1.Мемлекет жане кукык теориясынын пани жане онын ерекшеликтери. МжКТ тусиниктик жане категориялык аппараты. Ар гылымнын немесе оку панинин озиндик зерттейтин, окытатын пани болады. Гылымнын немесе оку панинин заты – ол зерттейтин маселелердин жиынтыгы.

Мемлекет жане кукык теориясынын (МКТ) пани – бул мемлекет пен кукыктьн пайда болуынын, дамуынын жане кызмет аткаруынын жалпы зандылыктары, олардын мани, курылымы, негизги болшектери, принциптери, институттары. Сонымен катар МКТ казирги мемлекеттик кукыктык болмыстарды да карастырады жане жалпы кукыктык тусиниктерди зерттейди.

Мемлекет пен кукыкты баска курылымдардан болип карауга, сондай-ак алеуметтик кубылыстар жуйесиндеги олардын орнын аныктауга, сойтип, мемлекет пен кукыктык манин терен тусинуге мумкиндик береди.

Мемлекет пен кукык оте тыгыз байланысты. Кукыксыз мемлекет омир де суре алмайды, кызмет те истей алмайды. Сондыктан мемлекет пен кукыктын пайда болу зандылыкгары да уксас. Мемлекет пен кукык теориясынын панин былай кестелеуге болады.

Мемлекет жане кукык теориясынын пани - оте курдели угым. Осы панди толык зерттеу ушин томендеги сурактарга аса конил болу кажет:

1. мемлекет жане кукыктын мани.

2. кез келген типти жане кез келген жуйедеги мемлекет жане кукыктын жалпы сипаттары.

3. мемлекет жане кукык пайда болуынын жалпы зандылыктары.

4. мемлекет жане кукыктын типтери мен формалары (нысандары).

5. мемлекет жане кукыктын дамуы мен кызмет етуинин жалпы зандылыктары, принциптери, механизмдери.

6. мемлекет жане кукыктын бир-биримен жане баска когамдык кубылыстарымен байланыс етудин жалпы зандылыктары.

Зан гылымдары арасында мемлекет жане кукык теориясы ерекше орын алады. Мемлекет жане кукык теориясынын ерекшеликтери мыналардан турады:

– бириншиден, когамдык гылым, ойткени онын пани мемлекет жане кукык, булар когамдык кубылыстар болып табылады. Бул гылым (мемлекет жане кукык теориясы) баска гылымдардын биразынан (табигат зерттеу, техникалык тариздилерден) осы айырмашылыктары аркылы ерекшеленеди;

– екиншиден, саясат пен зандарды зерттейтин гылым, мундай зерттеулерде мемлекеттин саясат пен биликке жататын немесе гылыммен тикелей байланысты кызметтик ис-арекеттерин карастырады. Мине, осындай сипатты айырмашылыгына байланысты мемлекет жане кукык теориясы мемлекеттик-кукыктык кондырманы тикелей зерттемейтин баскалай да когамдык гылымдардан ерекшеленеди;

– ушиншиден, гылым мемлекет пен кукыктын негизги жане жалпылык зандылыктарын, жалпыламалык сипаттарын зерттейтин жалпытеориялык гылым болып табылады. Осы айырмашылыгы аркылы арнайы зан гылымдарынан ерекшеленеди;

– тортиншиден, методологиялык сипатындагы гылым. Мемлекеттик-кукыктык кондырманын жалпы зандылыктарын баяндап тусиндиргенде мемлекеттик-кукыктык кубылыстарды зерттеудин амал-тасилдерин, жолдарын карастырып, олардын адистемелик маселелерин де шешеди.

– бесиншиден, зан гылымдарынын барине тан тугырнамалык сипаты бар гылым. Ойткени барлык зан гылымы пандеринин "оне бойын коктей отетин" кукыктык кубылыстарды зерттейди.

Сонымен мемлекет жане кукык теориясын – мемлекет пен кукыктын негизги жане жалпы зандылыктарынын, олардын мани мен тагайынынын фактилерге негизделген дамуын корытындылаган билимдер жуйеси деймиз.

2.Мемлекет жане кукык теориясынын адистери. Мемлекет жане кукык теориясынын жалпы жане жеке гылымдык адистери. Мемлекеттик-кукыктык кубылыстарды зерттеудин диалектикалык адистери.

Гылымнын пани дегенимиз – онын зерттейтин маселелери.

Гылымнын адистери дегенимиз – панин танып аныктау ушин сол гылымнын зерттеу барысында колданатын тасилдери, жолдары мен амалдары.

Адис жане адиснама (методология) деген тусиниктерди ажыраату керек. Адиснама еки магынада колданылады;

а) адистер туралы илим;

б) адистер жиынтыгы

Осы адистер аркылы гылым оз панин зерттейди. Мемлекет жане кукык теориясынын адистери мемлекеттик-кукыктык кубылыстарды зерттеуде гылыми жолмен, камтамасыз ететин теориялык принциптердин, логикалык адистери мен арнайы тасилдердин жиынтыгы болып табылады.

Мемлекет жане кукык теориясьшын колданатын негизги адисине диалектикалык адис жатады. Мемлекет жане кукык теориясы диалектаканын уш занына суйенип зерттеледи.

Олар:

1. Сандык озгеристердин сапалык озгеристерге ауысу заны. Дагдылы ис-тожирибеде бул мына жайттерди билдиреди. Кез келген мемлекет озинин кызмет аткаруы барысында букил жуйесин дамытуды коздейди, мысалы: кукык коргау органдары курылымында жане тагы баскаларда да Казакстан Республикасында 1995 жылга дейин тергеу исимен байланысты арекеттермен прокуратура тергеушилери де айналысатын. Когамдагы демократиялык процестер дамуы барысында тергеу иси мен оны кадагалау исин бир органнын колына берудин агаттыгы айкындалды. Осыдан сон КР Президентинин "Прокуратура туралы" Жарлыгы жарияланып, онда прокуратура кузырына кылмыстык истерди жургизуде кадагалау кызметтери калдырылды.

2. Териске шыгаруды теристеу заны. Бул зан бойынша казирги кунде териске шыгарылып жаткан кайсы бир болсын кубылыс, ертен я болмаса онын аргы куни (ягни озинин заманы туганда) кабылдануы жане болмыста иске асып жатуы ыктимал жайт деп саналады. Казирги заманнан бираз гана бурын когам омириндеги кубылыстарга мемлекеттин толыгынан араласып, оган ыкпал жасауы жалпы копшиликтин бари танып мойындаган кагидат деп келген болсак, енди мине заман озгерген казирги сатте когам оз болмысындагы кубылыстарга мемлекеттин араласып, ыкпал жасау мумкиндигин шектеуге талаптанганын озимиз ис жузинде кунделикти омирде корип журмиз.

3. Карама-кайшылыктардын бирлиги мен куреси заны. Бул заннын айкындауында белгили бир орында (жерде) жане белгили бир мерзимде (уакытта) бирин-бири жокка шыгаратын кубылыстар болуы ыктимал екен. Мысалы: 1)Кукык бузушылык жане занды жауаптылык кубылыстар бирге журеди; 2)Казакстан Республикасы билик болиниси жуйесин жариялады. Сонымен катар мемлекеттик билик биртутас, уш биликтин арасы тежемелик ари тепе-тендик жуйеси аркылы жузеге асырылады.

Мемлекет жане кукык теориясынын одистери бирнеше турлерге жиктеледи.

Жалпыгылымдык адистер:

а) диалектикалык адис (диалектика-даму);

б) абстрактилик ойлаудан накты (конкретти) ойлауга орлеу адиси.

Мысалы: мемлекет нысаны (формасы) деген угымды алып мемлекеттин ар турлерин талдай бастасак, онда "мемлекет нысаны (формасы) угымы озинин курамдас боликтеринин "баскару турпаты" деген угыммен толыктана бастайды. Сонда мундагы алгашкы угым "мемлекет нысаны (формасы)" талдау барысында кейин жана накты белгимен, ягни ерекшеликпен толыктырылганын байкаймыз. Ал енди керисинше кукык бузушылык угымынын бирнеше, ягни кылмыстык, акимшилик, азаматтык турлерин зерттеу барысында нактылыктан (конкреттиден) абстрактиликке карай орлесек, онда кукык бузушылык туралы жалпы угымды тужырымдауга кол жеткиземиз;

в) тарихи адис. Бул адис – мемлекет пен кукыкгын тарихилыгына, онын озгермелилигине жане аркашан да дамуда болатын кубылыс екендигине негизделеди. Бул адисти колдану барысында зерттлинип отырган мемлекет пен кууыктын оз кызмет багыттарын аткарып отырганда кандай тарихи ортада, кандай дастурлер мен кандай аумактык ерекшеликтер мен халыктар болатындыгынын ескерилуи кажет екендигин байыптаймыз;

г) жуйелилик адиси. Мемлекет жане кукык - курылымы курдели болып келетин жуйелиликти билдиретин угым. Мысалы, мемлекет мемлекеттик органдар жуйесинен, ал кукык – кукык салаларынан туратынын осы адисти колданып пайымдаймыз.

Мемлекет жоне кукыкты биртутас жуйе ретинде карастырып зерттегенде гана оны толыгынан танып билуге болады.

Мемлекет жане кукык теориясын зерттеп барып пайымдаудын арнайы жане гылыми дербес адистери де бар:

а) формальды – логикалык адис. Бул адисти колдану аркылы куктын ишки курылымы, кайнар кездери, оны (кукыкты) жуйелеудин адистери зерттелинеди, сойтип пайымдалады. Мемлекет табигатын зерттеу барысында бул адис мемлекет нысанын (формасын), сондай-ак онын курылымын талдаганда колданылады;

б) салыстырмалы мемлекеттану мен кщыктану адиси. Бул артурли еддердин мемлекеттик жане кукыктык жуйелерин зерттеуде негизге алынатын адис;

в) накты – алеуметтик адис – накты алеуметтик зерттеулерге негизделген адис. Бул зерттеулерди жургизгенде когамдагы зандарга, мемлекеттин тикелей озине немесе онын курамдас боликтерине когам кандай пикирде, кандай кайшылыктарда екендиги аныкталынады. Бул адиске тан амал-тасилдерге:

– байкау жургизу;

– анкеталау;

– интервью алу (суракка жауап алу);

– эксперимент жасау жатады.

Жогарыдагыларды тизбелегенде атап отетин бир жайт мемлекет жане кукык теориясы адистеринин сан килы болып келетиндиги. Дегенмен осы адистер оздеринин мемлекет жане кукыкы когамнын курдели кубылысы деп жан-жакты тануга мумкиндик береди.

