4.3. Ақша ұсынысы. Ақша мультипликаторы

Ақша ұсынысы (М^s) - банктен тыс айналымдағы ақша көлемі. Ол қолма-қол ақша С) мен экономикалық агенттер талап еткенге дейінгі депозиттерден құралады (D). Немесе оны М₁ агрегаты деп қарастыруға болады.

М^s = C + D

Банктер депозиттерінің бір бөлігін ғана резерв түрінде сақтайды, ал қалған бөлігін қарыз беру үшін және активті операциялар үшін пайдаланады. Басқа қаржылық институттармен салыстырғанда, банктің ақша ұсынысын өсіру мүмкіндігі бар. Несие мультипликаторы – коммерциялық банктер жүйесі шеңберіндегі төлем құралдарының эмиссиялық үрдісі.

Қосымша ақша ұсынысының жалпы түрі жаңа депозит пайда болуының нәтижесінде туындайды.

М^S= 1 / rr

мұндағы rr – резервке салынған банктік салымдардың алатын үлесі;

D – алғашқы салым;

1/rr – банк мультипликаторы немесе депозиттік мультипликатор.

Орталық банк ең алдымен ақша базасын реттейді. Өйткені елдегі ақша массасы ақша базасының көлеміне байланысты болады. Ақша базасы банк жүйесінен тыс қолма-қол ақша (С) мен Орталық банкте сақталатын коммерциялық банктердің резервтерінен (R) құралады.

МВ = С + R,

мұндағы МВ – ақша базасы; С – қолма-қол ақша; R – резервтер.

Ақша ұсынысының жалпы үлгісіне ақша мультипликаторы да кіреді.

Ақша мультипликаторы (m) – ақша ұсынысының ақша базасына қатынасы:

m = M^s/MB = M^s = mхMB.

Ақша мультипликаторы – ақша базасы бір бірлікке өскенде, ақша ұсынысының қалай өзгеретіндігін көрсетеді.

Ақша мультипликаторын қолма-қол ақша депозиттерінің депозит коэффициентіне (cr) және депозиттерді резервтеу нормасына (rr) қатынасы арқылы де анықтауға болады.

m= M^s/MB=C+D/C+R

Егер өрнектің алымын да бөлімін де D-ға бөлсек, онда

m = cr + 1, мұнда cr = C/D; rr = R/D

cr + rr

сr - депозит коэффициенті, оның шамасы халықтың қолма-қол ақша мен депозитті қандай пропорцияда бөлетініне байланысты.

rr – резервке салынған банктік салымдардың үлес салмағы. Оның шамасы Орталық банк тағайындаған міндетті резерв нормасына және коммерциялық банктердің артық резервтеріне байланысты. Демек ақша ұсынысын төмендегідей жазуға болады.

M^s = cr + 1 / cr + rr х MB, M^s= mхМВ.

4.4. Ақша рыногындағы тепе-теңдік.

Ақша рыногындағы тепе-теңдік – бұл ұсынылатын ақша көлемі және жеке тұлғалар мен кәсіпкерлер қолдарында ұстағысы келетін ақша көлемінің теңесуі. Ақша рыногындағы тепе-теңдік Ұлттық банктің қызметіне байланысты.

Ақша ұсынысының қисығы (Ms) тік сызық түрінде болады. Бұл Ұлттық банк ақша ұсынысын бақылау мақсатында пайыз мөлшерлемесінің өзгерісіне қарамастан оның көлемін тұрақты деңгейде сақтауға тырысуында. (24-сурет).

Ақша рыногындағы тепе-теңдік А нүктесінде R₀ М₀ деңгейінде орнайды. Пайыз мөлшерлемесі төмендегенде облигациялардың құны төмендейді, ақшаға сұраныс өседі. Бұл жағдайда экономикалық субьектілер құнды қағаздарын сата бастайды, нәтижесінде облигацияларға сұраныс төмендейді. Ол өз кезегінде пайыз мөлшерлемесінің өсуіне әкеледі. Сөйтіп қайтадан тепе-теңдік орнайды

R Ms

R₀ А

R₁ ------------------

Md

М₀ М₁ М

24-сурет