5.4. Кейнстік үлгідегі тиімді сұраныс және тепе-теңдік өндіріс көлемін анықтау
Өндірістің құлдырауы салдарынан қоғам көп зиян шекпес үшін, жиынтық сұранысты реттейтін мемлекеттің белсенді саясаты қажет. Сондықтан кейнстік экономикалық теорияны көбінесе жиынтық сұраныс теориясы деп атайды.
Нақты инвестициялар құрамына жоспарланған және жоспарланбаған инвестициялар кіреді. Соңғысы тауарлы-материалдық қорларға (ТМҚ) инвестициялардың қарастырылмаған өзгерісі болып табылады. Осы жоспарланбаған инвестициялар қор жинағы мен инвестициялардың нақты көлемін қалпына келтіретін және макроэкономикалық тепе-теңдікті орнататын тетік ретінде қызмет етеді.
Жоспарланған шығындар – үй шаруашылықтары, фирмалар және үкіметтің тауарлар мен қызметтер сатып алуға жоспарлап отырған шығындар жиынтығы. Нақты шығындар кенеттен болған өзгерістер болғанда тауарлы-материалдық қорларға жоспарланбаған инвестициялар салуға мәжбүр болған кезде пайда болады.
Үлгінің қарапайым нысаны негізгі кейнстік қағидаға сәйкес құрылады: жиынтық сұраныс ұлттық табысты анықтайды: Ү = C + I. Жиынтық жоспарлы шығындар қисығын (мемлекеттің араласуынсыз және сыртқы ортаны есепке алмай) табу үшін С және I қисықтарын қосамыз. (18-сурет).
Е нүктесінде жиынтық шығындар жиынтық табысқа теңеседі. Егер ұлттық табыс (Y1 ) тепе-теңдік деңгейден (YЕ ) жоғары болса, онда жиынтық шығындар шығарылым көлемінен аз болады (Е1 < Y1), бұл жағдай тауар қорларының көбейуіне әкеледі. Оны болдырмас үшін өндірушілер өндірісті (YЕ ) шамасына дейін қысқарта бастайды.
Е
Ү =Е
Е1 С + I
Е
I
Е2 С
Y2 YЕ Y1 Ү
18-сурет
Үнемділік қайшылығы (парадоксы)
Мультипликаторлық әсерді талдау экономикада ерекше құбылыс «үнемділік қайшылығының» бар екенін көрсетеді.
Үнемділік қайшылығының мәні: белгілі жағдайларда халықтың көбірек сақтауға ұмытылуынан азырақ көлемде қор жиналуы. Егер қор жинау өсімі инвестициялар өсімімен бірге жүрмесе, онда үй шаруашылықтарының көбірек қор жинауға ұмтылысы мультипликаторлық әсермен тепе-теңдік ЖҰӨ-ң төмендеуі салдарынан тиімсіз болады.
Экономиканың алғашқы жағдайы Е нүктесінен басталады. Экономика құлдырайды деп болжаған үй шаруашылықтары көбірек қор жинауға ұмтылады. Бұл жағдайда қор жинағының қисығы S-тен S′ -қа ауысады (21-сурет).
S,I
S´
S
I´
Е1 Е I
Y1
Y0
21-сурет
Алайда кейнстік теорияға сәйкес инвестиция қисығы жоғары I′-қа жылжымайды, өйткені тұтынудың қысқаруы инвестицияны ынталандырмайды. Сондықтан I деңгейінде қор жинағының S-тан S′-қа өсуі экономиканы тепе-тең жағдайдан ауытқытады, өндіріс көлемі Ү0-ден Ү1-ге қысқарады. Тепе-тең өнім көлемі Е-ден Е1 –ге жыжиды.
ІV –дәріс АҚША НАРЫҒЫ
4.1. Ақша жиыны және ақша агрегаттары.
4.2. Ақшаға сұраныстың классикалық және кейнстік теориялары.
Баумоль-Тобин үлгісі.
4.3. Ақша ұсынысы. Ақша мультипликаторы.
4.4. Ақша рыногындағы тепе-теңдік.
4.5. Ақша-несие саясатының құралдары