3.Когамдык жане зантану гылымдары жуйесинде мемлекет жане кукык теориясынын алатын орны. Мемлекет жане кукык теориясынын функциялары (кызметтери) жане онын зангерлерди калыптастырудагы манызы.Зан гылымдары жуйесинде МЖКТ-сы иргели (фунтаментальди) гылым болып есептеледи. Себеби бул гылым омирдеги еки аса манызды кубылыс - мемлекет жане кукыктын мани мен максатын, даму зандылыктарын, мемлекет аппаратынын курылуы мен даму кагидаларын, зан нормаларынын турлерин, оларды кабылдау, колддану жолдарын, зандылык пен кукыктык тартипти ныгайту тасилдерин т.б. манызды маселелерди жан-жакты зерттейди. Ал бул маселелер бас зан пандеринин оне бойын коктей отетин кукыктык кубылыстар болып табылады. Зан гылымдары арасында мемлекет жане кукык теориясы ерекше орын алады. Мемлекет жане кукык теориясынын ерекшеликтери мыналардан турады:бириншиден, когамдык гылым, ойткени онын пани мемлекет жане кукык, булар когамдык кубылыстар болып табылады. Бул гылым (мемлекет жане кукык теориясы) баска гылымдардын биразынан (табигат зерттеу, техникалык тариздилерден) осы айырмашылыктары аркылы ерекшеленеди;екиншиден, саясат пен зандарды зерттейтин гылым, мундай зерттеулерде мемлекеттин саясат пен биликке жататын немесе гылыммен тикелей байланысты кызметтик ис-арекеттерин карастырады. Мине, осындай сипатты айырмашылыгына байланысты мемлекет жане кукык теориясы мемлекеттик-кукыктык кондырманы тикелей зерттемейтин баскалай да когамдык гылымдардан ерекшеленеди;ушиншиден, гылым мемлекет пен кукыктын негизги жане жалпылык зандылыктарын, жалпыламалык сипаттарын зерттейтин жалпытеориялык гылым болып табылады. Осы айырмашылыгы аркылы арнайы зан гылымдарынан ерекшеленеди;тортиншиден, методологиялык сипатындагы гылым. Мемлекеттик-кукыктык кондырманын жалпы зандылыктарын баяндап тусиндиргенде мемлекеттик-кукыктык кубылыстарды зерттеудин амал-тасилдерин, жолдарын карастырып, олардын адистемелик маселелерин де шешеди.бесиншиден, зан гылымдарынын барине тан тугырнамалык сипаты бар гылым. Ойткени барлык зан гылымы пандеринин "оне бойын коктей отетин" кукыктык кубылыстарды зерттейди.

Сонымен мемлекет жане кукык теориясын – мемлекет пен кукыктын негизги жане жалпы зандылыктарынын, олардын мани мен тагайынынын фактилерге негизделген дамуын корытындимдер жуйеси деймиз.МЖКТ-н функциялары жане онын зангерлерди калыптастырудагы манызы.1.Онтологиялык кызмет- мемлекет жане кукыктын не екенин жане онын калай пайда болгандыгын тусиндиреди. Сонымен бирге казирги замандагы мемлекеттин кырлары мен сырларын да тусиндиреди.2.Гносеологиялык (туп-тукиян) кызмети.Зан гылымынын туп-тукиянын билу натижесинде кукык жане онын жузеге асырылуы, барлык кукыктык кубылыстар танылады. Кукыктык болмысты талдау барысында кукыктык угымдар, тусиниктер, курылмалар калыптасады да, олар кукыктык кубылыстарды танып-билу куралдарына айналады. 3.Идеологиялык.Идео-я угымына халыктын, когамнын, онын белгили бир алеуметтик топтарынын козкарастары мен усынатын принциптери жатады. М/Ы: Кенес Одагында тек кана маркстик жане лениндик идеология орын алып келген. 4. Прогностикалык (болжамдык) кызмет. Зан гылымдарынын кызмети кукыктын, кукыктык кубылыстардын дамуы, озгеруи туралы жорамал, болжам жасауга мумкиндик береди.МЖКТ-н даму барысында мемлекеттик-кукыктык кубылыстардын озгеристерге ушырауын болжайды.Ал бул оз кезегинде тузетуге болмайтын кателиктердин алдын алуга мумкиндик береди. Негурлым когамдык катынастарда турактылык басым болса, согурлым олардын даму жолдарын алдын ала болжау даонайырак болып, кукык аркылы реттеу женилдетиледи. 5. Методологиялык .МЖКТ-н озиндик зерттейтин пани бар. Бул гылымнын сол панди зерттеуге, зерделеуге кажетти амал-тасилдери, жолдары бар. Осылар аркылы зан гылымдарындагы угымдар, кубылыстар зерттелип, талданып, гылымда оз орындарын алып жатады.Зан гылымынын дуние тануы кукыктык кубылыстарды зерттеуге, пайда болу жолдарын аныктауга байланысты. Шынайы дуние танушылык - гылыми издненистин натижеге жетуинин шарты.6.Зан гылымынын натижесин ис жузине колдану- кукык жасау жане оны жузеге асыру кызметин жетилдиру маселесин шешуде тажирибелик усыныстар жасауга байланысты болып келеди. Мемлекет органдары, лауазым иелери ондай усыныстарды пайдалануга арекет жасаулары керек.7.Зан гылымынын тарбиелеу кызмети - озине тан адистермен занды курмет тутатын, занга багынатын азаматтарды калыптастыру. Зан гылымдары кукыктын игиликти кубылыс екенин далелдеп, зансыз ис-арекеттердин адамды тыгырыкка тирейтинин айкындайды. Сойтип, адамдардын кукыктык санасын калыптастыруга асер етеди. Бул кызметтер адамдардын кукыктык санасын, кукыктык мадениетин туындата

отырып, зангерлерди калыптастыруда манызды рол аткарады. Тауелсиз Казакстанда болашак зангерлердин теориялык билимдерин терендетип, касиптик денгейлеринин жогары рухани дарежеде болып калыптасуына олшеусиз ыкпалын тигизеди.

4.Мемлекет пен кукыктын пайда болуын тусиндиретин келисим-шарт теориясы жане онын осы заман тажирибесиндеги манызы.Келисим-шарт теориясы жане онын осы заман тажирибесиндеги манызы. Бул теория негизин калагандар: Б:Спиноза, Д.Локк, Т.Гоббс, Ж:Ж.Руссо, Ш.Л.Монтескье т.б. Бул теория он жети жане он сегизинши гасырларда феодалдык мемлекеттик-кукыктык институттар мен жуйеге карсы курес кезенинде калыптасып дами келе коптеген елдерде кенинен тарады. Тагылык дауирде адамдар омир суру ушин бир-биримен жауласып,согысып, абден берекелери кетеди. Сондай кактыгыстар мен шиеленистерди болдырмай, оздерин сактап калу максатында адамдар ымырага келип, бир-биримен шарт жасап, биликти оздери калаган адамдарына береди. Сонын натижесинде мемлекет курып, оган когам мушелеринин барлыгын коргауды, лайыкты омир суруге жагдай тугызуды миндеттейди. Содан бери мемлекет жасалган шарт негизинде оз миндеттерин аткаруда. Шарт талаптары орескел бузылган жагдайда халык ози курган биликти кулатуга кукылы. Келисим-ш. тео-н казирги замангы тажирибеде алатын орны ерекше. Келисим-ш. тео-н негизги кагидалары мен талаптары казирги танда мемлекеттердин коптеген кужаттарында бекитилген. Мысалы: КР-н Конституциясынын 3-б. аталмыш кагидаларды мына магынада бекитти: «Мемлекеттик биликтин бирден-бир кайнар кози - халык. Ол оз билигин жузеге асыруды мемлекеттик органдарга береди. Биликти ешким иемденип кете алмайды. Биликти иемденип кету зан бойынша кудаланады».

5.Мемлекеттин пайда болуын тусиндиретин негизги илимдер (патриархалдык, психологиялык, таптык, органикалык жане т.б.) жане онын зан гылымындагы жане тажирибедеги мани. Мемлекет пен кукыктын шыгуы туралы турли теориялар бар. Осы кубылыстардын пайда болуын олар турлише тусиндиреди. Марксизм-ленинизм илими мемлекет пен кукыктын пайда болуын таптык теория тургысынан тусиндиреди. Рулык кауым кулдырап, жеке меншик пайда болып, когам еки тапка – канаушы жане каналушы таптарга болинген сон, олардын арасында шешилмейтин кайшылыктар, ымырасыздык орын алады. Сол еки тап натижесиз, токтаусыз куресте бирин-бири жойып жибермеуи ушин рулык биликтин орнына жана саяси курылым – мемлекет пайда болады. Мемлекет аталган кайшылыктарды шешу ушин емес, кедей тапты байлардын еркине кондирип, оны канауга, езуге жагдай тугызу ушин курылган. Сондыктан кандай да мемлекет болсын тек канауды максат тутып, бай, ягни устем таптын игилигин коздеп, сонын муддесин коргайды. Ф. Энгельс "Отбасы, жеке меншик жане мемлекеттин пайда болуы" деген гылыми енбегинде мемлекет пен кукыкты устем таптын куралы деп таниды. Социалистик мемлекет те таптык мемлекет. Бирак ол сан жагынан когамнын басым копшилигин курайтын енбекши таптын муддесин коргайды.

Теологиялык (дини) теория мемлекет пен кукыктын пайда болуын кудайдын кудиретимен байланыстырады. Арбир ири динде кудайдын арекети деген дини-кукыктык кагидалары бар. Казирги заманда да кейбир мемлекеттер осындай кагидааларга негизделип курылып, кызмет аткаруда. Бул кагидаларга суйене отырып дин теоретиктери мемлекет пен кукык кубылыстарын дини расимдерге байланыстыра тусиндиреди.

Патриархалдык теория мемлекет пен кукыктын шыгуын отбасынын дамуымен байланыстырады. Отбасынын кожасы ер адам, ол отбасын оз еркимен билейди, отбасы мушелеринин арасындагы катынастарды реттейди. Сойтип, отбасы мушелеринин белгили бир тартипке багынып, калыптасуынын жон-жобаларын аныктайды. Адамдар осындай кагидаларды басшылыкка алып, мемлекет куруда отбасын баскару улгилерин колданган деп тусиндиреди бул теория.

Келисим-шарттык теория мемлекет пен кукыктын шыгуын, пайда болуын адамдар арасындагы келисим-шартпен байланыстырады. Тагылык дауирде адамдар омир суру ушин биримен-бири жауласып, согысып, абден береке-касиети кетеди. Сондай кауипти, келиссиз омирден кутылу ушин адамдар озара ымырага келисип, шартка отырады. Сонын натижесинде мемлекет курып, оган когам мушелеринин барлыгын коргауды, лайыкты омир суруге жагдай тугызуды миндеттейди. Когам мушелери де зан талаптарына багынатыны туралы миндеттеме алады, деп тусиндиреди бул теорияны жактайтындар.

Куштеу (зорлау) теориясы мемлекет пен кукыктын шыгуын зорлык-зомбылыкпен байланыстырады. Кушти тайпалар алсиз тайпаларды жаулап алып багындырып, олардын карсылыгын басып туру ушин мемлекет жане оган тан баскару, куш колданатын органдарды курады дейди.

Мемлекет пен кукыктын шыгуын тусиндируге тырысатын бул аталганнан баска да теориялар бар. Осы теориялардын барине тан бир белги бар – ол мемлекет пен кукыктын адам когамы дамуынын белгили бир сатысында пайда болуы. Шынында да тарихи деректерге жугинсек, мемлекет пен кукыктын когам дамуынын белгили бир кезенинде шыга бастаганын байкаймыз.

1. Мемлекет (таптык тасил бойынша) – бир таптын (азшылыктын) бир тапка (копшиликке) устемдик етуин колдайтын саяси уйым.

2. Мемлекет (жалпы алеуметтик тасил бойынша) – саяси уйым (ассоциация). Бул саяси уйымга онын мушелери букаралык биликтин катынастар аркылы бириктириледи. Мунда мемлекет адамдардын озара ымырага келуинин куралы болып табылады.

3. Мемлекет – кукыктык зандарга тауелди адамдардын бирлестиги (И.Кант бойынша).

