52 Объективтик кукык жане субъективтик кукык.

Субъективтик (тулгалык) кукык-тулгалардын муддесин канагаттандыру максатымен кукыктык нормалардын кукык тулгаларына берген кукыктык мумкиндиктери. Мундай мумкиндиктер кукыктык катынастарга катысатын тулгалардын минез-кулкынын шегин аныктайды. Тулганын кукыгы кукыктык катынаска катысушы баска тулганын кукыгымен байланысты болгандыктан, еки жакта да кукыктык миндеттер пайда болады. Демек, кукыктык катынаска катысушыларда кукыкпен катар кукыктык миндеттер де туындайды. Баскаша айтканда, тулгаларда кукыкпен бирге кукыктык миндет те болады. Мысалы, ар азаматтын окып, билим алуга кукыгы бар. Сол кукыкты пайдаланып, окуга тускеннен кейин азамат оку орнынын ишки тартибине багынуга, оку багдарламасын орындауга миндетти.

Занды тулга касипкерликпен шугылданып, зандык негизде муликке ие болуга хакылы. Ол муликти оз игилиги ушин пайдаланады. Сонымен катар, оз мулкин пайдаланганда когамнын, баска адамдардын мудделерине зиян келтирмеуи керек. Сондыктан Казакстан Республикасынын Конституциясында былай деп жазылган: "Меншик миндет жуктейди, оны пайдалану сонымен катар когам игилигине де кызмет етуге тиис" (6-бап).

Айтылганнан шыгатын корытынды: кукыксыз миндет болмайды, миндетсиз кукык болмайды. Бул жагдай алеуметтик адилеттикти баянды етеди.

Субъективтик (тулгалык) кукыктык миндет - кукыктык мумкиндик берилген кукык тулгасынын занды муддесин (талабын) орындату ушин баска кукык тулгасына жуктелген миндет. Бул миндет кукыктык катынастарга катысу натижесинде жузеге асырылып, мемлекеттин мажбурлеуи аркылы (миндетти орындамаган жагдайда) камтамасыз етиледи.

, "кукык" дегенимиз кукык нормаларынын жуйеге келтирилген жиынтыгы. Бул объективтик магынадагы кукык, себеби олардын жасалуы жеке адамнын еркине байланысты емес. Сонымен, объективтик магынадагы кукык жеке нормаларга болинбейтин, тутас кубылыс болып саналады. Мысалы, Казакстаннын кукыгы туралы Конституция былай дейди: "Казакстан Республикасында колданылатын кукык Конституциянын, соган сайкес зандардын, озге де нормативтик-кукыктык актилердин, Республиканын халыкаралык шарттык жане озге де миндеттемелеринин, сондай-ак Республика Конституциялык Кенесинин жане Жогаргы Соты нормативтик каулыларынын нормалары болып табылады" (4-бап).

Объективтик кукык - жалпыга бирдей миндетти, мемлекет кушимен камтамасыз етилген, адамдар арасындагы катынастарды ретеуге багытталган журис-турыс ережелеринин жиынтыгы.

Субъективтик кукык - субъектиге аныктылыгы белгили ис-арекетке баруына мумкиндик беретин кукык. Ол кажет болган жагдайда мемлекеттин мажбурлеу кушимен камтамасыз етиледи. Суб-к кукык 4 арекеттен турады:

1. Пайдалану кукыгы; 3. кукыкка басшылык жасау;

2. Ие болу кукыгы; 4. кукыкты талап ету;

53 Нормативтик-кукыктык актилер жане кукык колдану актилери

Нормативтик кукыктык акт - мемлекеттин кузырлы органдары кабылдаган, жалпыга бирдей миндетти ресми кужат.Нормативтик кукыктык актилер зандык кушине байланысты зандар жане занга негизделген актилер деп болинеди.

 Зан - ен жогаргы зан шыгарушы органмен кабылданган, ен жогаргы зандык куши бар, когамдагы ен манызды катынастарды реттейтин нормативтик кукыктык акт. Занга негизделген нормативтик кукыктык актилер - мемлекеттин аткарушы - орындаушы органдарынын зандар негизинде кабылдайтын актилери. Олар зандарды орындау максатында кабылданады.

Занга негизделген актилерге жататындар:

Президенттин жарлыктары;

Укиметтин каулылары мен шешимдери;

Министрликтер, ведомстволар, комитеттердин нускаулары, ережелер жиынтыгы (кагидалар), буйрыктар жане т.б. туриндеги нормативтик актилери;

жергиликти аткарушы органдардын нормативтик актилери;

локалдык нормативтик актилер, ягни уйымдар, касипорындар мен мекемелердин актилери.

Кукык колданатын акт — кузырлы органнын накты зандык ис бойынша кабылдаган ресми турдеги шешими. Бул акт кукык нормалары негизинде кабылданады, зандык кушке ие болады жане кукыктык катынастарды туындатады, озгертеди немесе токтатады.

Кукыкты колдану актиси – кузырлы мемлекеттик органдар мен лауазым иелеринин кужаттарында хатталган немесе ауыз еки туриндеги уйгарымдары мен шешимдери. Бул акт кукык нормалары негизинде кабылданады, зандык кушке ие болады жане кукыктык катынастарды туындатады, озгертеди немесе токтатады. Кукыкты колдану актисинде:

1) кукык нормасы болмайды;

2) накты адресатка (белгили тулгага, уйымга, ужымга) багытталуга арналган болады;

3) бир реттик сипатта болады (орындалысымен онын арекети аякталады).

Кукыкты колдану актилеринин турлери:

1. Кукыкты колдануды жузеге асырушы субъектилер бойынша:

а) мемлекеттик органдар мен когамдык уйымдардын актилери;

б) КР Президентинин актилери;

в) Баскару органдарынын актилери;

г) адил сот органдарынын актилери;

д) прокуратура органдарынын актилери;

е) алкалы жане жеке тулганын актилери;

2. Кукык колдану кызмети турлери бойынша:

а) орындау (аткару) актилери;

б) кукык коргау актилери;

3. Сырт коринисинин турлери бойынша:

а) кужат актилер - накты органнын тиисти турде даярланган жазбаша жасалган шешими. Негизинен алганда кужат актилер торт курамдык болимнен: кириспе, сипаттау, далелдеу жане корытындылардан турады.

б) арекет-актилер – кукык колдану субъектилеринин арекеттери.

Бул арекеттердин биликтик куши болады жане олар зандык салдарга апарып соктырады (орган жетекшисинин ауызша окими, жарлыгы, полицейдин (милиционердин) колик пен жаяу адамдар журистерин реттеудеги шарттары;

4. Колданылу уакыттары бойынша.

а) бир рет кана куши бар актилер (мысалы, айып салу).

б) узакка созылатын куши бар актилер (мысалы, некени тиркеу, зейнетакы тагайындау жоне т.б.).