66. Зандык айгактар жане олардын жиктелуи.

Занды айгактар (фактилер) — нактылы омирлик ман-жайлар. Сал айгактармен кукык нормалары кукыктык катынастардын пайда болуын, озгеруин немесе токтатылуын байланыстырады. Кейде бул айгактын кукыктык натижеси болады, ал кейде бирнеше айгактардын жиынтыгы кукыктык катынастар тудырады, озгертеди немесе жояды. Мысалы, зейнеттик катынастар пайда болуы ушин уш айгак кажет: жас, стаж жане зейнетакы тагайындау туралы акт. Айгактардан мундай жиынтыгын айгактык курам деп атайды.

Занды айгактар бирнеше негиздер аркылы жиктеледи. Натижесинин сипатына карай олар мына топтарга болинеди:

Кукыкты куратын (енбек шартын жасауга байланысты жалдаушы мен жалданушынын кукыктары мен миндеттери пайда болады);

Кукыкты токтататын (уй-жайды сату натижесинде уй-жайга меншик иеси озгереди, сатып алушынын меншик кукыгы пайда болады, сатушы ол кукыктан айрылады).

Кукык озгертетин (уй айырбастау натижесинде кукыктык катынастын объектиси озгереди, соган сайкес кукыктары мен миндеттери де озгереди).

Занды айгактар ерик белгисине байланысты да жиктеледи. Оган жататыны арекет (шарт, занды бузу, мура калдыру, т.с.с). Арекеттердин оздери занды жане зансыз болып екиге болинеди. Мысалы, адамдардын аскери кызметте болуы, некеде туруы, т.с.с. занда белгиленген занды айгактар болып табылады. Занды айгактарга окигалар да жатуы мумкин. Олар — жер силкину, орт, дауыл, су таскыны окигалары. Арине, мундай ман-жайлар тек занда белгиленген (атап корсетилген) болса гана айгактарга жатады.

67.68 Зандылык пен кукыктык тартиптин аратыстылыктары, когамда аткаратын роли. 68.Когамдагы зандылыкты камтамасыз етудин кепилдиктери. КР когамдагы зандылык пен кукыктык тартипти ныгайтудын проблемалары

Зандылык — зандардын, баска да нормативтик-кукыктык актилердин Республика аумагында мултиксиз жоне далме-дал орындалуы. Зандарды сактайтын, орындайтын, жузеге асыратын мемлекет органдары, уйымдары, мекемелери, касипорындары, лауазым иелери, азаматтар, когамдык бирлестиктер. Егер аталган субъектилер зандарды мултиксиз орындаса когамда, мемлекетте зандылык устемдик етеди деп айтуга болады. Егер зандар орындалмаса, бузылса когамда зандылык бузылды деп айтады. Зандылыктын сакталуы, устем болуы — когам омиринин турактылыгынын алгы шарты. Зандылык бузылса демократияга, адамдардын кукыктары мен бостандыктарына зор нуксан, зиян келтириледи, когамдык тартип бузылады.

Зандылык кагидаттары (принциптери) - зандылыктын мазмунын ашатын, билдиретин негизги идеялар, негиздер (бастаулар). Буларга жататындар:

а) зан устемдиги - ен жогаргы акт ретинде букил нормативтик актилердин жане кукыкты жузеге асырудын букил актилеринин занга багыныштылыгы;

а) зандылыктын тутастыгы (жалпыга бирдей миндеттилиги) — белгили бир мемлекеттик букил аумагында кукык шыгармашылыгы мен кукыкты жузеге асырудын кукыктык катынастардын субъектилери кызмет аткаруларынын бирынгай багыттылыгы.

б) зандылыктын максаттылыгы - когамнын максаттары мен миндеттерине сай келетин, ози ен колайлы ари катал турде зан аясынан шыкпайтын кукыктык арекеттер нускасын тандап алудын кажеттилиги;

в) зандылыктын иске асатындыгы - барлык кызметтердин турлеринде кукыктык нормалардын орындалуына шын манисинде жету жане кандай да болсын кукык бузушылык ушин жауапкершиликтен кутылмайтындыктын орныгуы.