6.Кукыктын пайда болуын тусиндиретин негизги илимдер. Кукыктын шыгуы туралы табиги – кукыктык теория жане зан тажирибесиндеги онын орны. Кукыктын пайда болуынын негизги теориялары:

1. Теологиялык теория. Бул теорияны жактаушылар кукыкты кудайдын жаратканы, кудайдын адамдарга берекеликке, ари сонымен бирге жер бетинде тортипти сактау максатындагы берген курылымы деп тусиндиреди.

2. Кукыктын табиги жаратылыстык теориясы. Бул теорияны жактаушылардын пайымдауы бойынша мемлекеттин белгилеуи аркылы аныкталган кукыктармен катар адамнын жаратылыстык табигатынан туындайтын да кукыктардын бар екендиги алга тартылады.

3. Кукыктын тарихи теориясы. Бул теория кукыкты тарихи турде туындайтын, сойтип ари карай дамитын кубылыс деп таниды. Теориянын бир ерекшелиги мунда кукыктын улттык озгешеликтери болады да, олар мемлекетте кукык дамуы барысында ескерилип отырады. Бул теория кукык дамуы барысындагы улттык ерекшеликтерди ескерип отыратынын мойындаганымен зан шыгарушылардын ролин жеткиликти дарежеде тани коймайды, ягни мойындамайды.

4. Кукыктын психологиялык теориясы. Бул теория кукыктын тузилуин (пайда болуын) адамдардын психикасына (жуйке жуйесине) байланыстыра карастырады. Сонда, осы теориянын тусиндируи бойынша – кукык деп адамдар когамда кабыл алынып макулдаган минез-кулык ережелерин баянды ету максатын билдиретин психологиялык тилек-ыкыласын биринши орынга кояды. Мунын ози адамнын жаратылыстык табигатында (жуйкесинде) коринис тапкан, ойткени белгисиздик пен еки уштылыкка адам тозбеген гой деп далелдейди.

5. Кукыктын маркстик теориясы. Осы теорияны жактаушылар кукыктык терен тамыры экономикада деп бултартпайтын далелдер келтирип, кукык экономикалык базиске тауелди деп сендирген. Кукыктын экономикадан жогары туруы мумкин емес, ойткени мемлекет экономикасынын белгили бир мерзимине кандай кукыктык нормалардын кажет болатынын тек экономика гана айта алады. Дегенмен кукыкты таптар куресимен байланыстыра карау, сойтип кукыктан тек устем таптын козкарастарын издестиру артык кеткендик болады. Олай болатын себеби алгилердин барлыгы, дурысын айтканда когам мен мемлекеттин типине (турине) байланысты болып келеди. Ойткени, кукыктык когам, кукык каналушы таптарды езип-жаншуга багытталмаган, кайта ол когамдагы катынастарды дамытып, барине тен кукыктылык жагдай жасауга багытталган болып келеди.

Кукыктын пайда болуында биркелкилик сипат болмаган, арбир мемлекетте онын даму барысына аркилы козгаушы куштер оз ыкпалын тигизген. Кукыктын дамуынын еки жолыбар, олар: 1. Кукыктын пайда болуынын шыгыстык жолы-(Ежелги шыгыс елдери) мунда кукыктын пайда болуы мен дамуына урдистер оз ыкпалын тигизген. Сондыктан казирдин озинде де ежелги шыгыс елдеринин кайсы биреулеринде кукыктын кайнар кози ретинде дини нормалар колданылуда. 2. Кукыктын пайда болуынын Еуропалык жолы. Бул елдерде адет-гурыптык кукыктардан баскы зандар мен прецеденттик кукык та дамыган. Дегенмен кукыктын пайда болуына ортак туртки болган фактор(себеп) - сан алуан курдели когамдык катынастардын пайда болуы.

7. Мемлекет пен кукыктын пайда болуындагы жалпы зандылыктар. Ар турли елдердеги мемлекеттин пайда болу жолдары. Мемлекет жане кукыктын шыгуы туралы шыгыс жане батыстык жолдары. Ру дауиринде адамдар тек жаратылыстын даяр онимдерин жинап корек етип, омир сурген. Келе-келе адамдар ондирис куралдарын жасап алып, оздери шаруашылыкка кириседи. Сойтип, жинау-теримшилик шаруашылыгынан ондиру шаруашылыгына ауыса бастайды. Мал онимдеримен кунелтуден диканшылыкка ауысады.

Диканшылыктын натижесинде отырыкшылык калыптасып, елди мекендер, калалар салына бастайды. Калаларда кол онери пайда болып, ол мал шаруашылыгы жане диканшылык сиякты табыс козине айналады. Экономиканын аталган салалары биринен-бири болинип шыгып, дербес омир суре бастаганнан кейин, биринин ондирген онимине бири муктаж екендиги байкалады. Дикандарга мал оними, малшыларга жер оними, колонершилерге тамак кажет болады. Сойтип, соларга делдаддык жасайтын алыпсатарлар калыптаса бастады.

Курал-саймандардын жетилдирилуине байланысты енбек онимдилиги де оседи. Сонын натижесинде артык оним пайда болды. Рулык кауымда барлык жиналган, табылган оним ру мушелеринин жалпы меншиги болган еди. Енди енбек онимдилигинин осуине байланысты артык оним жеке адамдардын, жеке отбасыларынын меншигине айнала бастады. Сойтип, малга, жерге, колонер буйымдарына жекелеген иелер пайда болды. Акырында ру кауымынын жалпы меншигинин орнына жеке адамдардын меншиги пайда болып, меншиктин айрыкша тури – жеке меншик калыптасты. Жеке меншиктин пайда болуына байланысты когам таптарга болинди. Бир жагынан, курал-жабдыктар, ондирилген буйымдар, мулик-даулет адамдардын бир тобынын колында шогырланады да, байлар пай-да болды. Екинши жагынан, кедейлер, жарлылар пайда болды. Сойтип, рулык кауым озине тан белгилеринен айрылып, кулдыра-ды. Онын орнына жеке меншикке негизделген, айрыкша еки улкен алеуметтик топтан туратын когам калыптасты. Мундай жагдайда рулык когамдагы барлык ру мушелеринин игилигин коздеп, еркин билдиретин кауымдык билеу курылымы оз миндетин, кызметин аткара алмады.

Меншик иелеринин – байлардын айрыкша мудделери болгандыктан, баска ру мушелеримен, кедей-жарлылармен катар отырып, маселелерди тен негизде шешуге бармайды. Содан байлар мен кедейлердин арасында кайшылыктар пайда бола бастады. Когамдагы осындай тубегейли экономикалык-алеуметтик озгеристердин натижесинде когамды билеу, баскару жуйеси де озгерди. Рулык биликтин орнын саяси билик, саяси курылым баса бастайды. Сойтип, когамнын белгили бир сатысында мемлекет жоне кукык пайда болды.

МЕМЛЕКЕТТИН ПАЙДА БОЛУ СЕБЕПТЕРИ:

Экономикалык себептери:

1. Неолиттик тонкерис

теримшиликтен ондируши

экономикага кошу

2 Енбектин когамдык уш турге болинуи

- диханшылык

- мал осиру

- сауда

- колонер

3Енбек оним-дилигинин осуи жане артык онимнин пайда болуы

4Жеке меншиктин пайда болуы

Алеуметтик себептери:

. Рудын ыдырауы жане отбасынын пайда болуы

. Когамнын таптарга жиктелинуи

. Таптар кайшылы-гынын пайда болуы

Мемлекеттин жане кукыктын пайда болуынын жолдары

Мемлекеттин пайда болуы жане онын калыптасуы узак уакыт бойы журетин процесс. Ол ар халыкта аркилы болып откен.

Мемлекеттин пайда болуынын тарихи еки турли жолын атап ай-

туга болады;

1. Мемлекеттин пайда болуынын шыгыстык жолы (Ежелги Шыгыс, Африка, Америка). Осы жолмен кошпели мемлекеттер де пайда болган.

Оздеринин дамуы барысында мемлекеттин пайда боларында бул мемлекеттер шыгыс жолымен журип отти. Сонда бул жолдын сипаты мына белгилерден коринеди:

- рулык (алгашкы) кауымга тан ерекше белгилер (атрибуттар): жерди кауым болып иелену мен оларга ужымдык меншик ру-тайпа аксуйектеринин (абыздар, аскери косемдер жоне с.с.) колына шогырланган. Бул шогырлану ру-тайпалык курылыстын (ягни кауымнын) ыдырауы барысында да сакталган. Ал енди булардагы баскарудын когамдык курылымдары мемлекеттик органдарга айналган, ал ру-тайпа аксуйектери шенеуликтер аппаратына озгерген, сонда жер когамдык болудан озгерип мемлекеттикке кошкен.

2. Мемлекет дамуынын батыстык (еуропалык) жолы. Мемлекеттер дамуында бул жолды Рим, Афины елдери журип откен. Бул жолга тан сипаттарга келер болсак, олар алгашкы кауымдык курылыстын (ру-тайпалардын) ыдырауынын белсенди турде болганын сойтип жеке меншик пен таптардын пайда болганын атау керек. Мысалы, Римде мемлекеттин пайда болуына улкен ыкпалын тигизген плебстер мен патрицийлердин куреси болды. Сонын натижесинде плебстер демократиялык женилдиктер алган.

Мемлекеттердин пайда болуынын аркилы жолдарынын болуына карамастан, олардын барине оз ыкпалын тигизген козгаушы куш – ру-тайпалык курылыстын (кауымнын) ыдырауы мен уйымдаскан турдеги мемлекеттик биликтин кажеттилигинен туындаган болатын.

Сондай-ак кукыктын пайда болуында биркелкилик сипат болмаган, арбир мемлекетте онын даму барысына аркилы козгаушы куштер оз ыкпалын тигизген. Кукык дамуында да еки жолдын бар екени малим:

1. Кукыктын пайда болуынын шыгыстык жолы (Ежелги Шыгыс елдери): мунда кукыктын калыптасуы мен дамуына урдистер зор ыкпалын тигизген. Сондыктан, казирдин озинде де Ежелги Шыгыс елдеринин кайсы биреулеринде кукыктын басты кайнар кози ретинде дини нормалар колданылуда.

2. Кукыктын пайда болуынын батыстык (еуропалык) жолы. Бул елдерде адет-гурыптык кукыктардан баска зандар мен прецеденттик (улги боларлык шешим) кукык та дамыган.

Дегенмен, кукыктын пайда болуына ортак туртки фактор (себеп) – сан алуан курдели когамдык катынастар пайда болды.

8.Мемлекет типтери: мемлекеттерди типтерге жиктеудин турли жолдары. Мемлекетти типке болудин оркениеттик жане формациялык жолдары. Мемлекет типологиясы (жиктелуи, топтастырылуы) дегенимиз мемлекеттерди оздерине тан айырымдык белгилери негизинде бириктирип топтастыруга мумкиндик жасайтын, сойтип онын тарихи дамуындагы кисынын (логикасын) айкындайтын гылыми жиктеу болып табылады.

