59 Кукыктык тарбие: тусиниги, нысандары, адистери. Кукыктык жалпыга бирдей оку. Кр-да кукыктык жалпыга бирдей оку туралы заннамага жалпылама сипаттама.

Когам тартипке негизделип, арка суйеп калыптасып, омир суре алады. Когамда тартип болмаса, ол кулдырайды, кирайды, онын келешеги болмайды. Муны адамдар ежелден-ак жаксы тусинген.

Сондыктан да когамда тартип орнатудын жолдарын карастырган. Когамдагы тартип турли алеуметтик нормалардын, былайша айтканда, адамдардын минез-кулкын реттейтин кагидалардын осеримен ягни кушимен орнатылады.

Алеуметтик нормалардын ен негизгиси, алгашкы пайда болганы адет-гурып, дастур кагидалары. Ар халыкта олар ежелден-ак калыптаскан. Казак халкы адеттеринин зан туринде куши болган, "Касым ханнын каска жолы", "Есим ханнын ески жолы", "Тауке ханнын Жети жаргысы" – булар негизинен адеттик зандардын жинактары. Осындай адеттердин кушимен когамда тартип орнатылган.

Алеуметтик нормалардын манызды тури - адептик нормалар. Адептик нормалардын кукыктык сипаты болмайды. Олар адамга кукык бермейди, миндет жуктемейди. Олар адамнын ар-уятын, намысын калыптастырып, солар аркылы когамдык тартип орнатуга уйткы балады. Адептик нормалар кукыктык нормаларга туртки, негиз балып отырады. Кукыктык нормалардын басым копшилиги адептик нормалардан нар алады, соларга арка суйейди. Негурлым кукыктык нормаларга адептик нормалар аркау болса, согурлым зандардын адилеттик, адамгершилик мани жогары балады.

Кукыктык нормаларды колдану натижесинде когамда кукыктык тартип орныгады. Демек, кукыктык тартип дегенимиз кукыктык нормаларды жузеге асыру натижесинде калыптасатын когамдык тартип.

60 Кукык пен кукыктык сананын озара байланыстары. Кукык шыгармашылык исин колдануда, тусиндируде кукыктык сананын аткаратын роли.

Кукыктык сана — Казакстан Республикасы азаматтарынын жузеге асырылып журген зандарга, оларды колдануга, азаматтардын кукыктарымен бостандыктарына жане калаулы кукыкка, баска да кукыктык кубылыстарга кукык сезимдеринин, козкарастарынын, пикирлеринин, багаларынын жуйеси.

Кукыктык сана когамдык сананын жеке бир саласы болып табылады. Ол кукыктык болмысты зан билимдери, кукыкты багалау жане оны жузеге асыру практикасы, кукыктык максаттар, кундылык багдары туринде бейнелейди. Осы аталган бес бейне (зан билимдери; кукыкты багалау жане оны жузеге асыру практикасы; кукыктык максаттар; кундылык багдары (арине булар кукыктык сананы бейнелейтиндер) зандык мани бар жагдайлар туындаганда адамдардын журис-турыстарын реттейди.

Баскаша айтканда кукыктык сана дегенимиз адамдардын, алеуметтик бирликтердин когамда бар жане олардын тилек-ыкыластарына сай келетин кукыкка катыстылыктарын билдиретин козкарастарынын, идеяларынын, тусиниктери мен сана-сезимдеринин жиынтыгы.

Кукыктык сананын функциялары:

а) танымдык;

б) багалау;

в) реттеу.

Кукыктык сананын танымдык функциясына – кукыктык сана аркылы омирдеги болмысты тану журип жаткандыгы жатады;

Кукыктык сананын багалау функциясына кукыктык сананын комеги аркылы занды манызы бар омирдеги накты болмыстык жагдайларга бага берилетиндиги жатады.

Кукыктык багалау катынастарынын негизги торт турин атан корсетуге болады:

- кукыкка жане зандарга катысты (онын кагидаттарына, нормаларына, институттарына);

- манайындагылардын кукыктык журис-турыстарына катысты (кылмыстылыкка, кылмыстарга, кылмыскерлерге);

- кукык коргау органдарына катысты;

- озинин кукыктык журис-турысына катысты (озин ози багалауга).

Кукык шыгармашылыгы мемлекеттик кызметтин манызды багыттарынын бири. Зан гылымында кукык шыгармашылык еки аспекти тургысынан тусиниледи. Кукык шыгармашылыгы магынасы кузырлы органдардын кукыктык нормаларды тикелей жасау процеси Ал кен магынада кукык шыгармашылык дегенимиз процесс деп каралады. Ол кукык шыгармашылык тупки ойдын туындаган сатинен басталады да кукыктык норманын накты жузеге асырылуына шейин созылады (ягни оны даярлау, кабылдау, жариялау жане т.с.с. дейин).

Кукык шыгармашылыгын угынудагы тасилдердин айырмашылыгына карамастан, бул аркашанда кукык окилеттиги бар органдардын белгили бир нормативтик актилерди даярлау, кайтадан ондеп даярлау жане баспадан шыгару бойынша аткарган кызметтик арекеттери болып табылады.

Кукык шыгармашылык кызмети негизги еки боликтен турады.

Бириншиси— зандык мани бар арекеттермен байланысты болмайтын кукык шыгармашылыктын уйымдык маселелери киреди (нормативтик актинин жобасын даярлау, оны талкылау жане т.с.с).

Екиншиси — оз негизинде кукыктык кагидаттарга (принциптерге) суйенеди. Ал онын кызмет етуинин басталу сати болып нормативтик акт жобасын даярлау туралы шешимнин бекитилуи саналады.

Осы еки болик бир-биримен тыгыз байланысты жане жалпы контексте карастырганда кукыктык кужатты талкылауга, кабылдауга жане жариялауга дайындау процеси тутас расим болып табылады. Осыган сайкес кукык шыгармашылык процесин негизги еки сатыга боледи.

Бириншиси - нормативтик актинин жобасын жасауда мемлекеттик ерик-ыктиярды алдын ала калыптастыру карастырылады. Осы сатыдагы барлык ис-арекеттер дайындык сипатта болады жане олар кукыктык салдарды туындатпайды.

Екинши саты - кукык нормаларында мемлекеттин ерик-ыктиярын ресми турде бекиту, мунын ози нормативтик актинин жобасын жалпыга бирдей миндетти сипаты бар кукыктык актиге айналдыру болып табылады.

Кукык шыгармашылыгы томендегидей ерекшеликтер аркылы сипатталады:

- белсенди турдеги, шыгармашылыкты билдиретин, мемлекеттик кызмет болып табылады;

- онын шыгаратын негизги оними - ен алдымен нормативтик актилерде иске асырылатын зандык нормалар;

- когамды баскарудын ен манызды куралы, онын даму стратегиясы осы жагдайда калыптасады, минез-кулыктын (журис-турыстын) манызды ережелери кабылданады;

- кукык шыгармашылыктын денгейи мен мадениети, осыган сайкес кабылданылатын нормативтик актилердин сапасы да – когамнын оркениеттенуи мен демократиялануынын корсеткиши;

- кукыктык нормаларды жасау, озгерту жане онын кушин жоюда объективти алеуметтик кажеттиликтерди жане когам мудделерин танып билуге негизделген мемлекеттин ерекше нысанды кызмети. Кукык шыгармашылык иси белгили кагидаттарга: демократизмге, жариялылыкка, касипкойлыкка, зандылыкка жане кукык колданудагы ис-тажирибемен (практикамен) байланыстыруга негизделинеди.