Зандылык Казакстан аумагынын барлык жеринде биртутас кубылыс болып орнауы кажет. Мемлекеттин ор жеринде ор турли зандылык болмайды. Алматынын оз зандылыгы, Семейдин оз зандылыгы - биринен-биринин ерекшелиги болуы мумкин емес. Егер олай болса, когамда тартипсиздик, бассыздык орын алатын болады. Зандылык барлык Республика аумагында тутас орнатылуы тиис. Зан Батыс Казакстанда сакталып, Шыгыс Казакстанда сакталмайтын, мойындалмайтын болса, ол зандылыкты бузган болып саналады. Зандылыкты максаттылыкка карсы коюга болмайды. Себеби кез келген зан бир максатка жету ушин жасалады. Зандылыктын бузылуынын бир себеби — оны максаттылыкка карсы кою. Жергиликти жердин ерекшелигин немесе баска жагдайларды сылтауратып занды бузушылыкка жол берилмеуи керек.

Зандылыкты ныгайту ушин кепилдиктер кажет. Олар: а) экономикалык кепилдик — когам шаруашылыгынын денгейи жогары болып, занды жузеге асыру ушин каражат жеткиликти болуы керек; а) саяси кепилдик — мемлекет органдары занга суйене отырып, озине тапсырган кызметти оралымды, тиимди истеуи кажет; б) кукыктык кепилдик — зандарды унеми жетилдирип отыру, занды бузушылыктын алдын алу, сот адилдигин жузеге асыру, жауаптылыктан бултарткызбау, алеуметтик бакылау, т.с.с.

Когам тартипке негизделип, арка суйеп калыптасып, омир суре алады. Когамда тартип болмаса, ол кулдырайды, кирайды, онын келешеги болмайды. Муны адамдар ежелден-ак жаксы тусинген.

Сондыктан да когамда тартип орнатудын жолдарын карастырган. Когамдагы тартип турли алеуметтик нормалардын, былайша айтканда, адамдардын минез-кулкын реттейтин кагидалардын осеримен ягни кушимен орнатылады.

Алеуметтик нормалардын ен негизгиси, алгашкы пайда болганы адет-гурып, дастур кагидалары. Ар халыкта олар ежелден-ак калыптаскан. Казак халкы адеттеринин зан туринде куши болган, "Касым ханнын каска жолы", "Есим ханнын ески жолы", "Тауке ханнын Жети жаргысы" – булар негизинен адеттик зандардын жинактары. Осындай адеттердин кушимен когамда тартип орнатылган.

Алеуметтик нормалардын манызды тури - адептик нормалар. Адептик нормалардын кукыктык сипаты болмайды. Олар адамга кукык бермейди, миндет жуктемейди. Олар адамнын ар-уятын, намысын калыптастырып, солар аркылы когамдык тартип орнатуга уйткы балады. Адептик нормалар кукыктык нормаларга туртки, негиз балып отырады. Кукыктык нормалардын басым копшилиги адептик нормалардан нар алады, соларга арка суйейди. Негурлым кукыктык нормаларга адептик нормалар аркау болса, согурлым зандардын адилеттик, адамгершилик мани жогары балады.

Кукыктык нормаларды колдану натижесинде когамда кукыктык тартип орныгады. Демек, кукыктык тартип дегенимиз кукыктык нормаларды жузеге асыру натижесинде калыптасатын когамдык тартип.