Мемлекеттерди типке болудин еки тасили бар:

1. Формациялык тасил; 2. Оркениеттик тасил. Мемлекеттерди формацияга болу когамнын экономикалык жане алеуметтик курылысынын ерекшеликтерине байланысты. Мундай тасилди колдану натижесинде когам таптарга болинеди де, олардын аркайсысынын экономикалык жуйеде озинин ерекше орны болады. Кулдык дауир когамында негизинен еки улкен тап: кул иеленушилер мен кулдар болган. Жеке меншик кул иеленушилердин колында болып, кулдар тек жумыс истейтин курал ретинде пайдаланылган. Сондыктан мемлекет те негизинен, кул иеленушилердин еркин билдирип, солардын муддесин коргаган. Ондай мемлекетти кул иеленушилик мемлекет дейди. Феодалдык когам феодалдар мен шаруаларга болинип, ол когамнын экономикалык негизин феодалдар жане шаруалардын жеке меншиги кураган. Бул кауымды феодалдык когам деп атайды. Феодалдык когамда да еки негизги тап: феодалдар жане оларга басыбайлы шаруалар болды. Мундай когамдагы мемлекет феодалдык мемлекет деп аталды. Себеби, ол негизинен, феодалдардык еркин билдирип, солардын муддесин, меншигин коргайды, шаруаларды феодалдарга багынуга мажбурледи. Буржуазиялык когам да негизинен, еки таптан турады: буржуа жеке меншик иелери жане оз енбегинин кушимен гана омир суретин жумысшылар, шаруалар, ой енбеги кызметкерлери. Мундай когамда мемлекет, негизинен, жеке меншик иелеринин муддесин коргайды. Сонымен катар когамда таптардын арасында кайшылыктардын аскынып кетпеуи ушин шаралар колданылып, кукыктык тартип орнатуга кажетти арекеттер жузеге асырылады.

Марксизм-ленинизм илими негизинде XX гасырдын басында социалистик мемлекет дуниеге келди. Мундай мемлекеттин типи ар турде калыптасты. Онын баска типти мемлекеттерден тубегейли ерекшелиги – енбекшилердин, жумысшы табы мен шаруалардын еркин баянды етип, солардын муддесин коргайтын мемлекет ретинде жариялануы болды.

Формациялык тасилди пайдаланып мемлекеттер типологиясын жасаганда айырымдык белги ретинде когамдык-экономикалык формация категориясын ягни ондирис тасилинин айтеуир бирине негизделген когамнын тарихи тури (типи) алынады. Формациялык типология бойынша мемлекеттердин торт тури болады, олар:

- кул иеленуши;

- феодалдык;

- буржуазиялык;

- социалистик.

Казирги кезде мемлекеттин шыгыстык типи (тури) деген карастырылуда, ол кул иеленуши мемлекеттен бурын болган.

9.Мемлекет: тусиниги мен мани. Мемлекет аныктамаларынын алуан турлилиги. Мемлекет – баскару функциясын орындайтын жане сонын комегимен когамнын тиршилик-тынысын камтамасыз етети, оган кажетти жагдайлар мен алгышарттар жасауга умтылатын адамзат когамын уйымдастырудын айрыкша нысаны. Озине тан ерекше белгилери мен кажетине, сондай-ак озиндеги аса мол мумкиндиктерине карай мемлекет экономиканы дамытудын, алеуметтик-саяси, рухани, ултаралык жане жеке адамдардын арасындагы катынастардын манызды маселелерин шешуге накты катысып, когамдагы истердин жагдайына белсенди турде асер ете алады. Мемлекет тек озине гана тан функциялары, асер ету нысандары мен адистери бар айрыкша курылым ретинде сипатталады. Сонын аркасында оны когамда, уйымда, курылымдар мен институттарда арекет ететин баскалардан ерекше озгешелигимен козге тусетин курдели саяси организм ретинде угынамыз.

Корсетилген негизги жагдайлар биздин тусинигимизде жане мемлекетти аныктауда озинин коринисин табуы керек. Озинин коринисин тапкан кубылыстын курделилиги мен коп аспектилигине карай онын биржакты болуы мумкин емес.

Мемлекет дегенимиз - адамзат когамы дамуынын натижесинде пайда болган саяси уйым.

Мемлекет – когамды баскару миндетин аткаратын, адамдардын, топтардын, таптардын карым-катынастарын реттеп отыратын, зандарды кабылдайтын саяси уйым.

Мемлекет – когамнын саясатын жузеге асыратын саяси уйым.

Мемлекет туралы угымнын толык болуы ушин онын белгилерине егжей-тегжейли токталып, олардын мазмуны мен манин теренирек ашу кажет.

Мемлекет- бирге омир суру ушин жасалынган когамдык одак (Аристотель).

Мемлекеттин мани – мемлекеттин басты тагайыны, осы кубылыстын басты озеги, ягни басты жемиси.

Мемлекеттин мани онын мазмунын, максатын, кызметинин багыттарын аныктайды. Баскаша айтканда мемлекеттеги билик пен онын курамында болатындардын бари.

Кез келген мемлекетте карама-карсы кайшы болып келетин еки ман – таптык жане жалпы алеуметтик ман болады.

10.Мемлекет белгилери. Мемлекеттин негизги белгилерин осы замангы тусиндирудин турлери. мемлекет – саяси уйым. Когамда коптеген саяси уйымдар болуы мумкин. Бирак мемлекет – ерекше, букил когамды камтып, негизинен, сонын атынан, когам ушин кызмет истейтин саяси уйым. Мемлекет когамнын атынан когамнын ишинде де, баска мемлекеттермен катынастарда да кызмет аткарады. Сондыктан мемлекеттин когам омирине тикелей жане жанамалай асер ететин ерекше органдары жане баска саяси уйымдардан оны ажырататын белгилери бар. Оларга жататындар мыналар: 1)Мемлекеттик егемендик. Мемлекеттин негизги белгилеринин бири - ол баска мемлекеттерден тауелсиз болады, оларга багынышты емес. Мемлекет озинин ишки жане сырткы саясатын ози калыптастырып, оз еркимен жузеге асырады. Былайша айтканда, баска мемлекеттерге жалтактамай, озинин ишки жане сырткы истерин ози аткарады. 2)Билеуши органдар. Мемлекеттин ерекше билеуши, баскарушы органдары болады. Мемлекет органдарында тек баскару кызметимен шугылданатын чиновниктер (кызметкерлер) болады. Когамдагы занды орныктырылган тартипти камтамасыз ету ушин мемлекет аскер, полиция курады. Сырткы жаулардын жансыздарынан сактану ушин карсы барлау органын уйымдастырады. 3) Мемлекет органдарын, оларда истейтин кызметкерлерди каражаттандыратын онын арнаулы материалдык коры болады. Ол корды жасау ушин мемлекет алым-салык белгилейди жане оны жинайды. 4) Мемлекеттин озинин турагы, аумагы болады. Сол аумакта мемлекет курылады, оз кызметин аткарады, билик жургизеди. Оз аумагынын тутастыгын мемлекет барлык куш-куатымен сактап, коргауга тынымсыз арекет жасайды. Мемлекеттер арасындагы кайшылыктар, келиспеушиликтер, согыс-тар кобинесе осы жер, аумак маселесине байланысты. Мемлекеттин аумагы баскаруды тиимди жузеге асыру ушин акимшиликтерге болинеди. Халык акимшилик-аумактык боликтерге болинип тургандыктан олардын кукыктык жагдайы соган байланысты болады. 5) Мемлекеттин курдели белгилеринин бири – кукыктык жуйенин калыптасуы. Когамдык катынастарды реттеп, оларды кажетти калыпка салып, тартип орнату ушин кукыктык нормалар жасалынады. Оларды жасап, кабылдайтын мемлекеттин тиисти окилеттиги бар органдар болады. Сол кукыктык нормалардын жиынтыгы мемлекеттин кукыктык жуйесин курайды.

11.Мемлекет функциялары. Мемлекет функцияларын жузеге асыру нысандары. Мемлекет функцияларын жиктеу. Жаһанданудын мемлекет функцияларына асер ету.Мемлекет функциялары - мемлекеттин жумыс жасауынын (кызметинин) негизги багыттары. Мемлекет оте курдели курылым. Ар орган оз кызметин аткарады. 1)Жузеге асырылу ортасына карай 2-ге болинеди:Мемлекеттин ишки функциясы-мемлекеттин оз аумагында (территориясында) жумыс жасауынын негизги багыттары. 1. Экономикалык ф.Мемлекет экономиканын дамуы ушин жагдай жасайды жане оларды коргау ушин зандар кабылдайды.2. Алеуметтик ф. Мемлекет когамнын бирнеше салаларына камкорлык жасайды. Себеби, олар мемлекетсиз омир суре алмайды. Мемлекет озин-ози камтамасыз ете алмайтын топтарды(студент, зейнеткер, мугедектер, окушылар т.б.) коргайды.3. Экологиялык ф. Мемлекет коршаган ортаны коргау ушин ар турли багытта арнайы органдар аркылы жумыс истейди.4. Когамдык тартипти сактау ф. Мемлекеттин адамдардын кукыктары мен бостандыктарын коргау кызмети. Буны ККО-ры жузеге асырады.5.Халык билигин камтамасыз ету ф.М/Ы: кез келген референдум аркылы кабылданган зандар. Мемлекеттин сырткы функциясы- мемлекеттин аумагынан тыс жумыс жасауынын негизги багыттары.1. Корганыс ф. - ел егемендигин, аумактык тутастыгын жане онын шекараларына кол сугылмауына коргауга азирлигин камтамасыз ету максатында жузеге асырылатын аскери, шекара кузету кызмети.2. Алемдик тартипти сактау (коргау) ф. - алемде согысты болдырмау, бейбитшиликти сактау, ядролык каруды карусыздандыру, жою, терроризммен куресу, халыкаралык жанжалды болдырмаудагы ынтымактастыкты дамытудагы кызмет.3. Баска мемлекеттермен ынтымактастык ф. -дуниежузилик маселелерди шешу ушин экономикалык, саяси, кукыктык, информациялык, мадени жане баска да катынастарды бекитуге жане дамытуга арналган мемлекет кызмети.4. Халыкаралык катынастарда мемлекет муддесин коргау.Осы функциялар бирнеше жолдармен жузеге асырылады. Негизинен 2-болинеди: 1) Кукыктык жолдар- аталган функцияларды жузеге асыру ушин арнайы зандардын кабылдануы. 2) Уйымдастырушылык жолдар- аталган функцияларды жузеге асыру ушин уйымдастырушылык ис-шараларынын жасалуы.2) Уакыты бойынша: 1.Туракты- мемлекеттин барлык даму сатысында жузеге асырылады. 2. Уакытша-белгили бир максатка жетисимен озинин кызметин токтатады. 3) Мани бойынша:1) таптык. 2) букил когамдык.Мемлекет манионын мазмунын, максатын, кызметинин басты багыттарын аныктайды, ягни мемлекеттик билик пен онын курамын айкындайды. Мемлекет манинин 2 тури бар: 1) таптык маникулиеленушилик кезинде айкын коринеди. Когам еки тапка болинген: 1. Канаушылар; 2. Каналушылар. Кулдарга адам ретинде емес, меншик ретинде караган. 2) жалпы алеуметтик маниалеуметтик кызметтерди жузеге асыруга, букил когам муддесин коргауга багытталады.

12.Мемлекет функцияларын жузеге асырудын нысандары жане адистери.1. Кукыктык:кукык жасау кызмети; жедел орындау, издестиру кызмети; кукык колдану кызмети; кукык коргау кызмети; 2. Уйымдастырушылык:уйымдастыру-реттеу кызмети; экономиканы уйымдастыру кызмети; гылым, билим беруди уйымдастыру кызмети; аскери уйымдастыру кызмети;

Куыктык жолдар- аталган функцияларды жузеге асыру ушин арнайы зандардын кабылдануы. 2) Уйымдастырушылык жолдар- аталган функцияларды жузеге асыру ушин уйымдастырушылык ис-шараларынын жасалуы.М/ы: материалдык-техникалык жагынан (курал-жабдыктар т.б.) камтамасыз ету. Кукыктык тасилге жататындар: зан, баска да нормативтик кукыктык актилер жасау, жедел орындау, издестиру кызмети, кукык колдану кызмети, кукык коргау кызмети. Уйымдастырушылык тасилине жататындар: уйымдастыру-реттеу кызмети, экономиканы уйымдастыру кызмети, гылымды, билим беруди уйымдастыру кызмети, аскери-уйымдастыру кызмети.

2) Уакыты бойынша: 1.Туракты- мемлекеттин барлык даму сатысында жузеге асырылады. 2. Уакытша-белгили бир максатка жетисимен озинин кызметин токтатады. 3) Мани бойынша: 1) таптык. 2) букил когамдык.

Мемлекет мани онын мазмунын, максатын, кызметинин басты багыттарын аныктайды, ягни мемлекеттик билик пен онын курамын айкындайды. Мемлекет манинин 2 тури бар:

1) таптык мани кулиеленушилик кезинде айкын коринеди. Когам еки тапка болинген: 1. Канаушылар; 2. Каналушылар. Кулдарга адам ретинде емес, меншик ретинде караган.

2) жалпы алеуметтик мани алеуметтик кызметтерди жузеге асыруга, букил когам муддесин коргауга багытталады.

13.Когамды уйымдастыру жане тиршилик етудеги мемлекет жане кукыктын роли. Мемлекет пен кукыктын аракатыстылыгы. Мемлекет пен кукыктын салыстырмалы дербестиги.Когамды уйымдастыру жане тиршилик етудеги мемлекет пен кукыктын роли ерекше деп айтуга болады. Мемлекет пен онын органдары кабылдаган кукыктык нормалар негизинде кукыктык жуйе калыптасты. Кукыктык жуйенин максаты- мемлекеттик курылысты, калыптаскан экономикалык катынастарды, мемлекеттик жане жеке меншикти коргау, жалпы айтканда когамдык катынастарды реттеу болып табылады. Ал, мемлекет пен онын органдары кукыктык норма талаптарынын орындалуын, адамдар оздеринин кукыктары мен бостандыктарын пайдаланган кезде зандылыктын бузылмауын бакылап отырады. Кукыктын уш "алтын" тиреги бар: имандылык, омирдин материалдык жагдайлары жане мемлекет. "Кукык" тусиниги имандылыкка, адептиликке тиреледи. Кукык имандылык негизинде пайда болады. Имандылыктын ози де адамдар арасындагы катынастарды реттейтин куш. Арине, имандылыктын талаптары зан емес, тек изгиликке, адамгершиликке онегеликке негизделеди.Имандылык терис кылыкка тыйым салады. Кукык та терис кылыктарга тыйым салады. Тек тыйым салып кана коймайды, кинали адамдарды жазалау шараларында белгилейди, сол шараларды колданатын мемлекет органдарынын кушине суйенеди. Сойтип, кукык нормалары аркылы мемлекет имандылык талаптарына ресми магына береди, сонын натижесинде когамдык катынастарды реттейди.Мемлекеттин кызмети кукык нормаларын калыптастырумен аякталмайды, кайта онын, кызмети сол кукык нормалары занда белгиленип иске косылган саттен басталады деуге болады. Кукык нормаларынын талаптары оздигинен жузеге аспайды. Оларды жузеге асыру ушин, талаптарын орындату максатында мемлекет турли адистер колданып алуан кызметтер аткарады. Егер кукыктык нормалардын талаптары орындалмаса, бузылса, мемлекет кинали адамдарга тиисти шаралар колданады. Сойтип, кукык нормалары мемлекеттин ыркына негизделип, жузеге асырылады.Кукыкты, оны куратын зандарды, баска да нормативтик актилерди жасайтын, жалпы алганда, мемлекет. Мемлекет органдардан турады, демек, мемлекет органдары зандарды жасайды. Зан - ережелер жиынтыгы. Олар жай ережелер емес, мемлекет атымен жасалатын болгандыктан ресми сипаты бар ережелер. Кукыктын аркашанда мемлекеттин кушине суйенеди. Егер мемлекет кукык кагидаларынын жузеге асырылуына, дурыс колданылуын камтамасыз етпесе, олар тек кагаз бетинде гана жазылып калган болар еди. Мемлекет, онын органдары тулгалардын куккыктарын жузеге асыруга жардемдеседи, жагдай жасайды. Мысалы,Егер азаматтардын кукыктары мен бостандыктарына кол сугылса, мемлекет оларды коргайды. Занды бузгандар кукыктык жауапка тартылады, мумкиндигинше бузылган кукык орнына келтириледи.Мемлекет когамдагы негизги озара карым-катынаста озинин кызметиндеги басты демеу болып отырган кукык бастауына суйенеди.Кукык нормалары адамга бостандык берип кана коймайды, сол бостандыкты камтамасыз ететин орасан зор куш - мемлекетке суйенеди. Кукыктын тиреги, онын куш-куаты бедели мен абыройы - мемлекет.

14.Мемлекет нысаны: тусиниги, элементтери. Мемлекет нысанынын дамуына асер ететин факторлар. Мемлекет нысаны туралы угым ен манызды мазмундык сипаттама болып саналады. Методологиялык (адиснамалык) жагынан алып караганда мунын манызды екенинде соз жок.

Мемлекет нысаны деп мемлекеттик биликти уйымдастыру мен онын курылымын айтады.Мунда манызды маселе: мемлекет нысаны теория жузинде гана емес, онын практикалык саяси маниннин жогары дарежеге дейин котерилуи. Мемлекеттеги биликтин калай уйымдастырылып, калай жузеге асырылып жаткандыгынан мемлекеттик басшылыктын натижелилиги, баскарудын утымдылыгы, укиметтин мартебелик бедели мен кадиринин дарежеси жане онын турактылыгы, елдеги зандылык пен кукыктык тартиптин ахуалы, жайы мен куйи коринип турады. Мине, мемлекет нысаны маселесинин аса манызды саяси аспектисинин осыларга байланысты болып келетин себеби осы. Мемлекет нысаны, ягни мемлекеттик биликтин курылымы, оны уйымдастыру магынасы жагынан алып караганда артурли аспектилер туринде коринеди. Бириншиден - бул мемлекет пен баскарудын жогаргы органдарын куру жане уйымдастырудын белгиленген тартиби. Екиншиден - бул мемлекеттин аумактык курылысын жасаудын тасили, орталык регионалдык жане жергиликти билик пен баскарулардын озара катынастарын белгилеудин тартиби. Ушиншиден – бул мемлекеттик (саяси) биликти жузеге асырудын адистери, амалдары мен жолдары. Сонымен мемлекет нысаны негизги уш элементтен, атап айтканда: мемлекетти баскару нысаны, мемлекеттин курылым нысанынан жане мемлекеттик, саяси режим нысанынан синтезделеди (тузиледи).

15. Мемлекетти баскару нысаны жане онын турлери. Баскару нысаны угымын пайымдаганда мемлекеттик ен жогаргы биликтин уйымдастырылуы тусиниледи. Асиресе онын ен жогаргы жане орта органдарынын уйымдастырылуы, олардын курылымы, кузыреттери, курылуынын тартиптик рети, окилеттиктеринин мерзими, халыкпен катынасу турлери, халыктын оларды калыптастыруга кандай дарежеде катысатыны тусиниледи.

Баскаша айтканда баскару нысаны - мемлекеттеги жогары егемендик биликтин уйымдастырылуы, онын органдарынын озара жане халыкпен байланысын сипаттайды. Баскару нысаны мемлекет нысанындагы ен басты жетекши элемент болып табылады.

Ежелги грек философы Аристотель оз заманында баскарудын нысанын жогарга окиметтик биликтин жузеге асырылуынын калай орындалатынына байланысты жиктеген болатын. Онда жогарга окиметтик биликти жеке адамнын бир ози аткаратын турин – монархия, шектеули адамдар аркылы аткарылатын жогаргы окиметтик билик – аристократия жане букил халыктын катысуымен аткарылатын жогары окиметтик билик – демократия деп жиктеген болатын.

Баскару нысандарынын осы корсетилген айырым белгилери казирги кезге шейин сакталды. Жогарга биликти жалгыз адам аткара ма? Алде ол билик сайланбалы алкалы органга тиесили ме? Мине осы жайтке байланысты баскару нысаны ерекшелеу барысында ажыратылады. Енди осыны байланыстыра отырып баскарудын монархиялык жане республикалык нысандарын атап, болип корсетуге болады.

Монархия – мемлекеттин егеменди жогары билиги бир адамнын колында омир бойы болады жане атадан балага мура (мирас) ретинде бериледи (отип отырады). Монарх (патша, король, пергауын (фараон), каган, хан жане тагы баскалар) ешкимнин алдында жауапты болмайды. Ол тек кудайдын алдында гана жауапты.

Ен алгашкы мемлекеттердин бари де монархиялар болган жане орта гасырдагы мемлекеттердин копшилиги де монархия-тын.

Казак жериндеги бурын болган мемлекеттер де монархия болган, мунда мемлекетти каган, хан баскарган. Бирак, ханнын билиги атадан балага емес, агадан иниге мура ретинде ауысып отырган.

Сонымен, монархия деп жогаргы билиги бир гана адамга тиесили болып келетин мемлекеттеги биликти айтады. Мундагы бир гана адамга тиесили биликти ол адам оз билигимен, калауынша пайдаланады. Биликти оз билигимен калауынша пайдалану кукыгын ол адам ешкандай да баска биликтен алган емес.

Монархиянын уш тури болады: а) Шексиз (абсолюттик) монархия. Бул жерде монарх мемлекеттин бирден бир жалгыз, ен жогары органы. Онын колында зан кабылдау, аткару, жане сот биликтери шогырланган. Казирги кезде баскарудын мундай нысаны СаудАравиясы, Бириккен Араб Амирлиги елдеринде орын алган.

б) Шектеули конституциялык немесе парламенттик монархия, баскарудын мундай нысанында елдеги билик (окимет) монарх пен баска органдарга болинген болып келеди. Мысалы, парламентке. Казирги кезде баскарудын мундай нысаны Улыбритания, Бельгия, Норвегия, Швеция мемлекеттеринде бар.

в) Дуалистик монархия. Баскарудын бул нысанында елдеги мемлекеттик билик монарх пен парламент араларында тен боликке тускен болып келеди. Мысаля, оикен замандардагы Пруссия, Австрия, Италия, Румыния, Ресей елдеринде монархтын колында аткарушы билик (окимет) болган. Укиметти жасактау, озинин алдында жауапты министрлерди, баска да лауазымды тулгаларды тагайындау жане оларды орнынан алу кукыгына ие болагн. Булардан баска монарх тыйым (вето) кукыгы мен парламентти таратып жиберуге шексиз кукыкты болган.

Республика. Баскарудын бул нысаны бойынша мемлекеттеги ен жогары билик (окимет) сайланбалы органдарга тиесили болып келеди. Мундай органдар белгили бир мерзимге гана сайланады жане олар сайлаушылар алдында жауапты болады.

Республика билигинин еки жолы бар: президенттик жане парламенттик. Президенттик республикада Президентти тикелей халык сайлайды жане Президент мемлекет басшысы бола турып, негизинен, Укиметти ози курады. Казакстан мемлекети – Президенттик баскару нысанындагы республика.

а) Президенттик республика баскарудын бул нысанында президенттин жеке ози, парламенттин катысуымен укиметти курады. Укимет озинин кызметтери бойынша президент алдында жауапты болады. Баскарудын мундай нысаны казирги заманда Америка Курама Штаттарында жане Казакстанда орын алган.

б) Парламенттик республика. Мундай баскару нысаны бар елде парламент зан кабылдайтын гана емес, сонымен бирге укиметти бакылайтын да орган болып табылады. Мундагы президент – мемлекет ягни ел басшысы, ол укимет басшысы емес. Мунда укиметти партиялар курады. Укиметке премьер-министр жетекшилик етеди (баскарады) (премьер-министр лауазымы баскаша аталуы мумкин).

Парламенттик республикада мемлекет билигинин жогары органдарынын жуйеси Парламенттин басымдылык принйипине негизделген. Парламенттин аалдында укимет озинин саяси кызмети ушин алкалы турде жауап береди. Укимет Парламенттин сенимине суйенип кызмет истейди. Парламент Укиметти колдамаса, ол кызметин токтатады.

Парламенттик-президенттик аралас республикалар да кездеседи (мысалы, Кыргызстан Республикасы, Португалия), онда Укиметти Президент пен Парламент бирлесе отырып жасактайды, курады.

Формалды тургыдан карасак, баскару нысаныннын мемлекеттик курылыска шешуши асер етпейтинин байкаймыз. Мысалы, монархиялык Жапония немесе Улыбритания алдекашаннан демократиялык кукыктык мемлекет екени белгили. Республикалык Кенестер Одагы мундай мемлекет бола алмады. Патшалык Ресей демократиялык та, кукыктык та мемлекет болмаган еди. Ал Франция Республикасын бурыннан демократиялык баскарудан республикалык баскару нысанындагы демократиялык, кукыктык мемлекеттин мазмунына кобирек сайкес келеди.

16.Мемлекеттин курылым нысаны жане онын турлери.Арбир мемлекеттин аумагында мемлекеттин аумактык курылымы онын ишки курылысын аныктайтын курамды болшектерге болинеди. Сол аумактык курылымнын колеминде мемлекеттин аумактык боликтеринин жуйеси калыптасады. Солардан мемлекет, мемлекет органдарынын байланыс жуйеси тузиледи. Мемлекеттин тутастай жане онын арбир аумактык болигинин кукыктык мартебесинин сипаты да соган байланысты болады. Мемлекет аумагынын аталган тузилимин мемлекеттик курылым дейди. Демек, мемлекеттик курылым нысаны- мемлекет аумагы курылысы. Мемелекеттик курылымына байланысты барлык мемлекеттер карапайым (унитарлы) жане курдели (федеративти) болып еки топка болинеди. Унитарлык мемлекеттин ишки аумактык курылымында баска мемлекеттер болмайды. Осы магынада унитарлык мемлекет биртутас мемлекет деп аталады. Унитарлык мемлекет, адетте тек акимшилик-аумактык боликтерге болинеди де, мелекеттин акимшилик-аумактык курылымын курайды. Акимшилик-аумактык боликтерге ерекше кукыктык мартебе берилмейди. Мундай мемлекетте бир гана Конституция, бир гана зан шыгаратын жогары орган, бир гана жогары баскару органы, биртутас азаматтык болады. Унитарлык мемлекет – тутас орталыктандырылган мемлекет. Онын акимшилик-аумактык боликтеринде мемлекеттик курылым мартебеси жане егемендик кукыктар болмайды. Унитарлык мемлекетте жогаргы органдардын, зан кабылдаудын, соттардын бирынгай жуйелери курылады. Онда бирынгай азаматтык жане бир арналы салык жуйеси болады. М/ы: КР-сы, Кыргызстан, Озбекстан, Франция, Кытай т.б. Курдели мемлекет – мундай мемлекеттердин курамдас боликтеринин белгили бир дарежеде дербестиги болады. Курдели мемлекеттерге империя конфедерация, федерация, достастык жане бирлестиктер курган мемлекеттер жатады.Империя – куш жумсаудын натижесинде курылган курдели мемлекет. Бул мемлекеттин курамдык боликтери жогаргы окимет (билик) орындарына тауелди болып келеди. Империялардын бир ерекшелиги, олардын курамдык боликтеринде ешкашанда бирынгай мемлекеттик-кукыктык мартебе болган емес. Мысалы, тарихта белгили Рим империясы, Британия империясы жане т.б. жатады.Конфедерация – белгили бир тарихи кезенде, оздеринин алдына койган максаттарына жету ушин егеменди мемлекеттердин уакытша жасаскан келисимдери бойынша курылган одак. Мемлекеттердин уакытша курган одагы алдына койылган максаттары бойынша турли болуы мумкин, олар: аскери, экономикалык жане саяси да болады. Сонымен, мундай мемлекеттердин одагын – егеменди мемлекеттер одагы деп атайды. Мысалы, АКШ-тагы 1776-1787 жылдардагы аскери одак, бурынгы КСРО-нын орнында курылган тауелсиз мемлекеттер достастыгы (ТМД). Конфедерациялык одак курган егеменди мемлекеттер халыкаралык-кукыктык катынастардын субъектиси олардын баскару жуйеси, адилсот органдары бурынгыдай оз кызметтерин жалгастыра береди.Федерация– бул мемлекет курдели одактык мемлекет, онын курамдас боликтери мемлекеттик курылымдар болып табылады. Олардын белгили бир молшерли шамада (дарежеде) егемендиги болады. Федерацияда жогаргы федералдык органдар жане федералдык зан кабылдау жуйелеримен катар федерация субъектилеринин жогары органдары мен зан кабылдау жуйелери катарласа омир суреди, федерацияда кос арналы салык жуйеси орын алады. Федерациянын нысандык белгисине косарланган азаматтыктын болуы жатады. Федерациялар аумактык немесе улттык-мемлекеттик кагидат бойынша курылуы мумкин. Мысалы, АКШ мемлекети федерация-штаттардын 51 субъектилеринен, ал Ресей Федерациясы – 89 федерация субъектилеринен (Республикалар, округтер, олкелер жане т.б. турады). Гермения- 10-нан аса федерация – жерлер субъектилеринен турады.

Достастык – белгили бир дарежеде тектес болып келетин ортак белгилеримен (нышандарымен) сипатталатын мемлекеттердин уйымдаскан турдеги бирлестиги. Мундай бирлестикти бириктиретин белги (нышандары) экономикага, кукык жуйесине, тил, мадениет, дин салаларына катысыты болып келеди. Мысалы Еуропа Одагы жане т.б.Бул бирлестиктин мушелери толыгынан алганда тауелсиз, егеменди мемлекеттер, олар халыкаралык катынастардын субъектилери болып табылады.Мемлекеттер бирлестиги - когамнын мемлекеттик болып уйымдасуынын отпели кезендерине тан нысан. Мемлекеттер бирлестигин курудын негизнде, адетте, мемлекетаралаык келисим (шарт) жатады, онын ози коп жагдайларда бирлестикке кирген мемлекеттер арасындагы интеграциялык байланыстарды ныгайта туседи. Сойтип бирлестик мемлекеттеринин конфедеративтик бирлестикке карай бирте-бирте дамуына жол ашады.

18.Мемлекет механизми. Мемлекет механизминин кызмети (арекетинин) принциптери (кагидаттары).Мемлекеттин сан килы кызметин аткаратын механизми (аппараты) болады. Мемлекеттин механизми -белгили турде уйымдастырылган, ишки тутастыгымен жане озара байланыстылыгымен сипатталатын мемлекет органдарынын жуйеси.Мемлекет механизминин негизги курылымдык болими мемлекеттик орган. Баскаша айтсак мемлекеттик орган дегенимиз - билик окилеттиктерге ие, мемлекет кызметгерин жузеге асырушы уйым. Мемлекеттик орган мемлекеттик кызметкерлерден турады, булар-дын айрыкша тури - лауазымды тулгалар (адамдар) болып табы-лады. Мемлекеттик кызметкерлерди материалдык игиликтермен камтамасыз ету когамга жуктелген.Мундай мемлекеттердин механизми мынадай органдардан турады: 1. Окилдик органдар. Казакстан Республикасында окилдик органдар екиге болинеди: 1) Жогаргы окилдик орган - Парламент. Парламент сонымен катар бирден-бир зан шыгаратын орган; 2) Жергиликти окилдик органдар - облыстык, аудандык, калалык маслихаттар. Прокуратуранын негизги кызмети - барлык субъектилердин зандарды орындауын бакылап, кадагалау.Сотта мемлекет муддесин коргау, кукык бузылган жагдайда оны калпына келтиру. 2. Мемлекет басшысы.Казакстанда мемлекет басшысы - Президент. Ол барлык органдардын устинен карайды. Президент мемлекеттик биликтин барлык тармагынын келисип жумыс истеуин жане окимет органдарынын халык алдындагы жауапкершилигин камтамасыз етеди. З.Аткарушы орган. Казакстанда жогары аткарушы орган - Укимет. Жергиликти аткарушы органдар - акимшиликтер. 4. Орталык баскару органдары.Казакстанда оларга: министрликтер, мемлекеттик комитеттер, агенстволар, ведомстволар жатады. 5. Сот органдары. Казакстанда оларга: Жогаргы Сот, жергиликти соттар, аскери соттар жатады. Сот органдарынын негизги максаты - бузылган кукыкты калпына келтиру, зан бузушыларды жазалау. 6. Прокуратура. Ол зандардын биркелки орындалуын кадагалайтын орган.Прокуратуранын негизги кызмети - барлык субъектилердин зандарды орындауын бакылап, кадагалау.Сотта мемлекет муддесин коргау, кукык бузылган жагдайда оны калпына келтиру. 7. Аскери куштер - ерекше мемлекеттик орган.Онын максаты: мемлекетти, шекараны коргау. Оган мемлекеттин ар саладагы карулы куштери жатады. 8. Барлау, карсы барлау органдары. 9. Абакты, бас бостандыгынан айырылган адамдарды устап туратын орындар. 10. ККО. Онын негизги миндети - адам кукыктары мен бостандыктарын коргау, когамдык тартипти ныгайту, бузылган кукыкты калпына келтиру.

19. Мемлекеттик органдардын уйымдастырылуы мен кызмет ету принциптери (кагидаттары). Мемлекеттик органдарынын кызметинин касипкойлыгы мен демократизми.Мемлекет механизминин негизги курылымдык болими мемлекеттик орган. Баскаша айтсак мемлекеттик орган дегенимиз - билик окилеттиктерге ие, мемлекет кызметгерин жузеге асырушы уйым. Мемлекеттик орган мемлекеттик кызметкерлерден турады, булар-дын айрыкша тури - лауазымды тулгалар (адамдар) болып табы-лады. Мемлекеттик кызметкерлерди материалдык игиликтермен камтамасыз ету когамга жуктелген.Мемлекеттик органдардын уйымдастырылуы мен кызмет ету принциптери: 1.Адам жане азамат кукыктары мен бостандыктарынын басымдылыгы кагидаты - адамдар мен азаматтардын кукыктары мен бостандыктарын мемлекеттик кызметкерлердин тануы, - булжытпауы жане коргау болатын миндеттерин айкындайды.2. Демократизм кагидаты - азаматтардын мемлекеттик органдарды куру жане олардын кызметтерин уйымдастыру исине кенинен катысуды билдиреди.3. Билик болиниси кагидаты - окимет (билик) органдары мен лауазымды адамдар (тулгалар) тарабынан болуы мумкин басынушылыктар мен зорлык-зомбылыктарды болдырмаудын механизмдерин курудын, жактасаудын басты шарты жане негизи.4. Зандылык кагидаты - Конституцияны, зандар мен зан актилерин барлык мемлекеттик кызметкерлердин миндетти турде булжытпай орындауларын, сактауларын кажет екендигин билдиреди.5. Жариялылык кагидаты - кукык субъектилеринин белгили бир накты мемлекеттик органдар тарабында аткарылып жаткан истер жонинде маглумат алуын камтамасыз етуди айкындайтын негиз.6. Шынайы касипкойлык кагидаты - мемлекеттик аппарат кызметтеринде касиби биликтилиги ен жогары мамандарды пайдалану исин практикага, ис жузине енгизуди белгилеудин ен басты негизи.7. Истерди аткаруда алкалылык пен жеке-дара шешим кабылдауларды уйлестиру кагидаты - мемлекеттик аппаратта демократиялык жане бюрократиялык бастауларынын акылга конымды шамада уйлесимди болуын камтамасыз етудин алгышарттынын миндеттик негизи. 8. Сайланбалылык пен тагайындаулардын уйлестирилуи кагидаты - мемлекеттик баскару исинде децентрализациялау мен орталыктандыру (бир орталыкка багындыру) шараларынын уйлесимдилик дарежесин (айкындау шартын) белгилейтин негиз.

9. Иерархиялык (сатылык) кагидаты - мемлекеттик аппаратта мемлекет органдары артурли денгейли дареже алады, осыган байланысты басшылык багыныштылыкты немесе тен орында турады.

20.Мемлекет органдары жане олардын жиктелуи. Зан шыгарушы, аткару жане сот органдары.Мемлекеттик органдар турли негиздер бойынша жиктеледи: 1. Туындау тəсилдери бойынша: а) Бастапкы (окилдик берилген) органдар, мысалы, мурагерлик монархия, парламент, президент. Бул органдар баска кандай бир органдар аркылы курылмайды; б) туынды (укимет, прокуратура жəне т. сондайлар). Буларды бастапкы органдар курады жəне буларга окиметтик (биликтик) окилеттиктерди солар береди. 2. Окиметтик (биликтик) окилеттиктердин колеми бойынша: а) ен жогаргы (укимет); б) жергиликти (əкимшилик). 3. Кузырларынын аукымдылыгы бойынша: а) кузырларынын жалпылама болып келетиндери (укимет); б) кузырлары арнайы турде белгиленип берилетиндери (ишки истер органдары}. 4. Билик болиниси кагидаттары бойынша: а) Зан шыгару органдары (Парламент); б) Аткарушы (Əдилет жоне т.б. министрликтер); в) Сот органдары (соттар). 5. Шешим кабылдау тəртиби бойынша: а) алкалы органдар, ягни шешимди алкалы турде кабылдайтындар (Парламент, Укимет жоне т.б.); б) жеке дара басшылык органдар, ягни шешимди жеке дара басшылыкпен кабылдайтындар (Президент, министрликтер, комитеттер). Мемлекеттик аппаратты уйымдастыру мен онын кызмет аткаруын белгилеуде барлык мемлекеттик органдар ушин бирынгай талаптар койылады. Талаптар - мемлекеттик органдарды куру жəне олардын кызмет аткаруларын айкындау тəсил-амалдарынын бастапкы идеялары, миндетти ережелери, негиздери.

21. Когамнын саяси жуйеси: тусиниги, курылымы. Саяси жуйедеги мемлекеттин роли мен алатын орны. Когамнын саяси жуйеси – саяси, алеуметтик, занга тан идеологиялык, рухани нормалардын, тарихи дастурлерге, нактылы когамнын саяси режиминин багдарламаларына тауелди саяси институттардын, козгалыстардын тартиптелген тутас жиынтыгы. Нактылы когамнын саяси жуйеси онын улттык, таптык жаратылысымен, алеуметтик курылысымен, баскару турпатымен (республика, монархия), мемлекеттик курылымымен (федерация, биртутас), саяси режиминин сипатымен (демократиялык, демократияга карсы, тоталитарлык), саяси омирдин улттык дастурлеримен т.с.с. жагдайлармен аныкталады.

Саяси жуйеге жаткызылатын когамдык кубылыстардын ерекше белгилери болады. Ондай белгилерге мыналар жатады: 1) саяси жуйе болигинин уйымдык сипаты болуы кажет; 2) кез келген когамдык бирлестик, уйым саяси жуйенин болмысы бола алмайды. Саяси жуйеге жату ушин онын алдына койган максатынын саяси мазмуны болуы шарт; 3) Саяси уйымнын саяси сипаты онын багдарламасында аныкталады.

Саяси жуйени зерттеу, тану ушин ерекше тасилдер колданылады. Конституциялык тасилди колдану аркылы саяси жуйе боликтеринин уйымдык ерекшеликтери айкындалады. Мысалы, мемлекеттин механизминин болуы онын баска саяси жуйе боликтеринен ерекше екенин байкатады. Функционалдык (кызмет багытына байланысты) тасилди колдану аркылы саяси уйымнын табиги сипаты аныкталады. Реттеу ролин зерттеу аркылы саяси уйымнын когамдык катынастарды калыптастырып, дамытудагы кызмети корсетиледи. Идеологиялык тасилди колдана отырып саяси уйымнын нактылы кандай таптар, алеуметтик топтар, улттар ушин кызмет аткаратынын аныктауга болады. Коммуникативтик тасилди колдану аркылы саяси уйымнын саяси жуйеге жататын баска уйымдармен карым-катынасынын дарежесин, денгейин, колемин, мазмунын тусинуге болады.

Саяси жуйе дегенимиз саяси биликти жане азамат пен мемлекеттин озара байланысын уйымдастырушы, сонымен бирге оздери озара арекеттесуде болатын нормалар мен идеялардын осыларга негизделген саяси институттардын, мекемелер мен арекеттердин жиынтыгы.

Осы аталып отырган коп калыпты курылымнын негизги тагайыны адамдардын саясаттагы арекеттеринин бирлигин, тутастыгын камтамасыз ету болып табылады.

Адебиеттерде саяси жуйе торт тараптын диалектикалык ынтымагы (бирлиги) деп атап корсетиледи:

1.Институционалдык (мемлекет, саяси партиялар, алеуметтик- экономикалык жане баскалай да уйымдар) Осылардын бари жиынтык туринде когамнын саяси уйымын курайды.

2. Реттеуши (кукык, саяси нормалар мен дастурлер, имандылык нормаларынын кейбиреулери жане т.б.).

3. Кызметтик (функционалдык) саяси режимнин негизин курайтын саяси ис-арекет адистери.

4. Идеологиялык (ен алдымен осы когамда устемдик курган саяси сана).

Осындай тасилди негизге ала отырып саяси жуйе курамынын негизги курамдас боликтерин ажыратып корсеткенде саяси жане кукыктык нормаларды, саяси курылымды, саяси ис-арекетти, саяси сананы жоне саяси мадениетти атауга болады.

1. Саяси жане кукыктык нормалар - буларга минез-кулыктын калыптасып болган немесе аныкталып белгиленген, саяси катынастарды реттеудин тасилдери, бар жане арекет устиндеги конституциялар, кодекстер, зандар, партиялардын жаргылары мен багдарламалары, саяси урдистер мен расимдер жатады.

2. Саяси курылым - буларга саяси жане мемлекеттик уйымдар, институттар, мекемелер мен олардын араларындагы катынастар жатады.

3. Саяси ис-арекет - буган адамдардын когамдагы саяси биликтин кызмет етуин камтамасыз етуге, озгертип кайта куруга жане когамдагы саяси биликти жузеге асыру жуйесин коргауга багытталган артурли арекеттери жатады.

4. Саяси сана мен саяси мадениет - мундагы ескерилетини саяси билик механизминин ис-арекетин корсететин руханият коринистеринин коп турлилиги жане олардын саяси катынастар аясында адамдардын журис-турысын багыттап отыратындыгы тусиниледи.

Саяси мадениет - саяси билик мушелери кабылдаган жане оздеринин ис-арекеттери мен катынастарында пайдаланатын саяси идеялардан, рамиздерден, нанымдардан туратын кундылыктар жуйеси.

Когамнын саяси жуйеси - белгили саяси кызметтерди аткарып, оларды жузеге асыратын мемлекеттик жане мемлекеттик емес институттар жуйеси. Мемлекет, партиялар, касиподактар жане когамдык болмыста ис туйини биликти кушпен тартып алулармен, одан ажырап калмау жане пайдалану арекеттеримен байланысты уйымдар мен козгалыстар жогарыда аталган институттарга жатады. Саяси жуйе ишки-сырткы саясатты жургизуди камтамасыз етеди, алеуметтик топтарды калыптастырады, олардын мудделерин билдиреди жане оларды коргайды. Саяси жуйенин сипаты алеуметтик ортамен тыгыз байланыста болады, ойткени ози содан туындап, соган кызмет етеди.

Когамнын саяси жуйесинин негизги субъектилери ретинде мемлекет, партиялар жане когамдык козгалыстар ен алдынгы катарга шыгады.

Мемлекет - саяси жуйеде бастауыш рол аткарады, ойткени, онын озине гана тан ерекше белгилери болады: бириншиден - когамды интеграциялауга (бириктируге) кабилетинин болуы, бул кабилет когамда болатын алеуметтик озгешеликтерге, мудделер тартысы дегенге карамастан оз ыкпалымен асер етеди; екиншиден - мемлекет - билик органы. Ол белсенди турде когамдык катынастарды уйымдастыру ережелерин, белгиленген нормаларды сактаганы (бузганы) немесе бузганы ушин санкцияларды, котермелеу мен жаза колдануларды жузеге асырады; ушиншиден - когамда онын кукык шыгармашылык кызмети болады; тортиншиден - мемлекеттик биликтин копшиликке тандиги, жалпылык истерди баскарудын касибилендирилуи, мемлекеттик органдарга, олардын кызметкерлерине окилеттиктерди ерикти немесе ериксиз беру, баска адамдарга сол окилеттиктерди баскаруга беру; бесиншиден - саяси кенистик шегинин ерекшелиги (озгешелиги) мен онын айкындыгы.

Мемлекеттин географиялык шеги болады; онын билиги журетин аумагы, езинин азаматтарын - мемлекет мушелерин камтитын -зандык ыкпалы болады. Осы зандык ыкпал бойынша мемлекет алдында алги мушелеринин зан бекиткен миндеттери, кукыктары болады, олар алым салыктар толейди жане тагы сондайлар. Баскаша айтканда, мемлекеттин зандык ыкпалы бойынша онын органдарынын бар болуы мен арекет етуине материалдык мумкиндиктер тудырылады, камтамасыз етиледи.

