8.2. Валюта рыногы. Валютаның еркін айналымдағы және тағайындалатын бағамы

Валюта бағамы – бір елдің валютасын екінші елдің валютасына айырбастағандағы валюталардың қатынасы.

Қазіргі кезде валюта бағамын белгілеуде екі әдіс бар:

1) Валютаның еркін айналымдағы бағамы (құбылмалы);

2) Тағайындалатын валюта бағамы (тұрақты).

Валютаның еркін айналымдағы (құбылмалы) бағамы бойынша бағам ұсыныс пен сұраныс әсерінен қалыптасады.

Бұл әдістің тиімділігі: ол автоматты түрде түзетіліп төлем балансының артықшылығы мен тапшылығы жойылады.

Валютаның құбылмалы бағамына әсер ететін факторлар:

1. Тұтынушы талғамының өзгеруі.

2. Табыстың салыстырмалы азаюы.

3. Бағаның салыстырмалы өзгеруі.

4. Салыстырмалы нақты пайыз мөлшерлемесінің өзгеруі.

• 5. Алыпсатарлық.

Тағайындалатын (тұрақты) валюта бағамы. Ұлттық валюталардың қатынасы заңды түрдегі валюталық паритетке негізделіп ресми түрде белгіленеді. Тұрақты валюта бағамы жүйесінде Ұлттық банк сыртқы және ішкі валюталардың салыстырмалы бағасын немесе валюта паритетін тағайындап отырады.

Құбылмалы валюта бағамы жағдайында валюта тапшылығы автоматты түрде жойылады. Ал тұрақты валюта бағамы жағдайында бұл проблеманы мемлекет шешуі керек. Валюта тапшылығын жою төмендегідей әдістермен жасалады:

• Резервтерді қолдану. Бұл ең жеңіл тәсіл. Өйткені мемлекет иелігіндегі валюта қоры бағам ауытқулары байқалған кезде қолданылады. Бірақ бұл әдістің кемшілігі егер теріс сальдо ұзақ уақыт байқалатын болса, онда бұл саясаттан бас тарту керек болады.

• Сауда саясаты. Бұл мемлекеттің бағамды бір қалыпта ұстау мақсатында импортты шектеп, экспортты ынталандыру саясаты. Импортты квота, қосымша кеден салығын салу арқылы шектейді. Алайда мұндай жасанды шектеулер экономиканың дамуына кері әсерін тигізуі мүмкін.

• Валюталық бақылау. Мемлекет шетке тауар шығарушыларға шетел валютасын тапсыруға міндеттейді. Жиналған валютаны шетелден тауар әкелушілерге бөліп береді. Сөйтіп импорт пен экспортты теңестіреді. Бұл әдістің кемшіліктері: сауданың бұзылуы, алалаушылық, таңдаудың шектелуі, «қара базар».

• Ішкі макроэкономикалық реттеулер. Салық және ақша саясаттарын жүргізу арқылы шетел валютасына сұранысты шектейді.

Реттеу нысанына қарай валюта бағамын атаулы және нақты деп бөледі.

Атаулы (номиналды) валюта бағамы - екі ел валюталарының салыстырмалы бағасы. Атаулы валюта бағамын белгілеу үшін «валютаның айырбас бағамы» ұғымы қолданылады. Нақты валюта бағамы - екі елде өндірілген тауарлардың салыстырмалы бағасы.

Сондай-ақ ұлттық валюта бағамын девизалық және айырбас бағамы деп бөледі.

Девизалық бағам – шет валютасы бірлігімен есептелген ұлттық валюта бағасы. Айырбас бағамы – ұлттық валюта бірлігімен есептелген шетел валютасының бағасы.

Валюта бағамының режиміне байланысты айырбас бағамының қозғалысы әр-түрлі аталады. Құбылмалы баға жағдайында тепе-теңдік бағаның төмендеуі валютаның құнсыздануы деп аталса, ал көтерілуін валютаның қымбаттауы дейді. Тұрақты бағам режимінде бұл процесстер сәйкесінше девальвация және ревальвация деп аталады.

Қазіргі айырбас бағамының қалыптасу үлгілерінің бірі пайыздық паритет теориясы мен сатып алу қабілеті паритетін біріктіруге негізделген. Ол бойынша екі валютаның айырбас бағамының өзгерісі олардың сатып алу қабілетінің айырмашылығын көрсетеді.

Сатып алу қабілетінің паритеті (ППС) – валюталардың сатып алу қабілетін теңестіру үшін қолданылатын валютаның айырбас бағамының деңгейі. ППС тұжырымдамасына сәйкес, халықаралық бәсеке халықаралық саудаға қатысатын тауарлар мен қызметтердің ішкі және сыртқы бағаларын бір деңгейге әкеледі. Оның негізгі идеясы – бірыңғай баға заңы, яғни кез-келген тауар жалпы нарықта бірыңғай бағаға ие. Бұл заңның маңызы: сыртқы бағаны ішкі бағаға және керісінше ауыстыруға мүмкіндік беретін екі баға теңдігінің болуы.

ХІ– дәріс АШЫҚ ЭКОНОМИКАДАҒЫ МАКРОЭКОНОМИКАЛЫҚ