4.5. Ақша-несие саясатының құралдары

Ақша-несие саясаты – жалпы экономикалық міндеттерге қол жеткізуге бағытталған мемлекеттің макроэкономикалық саясатының маңызды бөлігі.

Ол ақша-несие жүйесі саласында жүргізілетін мемлекеттік шаралар жиынтығын құрайды.

Ақша-несие саясатының құралдарын тікелей және жанама деп бөледі.

Тікелей құралдардың мәні Ұлттық банк коммерциялық банктердің банктік емес секторға несие салымдарына шектеулер қояды. Белгілі уақыт аралығында коммерциялық банктердің несие операциялары арқылы өтетін ақша сомасына проценттік норма белгіленеді. Ол норма сақталмаған жағдайда айыппұл салынады. Тікелей құралдарға несиелеуге жеңілдіктер мен пайыз мөлшерлемесін тікелей реттеу жатады.

Жанама құралдарға ашық нарықтағы оперциялар, міндетті резервтік норманы өзгерту, есептік мөлшерлемені өзгерту жатады.

1. Ашық рыноктағы операциялар – бұл Ұлттық банктің ашық рынокте ақша массасының көлемін реттеу мақсатында мемлекеттің құнды қағаздарын сатуы және сатып алуы. Мұның мағынасы: Ұлттық банк ақша эмиссиясын тоқтату және банктердің несиелік мүмкіншіліктерін шектеу мақсатында рынокте құнды қағаздарды сатып, бұл қағазадары сатып алған банктердің резервтік шоттарынан белгілі бір соманы есептен шығару. Керісінше, ақша шығаруын және несиелерді беруді ынталандыру үшін Ұлттық банк құнды қағаздарды өзіне қайта сатып алып, оның құнын банктердің резервтік шотына аударады.

2. Резервтік норманы өзгерту – ақша-несиені реттеуде қолданылатын өте қатаң құрал. Міндетті резервтер – бұл әрбір коммерциялық банктің өз салымдарының бір бөлігін міндетті түрде мемлекеттің Ұлттық банкінде сақтау қоры ретінде ұстауы. Ұлттық банк барлық банктік мекемелердің міндетті резервті нормасын бір мезгілде өзгерту арқылы әрбір банк резервінің көлеміне тікелей әсер ете алады.

3. Есептік ставканы өзгерту – ақша көлемін реттеу мақсатында бірінші дәрежедегі банк несие мөлшерлемесін жиі өзгертіп отырады: пайыз мөлшерлемесін көтерсе коммерциялық банктер алатын несиелерін азайтуға мәжбүр болады, керісінше төмендетсе – несие көлемін өсіреді.

Осы келтірілген құралдармен қатар ақша айналысын реттеу үшін басқа да әдістер қолданылады:

• күрделі несиелік қаржының өсімін шектеу – Ұлттық банк коммерциялық банктердің несиелік қаражаттарының бөлінуін пайыздық норма арқылы шектеп отырады;

• ерікті келісімдер бойынша Ұлттық банк коммерциялық банктермен өзара келісімге келеді.

V- дәріс. ТЕПЕ-ТЕҢДІКТІҢ ЖАЛПЫ ҮЛГІСІ «AD-AS»

5.1. Жиынтық сұраныс және оның құрауыштары

5.2. Жиынтық ұсыныс, оның классикалық және кейнстік үлгілері

5.3. Жиынтық сұраныс пен жиынтық ұсыныстың өзара байланысы. AD-AS үлгісі.

5.1. Жиынтық сұраныс, оның құрауыштары

Жиынтық сұраныс (AD)-–әрбір берілген баға деңгейінде сатып алынатын тауарлар мен көрсетілген қызметтер санын көрсетеді.

Жиынтық сұраныс қисығы – жалпы баға деңгейі мен сатып алынатын тауарлар мен көрсетілген қызметтер саны арасындағы кері байланысты көрсетеді.

Жабық экономикада сыртқы ортамен байланыс болмайды. Сондықтан жиынтық сұраныс көлемі ұлттық сатып алушылардың берілген баға деңгейінде сатып алғылары келетін және алуға мүмкіндіктері бар тауарлар мен қызметтердің жиынтық көлемі:

Y_D = C + I + G,

мұнда: Y_D – жиынтық сұраныс (ұлттық табыс)

C – тұтыну шығындары;

I – инвестицилық шығындар;

G – мемлекеттік шығындар.

Өндірілген өнім көлемі мен бағаның жалпы деңгейінің арасындағы тәуелділік жиынтық сұраныс қисығын бейнелейді. (1-сурет.)

Р

AD

Y

1-сурет. Жиынтық сұраныс

Жиынтық сұраныс қисығының төменге бағытталуы немесе теріс көлбеу орналасуы негізгі үш әсерге байланысты: