жинағының «алтын ережесі»

Қор жинағының «алтын ережесін» 1961 жылы американ ғалымы Э.Фельпс ұсынды. Ол ереже бойынша» дамыған экономика жағдайында халықтың жан басына шаққандағы тұтыну өзінің максималды деңгейіне капиталдың шекті өнімі экономикалық өсу қарқынына тең болғанда жетеді.

Алтын ережеге» сәйкес келетін капитал қорының оңтайлы (оптималды) жағдайында мына шарт орындалуы тиіс:

МРК = d,

Мұндағы МРК – капиталдың шекті өнімі, d –амартизация,

ал егер халық өсімінің қарқыны мен техникалық прогрессті есепке алатын болсақ, онда МРК = d+ n+g.

«Алтын ережеге» сәйкес келетін капитал қорының оңтайлы нормасы тұтынудың максималды деңгейіне сәйкес келетін тепе-теңдік экономикалық өсуді қамтамасыз етеді.

Қорытатын болсақ, «алтын ережеге» сәйкес келетін капитал қорын анықтау - бұл капитал қорының оңтайлы нормасы мәселесін шешу дегенді білдіреді.

Егер экономикадағы капитал қоры «алтын ереже» жағдайынан үлкен болса, онда қор жинағының нормасын төмендететін бағдарлама қажет. Мұндай бағдарлама тұтынуды көбейтеді және инвестицияны төмендетеді. Экономика тепе-теңдік қалпынан шығып, «алтын ережеге» сәйкес келетін пропорцияға жетеді.

Егер де қарастырылып отырған кезеңде экономикада капитал қорының мөлшері төмен болса, онда қор жинағының нормасын көтеруге бағытталған бағдарлама қажет. Бұл бағдарламаның барысында инвестиция өседі және тұтыну төмендейді, бірақ капиталдың қоры өскен соң, белгілі бір уақыттан кейін тұтыну өсе бастайды. Нәтижесінде экономика жаңа тепе-теңдік жағдайына жетеді, бұл жағдай «алтын ережеге» сәйкес болады, демек тұтыну бастапқы жағдайынан жоғарылайды.

Жоғарыда қарастырған Солоу үлгісі экономиканың өсуінің ұзақ мерзімдегі механизмін сипаттайды. Мұнда экономика тепе-теңдікте болады және факторлар толық қамтылады.

Әл-ауқаттылықтың тұрақты өсуінің негізі ретінде техникалық прогресс қарастырылады және жоғары тұтынуды қамтамасыз ететін оңтайлы вариантты табуға мүмкіндік береді.