Тепе-теңдік.

9.1. Ашық экономика: түсінігі, түрлері.

9.2. Бір мезгілдегі ішкі және сыртқы тепе-теңдік.

9.3. Манделл-Флемингтің ашық экономика үлгісі.

9.1. Ашық экономика: түсінігі, түрлері

Ашық экономика мынадай екі жағдайға негізделеді:

1) Елдер тауарлар мен қызметтерді экспорттайды және импорттайды.

2) Елдер әлемдік қаржы нарығында несие алады және береді.

Ашық экономиканы кіші (шағын) және үлкен (ірі) деп бөледі.

Кіші (шағын) ашық экономика – кішігірім елдің экономикасы оның әлемдік нарығындағы үлесі аз ғана, ол әлемдік пайыз мөлшерлемесіне айтарлықтай әсер ете алмайды. Сондықтан пайыз мөлшерлемесі сырттан берілген, эгзогендік түрде қабылданады.

Үлкен (ірі) ашық экономика – оның ауқымына байланысты пайыз мөлшерлемесі елдің ішіндегі экономикалық процестер әсерінен қалыптасады. Ірі елдің экономикасы (АҚШ, Жапония, Қытай, Германия). Бұл елдер әлемдік қор жинағы мен инвестицияның едәуір бөлігіне ие болғандықтан әлемдік пайыз мөлшерлемесіне айтарлықтай әсер ете алар.

Ашық экономиканың негізгі белгілері:

- ЖҰӨ -дегі сыртқы сольдо квотасы;

- өндіріс көлеміндегі экспорт үлесі;

- тұтынудағы импорт үлесі;

- ішкі инвестицияға қатысты шетелдік инвестицияның үлесі.

Ашықтық деңгейі сыртқы сауда көлемі мен үкіметтің саяси бағытына байланысты. Мысалы: Ұлыбритания салыстырмалы ашық экономика болып табылады, өйткені ол сыртқы саудаға тәуелді. АҚШ экономикасы жабық экономикаға жақын, өйткені оның дамуына сыртқы сауда көп әсер етпейді.

9.2. Бір мезгілдегі ішкі және сыртқы тепе-теңдік.

Макроэкономикалық тепе-теңдік – экономикалық жүйенің балансталған жағдайы, экономикалық жүйенің тұтас тепе-теңдігі.

Ішкі тепе-теңдік – толық жұмысбастылық пен инфляциясыз жағдайдағы сұраныс пен ұсыныс тепе- теңдігі.

Ішкі тепе-теңдік проблемасы бюджеттік-салық және ақша-несие саясаты көмегімен жиынтық сұранысты реттеу арқылы шешіледі.

Сыртқы тепе-теңдік – валюта бағамының тағайындалған (тұрақты) және құбылмалы режиміндегі төлем балансының нөлдік сальдосы немесе елдің валюта рыногындағы тепе-теңдігі. Валюта рыногындағы тепе-теңдік бұл - елге валюта түсімдері мен шетелдерге валюта төлемдерінің сәйкестігі.

Ашық экономиканың классикалық үлгісі мемлекеттік реттеуді қажет етпейді. Төлем балансының теңсіздігі ішкі бағалардың өзгеруінің автоматты механизімі мен алтын валюта резервтерінің бір елден басқа елге қозғалысы арқылы өздігінен реттеледі.

Бір мезгілдегі ішкі және сыртқы тепе-тендіктің Кейнстік механизмі мемлекеттік реттеу шараларына сүйенеді.

Тұрақты валюта бағамы жағдайындағы ішкі және сыртқы тепе-теңдік

Бастапқыда ашық экономиканың кейінстік үлгісі тағайындалған валюта бағамына негізделді. Бұл принцип 1944 жылғы Бреттон-Вуд жүйесінің негізін құрды және ол 1970 жылға дейін өмір сүрді. Валюта бағамының тұрақтылығы IS-LM-ВР үлгісіндегі ВР қисығының тұрақтылығын білдіреді.

Ашық экономикадағы алғашқы жағдай суретте берілген. Өндіріс көлемі - Ү1, пайыз мөлшерлемесі R1 деңгейінде орналасқан. Экономикада не ішкі, не сыртқы тепе-теңдік байқалмайды. Нақты өндіріс көлемі әлеуетті (Ү2) деңгейден төмен (47-сурет).

ВР қисығы тұрақты болғандықтан Е2 нүктесінде тауар және ақша нарықтарының қисықтары қиылысуы тиіс. Кейнстік теорияға сәйкес

R

BP

IS

R₂ E₂

LM

R1

Е₁

0 Y₁ Y₂ Y

47-сурет

мемлекет қандай шаралар жүргізуі қажет? Ең алдымен тауар нарығында тепе-теңдік орнату қажет. Ол үшін мемлекеттік шығындарды көбейту керек. Сонда тауар нарығының қисығы IS оңға IS^/ қисығына жылжиды (48-сурет)

R

IS^/ BP

IS LM^/

→

R₂ E₂

↑

LM

E₁

R1 Е3

Y₁ Y₂ Y₃ Y

48-сурет

Егер пайыз мөлшерлемесі R₁ деңгейінде сақталса, онда Ү₃ өндіріс көлемін өндірер едік. Бірақ онда ақша рыногындағы тепе-теңдік бұзылады. (Е3 нүктесі LM қисығынан төмен жатыр). Валюта рыногінде да теңсіздік күшейе түседі, өйткені өндіріс көлеміне байланысты таза импорт өседі. (Е3 нүктесі ВР қисығынан алыс жатыр).

Ондай жағдайды болдырмас үшін мемлекет экспансиялық (ынталандыратын) қаржы саясатымен бірге қатаң ақша-несие саясатын жүргізуі қажет, яғни Ұлттық банк ақша ұсынысын қысқартуы тиіс. Бұл LM қисығын солға-жоғары LM^/ қисығына жылжытады. Осындай бір-біріне қайшы екі әрекетті үйлестіру арқылы, кейнсшілдердің ойынша, Y₂ R₂ деңгейінде бір мезгілде ішкі және сыртқы тепе-теңдікті (Е₂ нүктесінде) орнатуға болады. Алайда мұндай саясат көп елдерді ұзақ күйзеліске әкелді. Сөйтіп Бреттон-Вуд валюта-қаржы жүйесі «құбылмалы» бағам жүйесіне ауыстырылды. Бреттон-Вуд жүйесінің құбылмалы бағамға ауыстырылуы кейнстік үлгіге түзетулер енгізуді талап етті.