69. Кукыктык минез-кулык: тусиниги мен турлери. Кукыктык минез - кулык – адамнын кукык нормаларына сайкес минез-кулкы. Кукыктык минез - кулык экономикалык, алеуметтик, саяси идеологиялык когамдык катынастардын жай-куйине ыкпал жасап, дамуына септигин тигизеди. Кукыктык минез - кулык негизинде борышты, когамдык кажеттиликти сезинуден, когамдык муддемен сабактас жеке муддеден туындайтын ниет жатады жане ол адам санасы мен еркинин бакылауында болады. Ал кукыкка карсы жагымсыз минез-кулыкка пайдакунемдик, озимшилдик, зорлыкшыл пигыл сиякты терис кылыктар жатады. Кукыктык тургыдан накты тартипке келтирилген минез-кулык кана кукыктык минез - кулык болып саналады, ал руксат етуши не тыйым салушы кукык нормаларында карастырылмаган минез-кулык кукыктык минез - кулыкка жатпайды. Кукыктык минез - кулык мемлекет тарапынан кадагаланып отырады. Жагымды, он минез-кулыкка кукыктык кепилдик бериледи, ал кукыкка карсы жагымсыз, терис минез-кулык ушин адамга кукыктык жауапкершилик жуктеледиКукыктык минез-кулык адебиеттерде озинин жалпы туринде зандык магынасы бар жагымды жане жагымсыз сипаттагы зандык салдарга акеледи деп карастырылады. Кукыктык минез-кулыктын белгилерин карастырайык. Биринши жане негизги белгиси болып онын алеуметтик магынасы ескериледи. Кукыктык арекет шенберине тек жагымды (пайдалы) немесе жагымсыз (зиянды) манызды алеуметтик магынасы бар адамадардын минез-кулкы енгизилетини белгили. Кукыктык минез-кулыктын екинши белгиси — психологиялык. Ол аркашан тулганын саласы мен еркинин бакылауында болады. Бул белги кукыктын озинин табигатымен аныкталады. Кукык тек озинин ерки жане орынды тусиниги бойынша орекет ететин тулганын минез- кулкын реттейди жане оган асер етеди. Ушинши белги — кукыктык минез-кулыктын анык белгиленуи. Бул зандык белги жане онын субъектилеринин минез-кулкы заннын белгили бир шенберимен шектелинеди. Тортинши белги — кукыктык минез-кулыктын кукык колданушы жане кукык коргаушы органдары тулгасында мемлекеттин бакылауында болуы. Кукыкка сай минез-кулык алеуметтик, уйымдастырушылык, экономикалык жане кукыктык кепилдикпен камтамасыз етиледи. Ал кукыкка карсы минез-кулык ушин мемлекет жагымсыз кукыктык салдар карастырган. Бесинши белги — кукыктык минез-кулык зандык саладарга тартуы жане тартуга кабилеттилигинен курылган. Ол кукыктык катынастын пайда болу, озгеру немесе токталуына жане кукыктык жуйедеги баска элементтерге асер етеди.

Кукыктык минез-кулык кукыкка сай жане кукыкка кайшы деп еки турге болинеди. Олардын арасындагы ортакшылык кукык сферасындагы уксас субъектилердин минез-кулкы. Сонымен катар олар кейбир сипаттары бойынша карама-кайшы болып келеди. Бириншиден, егер кукыкка сай минез-кулык когамдык катынастарды ныгайтса, ал кукыкка карсы минез-кулык алеуметтик жуйени бузады, алсиретеди. Екиншиден, минез-кулыктын психологиялык белгилири карама-кайшы. Кукыкка сай минез-кулык когам муддесине сай келетин, оган кайшы келмейтин оз миндетин саналы турде тусину, когамдык кажеттилик, жеке мудделермен долелденеди. Кукыкка кайшы минез-кулык коп жагдайда пайдакунемдиликпен, эгоистик жане агрессивтик умытылуымен сипатталады. Ушиншиден, минез-кулыктын зандык сипаты ар — турли. Кукыкка сай минез-кулык адетте руксат етуши немесе миндеттеуши нормаларымен карастырылса, ал кукыкка кайшы минез-кулык тиим салушы нормаларымен карастырылган. Кукыкка сай минез-кулык нормаларды сактау немесе орындаумен бекитилип нормативтик болады; ал кукыкка кайшы минез-кулык тиим салушы немесе миндеттеуши нормаларды бузып, нормага кайшы болады. Тортиншиден, минез-кулыкка мемлекеттин асеринин ар турли болуы. Мемлекет кукыкка сай минез-кулыкты жан-жакты коргап, кепилдик береди. Мемлекет киноли тулганын кукыкка кайшы минез-кулык ушин жагымсыз салдар карастырады.

Кукыкка сай минез-кулык дегенимиз — бул кукык нормаларында карастырылган жане зандык салдар ала журетин, субъектилердин саласы мен еркинин бакылауында болатын, жеке немес ужымдык субъектилердин алеуметтик магынадагы минез-кулкы.