41.Нормативтик-кукыктык акти жане онын турлери. 1998 жылгы 28 наурыздагы кр “Нормативтик – кукыктык акт туралы заны”.

Нормативтик кукыктык актилер осы замангы кукыктык ен жетилдирилген тури болып табылады.

Нормативтик кукыктык акт - мемлекеттин кузырлы органдары кабылдаган, жалпыга бирдей миндетти ресми кужат.

Нормативтик кукыктык актилер зандык кушине байланысты зандар жане занга негизделген актилер деп болинеди.

 Зан - ен жогаргы зан шыгарушы органмен кабылданган, ен жогаргы зандык куши бар, когамдагы ен манызды катынастарды реттейтин нормативтик кукыктык акт. ЗАННЫН БИРНЕШЕ ТУРЛЕРИ БАР:

Конституция - мемлекеттин негизги заны. Ол нормативтик кукыктык актилер жуйесинде басты орын алады, барлык зандардын зандык тугыры болып табылады.

Конституциялык зандар - Конституцияда ерекше корсетилген жане Конституцияга озгертулер мен толыктырулар енгизетин зандар. Конс-к зандар когамдык жане мемлекеттик курылыстын негиздерин баянды етеди, агымдык зандарга зандык тугыр болып кызмет етеди. Бул зандар негизинен Парламент депутаттарынын 4/3 даусымен, ягни 75%-мен кабылданады.

Конституциялык зандардын тизими жеткиликти толык турде Конституцияда аныкталган.

Жай зандар конституциялык зандардын негизинде жане соларды орындау максатында кабылданды. Жай зандар негизинен Парламент депутатынын 2/1 даусымен, ягни 50 % -н кабылданатын Конституцияда корсетилгеннен баска да зандар.

 Занга негизделген нормативтик кукыктык актилер - мемлекеттин аткарушы - орындаушы органдарынын зандар негизинде кабылдайтын актилери. Олар зандарды орындау максатында кабылданады.

Занга негизделген актилерге жататындар:

- Президенттин жарлыктары;

- Укиметтин каулылары мен шешимдери;

- Министрликтер, ведомстволар, комитеттердин нускаулары, ережелер жиынтыгы (кагидалар), буйрыктар жане т.б. туриндеги нормативтик актилери;

- жергиликти аткарушы органдардын нормативтик актилери;

- локалдык нормативтик актилер, ягни уйымдар, касипорындар мен мекемелердин актилери.

Казакстан Республикасында колданылатын нормативтик кукыктык актилердин сатысы (КР "Нормативтик кукыктык актилер туралы" заннын 4-бабы).

1) Конституция – жогары зан куши бар;

2) Конституцияга озгеристер мен толыктырулар енгизетин Зандар;

3) КР Конституциялык зандары мен Казакстан Республикасы Президентинин конституциялык зан куши бар Жарлыктары;

4) КР Кодекстери;

5) КР Зандары, КР Президентинин зан куши бар Жарлыктары;

6) КР Парламентинин нормативтик Жарлыктары;

7) КР Президентинин нормативтик каулылары;

8)КР Укиметинин нормативтик каулылары;

9) министрлерди мен орталык мемлекеттик органдардын нормативтик кукыктык буйрыктары, каулылары;

10)маслихаттар, акимдиктер мен акимдердин нормативтик кукыктык шешимдери.

42Нормативтик-кукыктык актинин уакытка, кенистикке жане субъектилери бойынша куши.

Нормативтик кукыктык актилердин уакытка байланысты куши мына турде аткарылады:

Нормативтик кукыктык актинин оз кушине ену сати онын жарияланганынан белгили бир мерзим еткеннен сон басталады, ол адетте кагида бойынша 10 кун деп белгиленген.

Сондай-ак кейбир нормативтик кукыктык актилердин оз кушине енуи олардын кабылданган немесе жарияланган сатинен басталады Нормативтик кукыктык актинин кушине енуи сол актинин озинде ол туралы арнайы кабылданган акти аркылы корсетилуи мумкин. Мысалы, казирги колданыстагы Казакстан Республикасы Азаматтык Кодекси (Жалпы болим) 1994-и жылы желтоксан айында кабылданган, ал кушине енуи 1995-и жылдын 1-ши наурызынан басталды.

Нормативтик кукыктык акти кушинин токтатылуы мына жагдайларда болады.

1. Жана актинин кабылдануына байланысты. Жанадан кабылданган акт кагида бойынша ози кабылданганнан кейинги пайда болган когамдык катынастарга гана оз кушин тарата (ягни колдана) алады.

Заннын кери куши болмайды. Мунын магынасы – зан ози кабыданганнан бурын пайда болган когамдык катынастарга колданылмайды, ягни алги катынастарга бул заннын куши журмейди – деп тусину керек.

Дей турсак та, бул кагидаттан ерекшелик ретинде болатын кагидалар да бар, олар:

1. Нормативтик кукыктык актинин озинде осы акт кагидаларын, осы акт кабылданганнан бурын пайда болган катынастарга колданудын козделгендиги арнайы турде атап корсетилген жагдайларда заннын кери куши пайда болады.

2. Нормативтик кукыктык акт кылмыстык жауаптылыкты женилдеткен жагдайда да заннын кери куши болады.

3. Нормативтик кукыктык акт кылмыстык жауаптылыкты жойган жагдайда да заннын кери куши болады.

Нормативтик кукыктык актинин кенистиктеги кушин сипаттауды осы угымга енетин кенистик аталымынын магынасын тусиндируден бастаган жон. Сонымен, кенистик дегенимиз мемлекет шекарасы шегиндеги жер бети (бедери) белиги, онын койнаулары ишки-сырткы су айдыны, олардын устиндеги ауе (атмосфера) кенистиги жатады, халыкаралык сулардагы ашык тениздерде жузип журген аскери жане олардан баска да кемелердин, ушатын аппараттардын аумагы, сондай-ак елшиликтердин аумактары.

Сондыктан да бул аумактар кукык теориясында "экстерриториалдылык" деген угым аркылы бериледи.

Нормативтик актилер кушинин "экстерриториалдылыгы" кукыктык актилердин мемлекет аумагынан да тыскары аумактарга жайылып таралуын билдиреди. Мысалы, белгили бир саудадагы мамилелерди: (келисимдерди), кейбир мурагерлик туралы истерди сотта караганда шетелдик зандарды пайдалануга руксат бериледи.

Камту ориси (субъектилер) – буган азаматтар, азаматтыгы жоктар жане шетелдиктер жатады. Жалпы ереже бойынша нормативтик актилер мемлекет аумагындгы тулгалардын барине бирдей таралады.

Бул кагидаттан да ерекшелик ретинде болатын озгешеликтер бар. Мысалы, нормативтик актилердин кушин колдануда шетелдиктер мен азаматтыгы жок адамдарга деген озиндик ерекшеликтер болады. Оларга кейбир кукыктар берилмейди, белгили бир миндеттер жуктелмейди (Мемлекеттик органдарды сайлауга, оздеринин оларга сайлауына, карулы куштер катарында аскери кызметин отеу (аткару) жане т.б. кукыктары берилмейди).

Шет ел окилдери (ел басылар жане укимет басшылары, елшиликтердин дипломатиялык кызметкерлери, баскалай да шет елдик азаматтар дипломатиялык... (экстерриториалдык) кукыктарга ие болады. Казакстан Республикасы аумагында олардын жасаган кукык бузушылыктары ушин кылмыстык жане акимшилик жониндеги жауаптылыктары дипломатиялык жолдар аркылы шешиледи.