Саяси жуйеде мемлекеттин алатын орны ерекше. Мемлекет барша елдин ресми окили болып саналады, себеби ол когамды кандай да болсын ерекше боликтерге болмей когамнын, халыктын муддесин канагаттандыру ушин кызмет аткарады. Мемлекеттин тарихи даму барысында калыптаскан, тек онын озине гана тан курылымы бар. Мемлекет оз кызметин аткару ушин ерекше уйымдардан турады: ол мемлекет органдары. Саяси жуйенин баска боликтеринин мундай курылымы болмайды. Муны - мемлекеттин механизми дейди. Осы механизм аркылы мемлекет озинин сан алуан, турли багыттагы кызметин аткарады. Мемлекет тек когамнын ишинде гана емес, баска мемлекеттермен карым-катынас, алыс-беристер жасауга байланысты да кызмет аткарады. Тек мемлекетке гана азаматтык деген кубылыс тан, сондыктан азаматтык -мемлекет пен адамдардын арасындагы туракты саяси-кукыктык байланыс болып саналады. Нормативтик кукыктык актилерди мемлекет органдары гана кабылдай алады, олар когамдык катынастарды ресми турде реттейтиндиктен, барлык когам мушелеринин ис-арекетин, минез-кулкын жолга салган курал болып саналады.

Мемлекет саяси жуйенин негизги курамды болиги болгандыктан саяси жуйенин курамына озинин ерекше асерин тигизеди. Мемлекеттин алеуметтик-саяси табигатына, ондагы орнатылган саяси режимге байланысты когамнын саяси жуйесинин курылымдык ерекшеликтери болады. Егер мемлекетте фашистик, тоталитарлык саяси режим орын алса, ондай когамнын саяси жуйесинин ориси де тар болады. Ондай мемлекеттерде саяси партиялардын, козгалыстардын калыптасып, кызмет истеуине шек койылады немесе мулдем тыйым салынады.

22.Кукыктык мемлекет идеясынын пайда болуы жане кукыктык мемлекеттин белгилери. Кукыктык мемлекет дегенимиз жеке адам жане когам муддесин коргайтын, зан устемдиги мен кукык принциптерине негизделген мемлекет. Кукыктык мемлекетти калыптастыру иси когамды демократияландыруга, кукыктык тартиптин жане зандылык принциптеринин сакталуына негизделеди.

Кукыктык мемлекет – баскаша тусиндирсек ол жеке тулга мен когамнын кукыктары мен бостандыктарынын кукыктык коргалуын озинин негизги максаты етип койган мемлекетти айтады. Бул мемлекет оз максатын орындауда томендегидей кагидаттарга суйенеди:

а) кукыктын басымдылыгы;

б) адам мен азаматтын кукыктык коргалуы;

в) мемлекеттик биликтин болинуи;

г) зан устемдиги;

д) кукык пен заннын тутастыгы;

е) мемлекет пен жеке тулганын озара жауаптылыгы;

ж) азаматтык когамнын орнауы;

з) когамнын кукыктык мадениетинин жогары болып, онын кукыктык санасы денгейинин биикке котерилуи;

и) соттардын тауелсиздиги;

к) антимонополиялык курылымдардын туракты турде кызмет истеуи.

Кукыктык мемлекетте барлык субъектилер оз арекеттери бойынша жауапты жане кукыктык тендикти сактай отырып курылуы тиис. Сондыктан кукыктык мемлекетте субъектилердин арекет ету кагидаттары томендегидей болады:

а) "Занда тикелей корсетилген арекеттерге гана руксат берилген" кагидат мемлекеттик органдар мен лауазымды тулгаларга гана катысты болып келеди.

б) Кукык субъектилеринин кайсысына болсын атап-атап корсеткенде азаматтар, занды тулгалар мен баскалай да шаруашылык субъектилерине катысты "занмен тикелей тыйым салынбаганнын барине руксат етилген" кагидаты басшылыкка алынады.

Адам жане азамат кукыктары мен бостандыктарьш ен толык турде камтамасыз етудин тиисти жагдайларын жасау, сондай-ак биликти асыра пайаалануга, онын диктатурага, деспотияга озгерип кетуине жол бермеу ушин мемлекеттин биликти дайекти турде кукык аркылы шектеп отыруы – кукыктык мемлекеттин максаты болып табылады.

23. Кукыктык мемлекет жане азаматтык когам: тусиниги, курылымы жане белгилери. Кукыктык мемлекет дегенимиз жеке адам жане когам муддесин коргайтын, зан устемдиги мен кукык принциптерине негизделген мемлекет.Кукыктык мемлекеттин басты белгилеринин бири азаматтык когамнын орныгуы болып табылады.

Азаматтык когам дегенимиз имандылык, онегелик, дини, улттык, алеуметтик-экономикалык, отбасылык катынастар мен институттардын жиынтыгы, осылардын комеги аркылы жеке адамдар мен олардын топтарынын мудделери канагаттандырылады.

Азаматтык когам кукыктык мемлекеттин негизи болып табылады. Азаматтык когам болмаса кукыктык мемлекет те болмайды.

"Азаматтык когам" угымын откен замандардын улы ойшылдары Аристотель, Цицерон, Г.Гроций, Т.Гоббс, Дж.Локк, Гегель, К.Маркс жане т.б. тужырымдаган болатын.

Азаматтык когамнын негизги идеясы адамнын когамдагы басымдылык идеясы, адамнын дербестик идеясы, оз арекеттерин кукыкты курмет тута отырып, ен алдымен онеге мен имандылык кагидаттарына суйене отырып жузеге асыруга кабилетти болу идеясы. Сонымен бирге, азаматтык когамнын болмысына мемлекет араласпауы тиис, ал онын араласуы тек кукык бузушылык болган жагдайда гана болуы мумкин.

Егер де азаматтык когамнын толык сипаттамасын жасауга талпынар болсак, онда – азаматтык когам дегенимиз накты адамга арнайы багытталган, онын бойында кукыктык дастурлер мен зандарга, жалпы изгилик, имандылык, онегелик идеяларына (мураттарына) курмет сезимин тудыратын, шыгармашылык жане касипкерлик истер азаттыгын (бостандыгын) камтамасыз ететин, ондай истерде саттиликке жетуге мумкиндиктер жасайтын, адам мен азамат кукыктарын жузеге асыруда мемлекет арекеттерин шектеу мен кадагалаудын тетиктерин (механизмдерин) табиги турде байланысты етип жасайтын азат демократиялык кукыктык когам.

Азаматтык когам курылым ретинде мына жуйелерден турады:

а) алеуметтик;

б) экономикалык;

в) саяси;

г) рухани-мадени;

д) акпараттык.

Будан да толыгырак алганда азаматтык когамнын курылымы мынадай боликтерден турады:

1. Мемлекеттик емес, алеуметтик-экономикалык катынастар мен институттар (меншик, енбек, касипкерлик).

2. Мемлекетке тауелди емес ондирушилер (жекеше фирмалар мен т.б.).

3. Когамдык уйымдар мен бирлестиктер.

4. Саяси партиялар мен козгалыстар.

5. Тарбие беру аясы мен мемлекеттик емес билим беру.

6. Мемлекеттик емес букаралык акпарат куралдары.

7. Отбасы.

8. Ширкеу, мешит, жане т.с.с.

Азаматтык когамнын белгилери:

- адам жане азаматтын кукыктары мен бостандыктарын ен толык турде камтамасыз ету;

- озин-ози баскаруы;

- оны курайтын курылымдар мен ондагы турли халык топтары арасында болатын басекелестик;

- когамдык пикирдин еркин турде калыптасуы жане коппикирлилик (плюрализм);

- букил жалпылык хабардар болу жане ен алдымен акпарат алуга адам кукыктарынын ис жузинде жузеге асырылуы;

- адамдардын тиршилик етуин когамнын уйлестируи (координация-келисимдилик) кагидатына негизделеди (мемлекеттик аппаратта кызмет ету субординация кагидатына карай курылган. Бул когамдагы болмыстын уйымдастырылуынан айырмашылыгы);

- экономиканын коп курылымдыгы (коп укладтыгы);

- биликтин легитимдилик пен демократиялык сипатта болуы;

- кукыктык мемлекет;

- мемлекеттин адамдарга лайыкты денгейде омир суруине кажетти жагдайды камтамасыз ететин парменди алеуметтик саясатынын болуы жане т.б.

Казакстан Республикасында кукыктык мемлекет пен азаматтык когамнын калыптасуы енди гана басталуда. Сондыктан да коптеген келели маселелер туындау устинде, булардын шешимин табу мемлекетке, когамга жане де нактылап айтканда арбир адамга байланысты.

24. Кукыктык мемлекет жане тоталитарлык (этатикалык мемлекет).Тоталитарлык (этатикалык) мемлекет - елдеги биликти толыгымен оз колына шогырландырган, сойтип, когамды толык кадагалауга, бакылауга алган мемлекет. Мундай мемлекет кукыктан жогары турады да, онда азаматтык когам болмайды. Кукыктык мемлекет - жеке адам мен когам муддесин коргайтын, зан устемдиги мен кукык принциптерине негизделген мемлекет. Мундай мемлекеттердин айырмашылыктары жер мен коктей. Мысалы, тоталитарлык мемлекетте:демократиялык бостандык пен саяси оппозициянын болуына тыйым салынады; тек бир партия билик жургизеди; 1 идеология гана жарияланады; еркин пикир айтуга тыйым салынады; мемлекеттин негизги функциясы куш колдану; жеке адамнын барлык истери бакылауга алынса, ал, кукыктык мемлекетте:адамдардын кукыктары мен бостандыктары 1-орынга койылады; жеке адам мен когам кукыктары мен бостандыктарынын коргалуын озинин негизги максаты деп санайды; демократиялык бостандык камтамасыз етиледи; дамыган азаматтык когам болады;адам жане азаматтын кукыктары мен бостандыктарын ен толык турде камтамасыз етеди;когамдык пикирдин еркин турде калыптасуы жане коппикирлилик (плюрализм); букил жалпылык хабардар болады жане ен алдымен акпарат алуга адам кукыктарынын ис жузинде жузеге асырылады т.б.

25.Кукыктык мемлекет принциптери жане КР-сы Конституциясында баянды етилуи. КР-да кукыктык мемлекет жане заматтык когам курудын проблемалары.Кукыктык мемлекет – баскаша тусиндирсек ол жеке тулга мен когамнын кукыктары мен бостандыктарынын кукыктык коргалуын озинин негизги максаты етип койган мемлекетти айтады. Бул мемлекет оз максатын орындауда томендегидей кагидаттарга суйенеди:

• Зан тыйым салмаганнын барине руксат. Кукыктык мемлекетте окилди органдармен шыгарылган нормативтик кукыктык актилер адам мен азаматтарга кандайда бир арекеттерди жасауга тыйым салмаса, оларды жасауга руксат етиледи, ягни ещкандай кылмыстык, акимшилик, азаматтык, тартиптик жауаптылыкка тартылмайды. Ал мемлекеттик органдар мен занды тулгаларга кукыктык мемлекетте “тек занда корсетилгенге гана руксат” деген кагида ис жузине асады.

• Заннын устемдиги. Кукыктык мемлекетте зан омирдин, когамдык катынастардын барлык салаларында устемдик етип, зандылыктын орнауы катан турде камтамасыз етилуи тиис. Зан устемдиги негизинен еки багытта жузеге асырылады: 1. Президенттен бастап барлык мемлекеттик органдар, мекемелер, лауазымды тулгалар, барлык адамдар занга багынулары тиис. Ешким зансыз арекеттери ушин жауапкершиликтен босатылмайды. 2. Кабылданып жаткан барлык нормативтик актилер Конституцияга кайшы келмеулери тиис;

• Мемлекеттик биликти болу. Бул биликтин 3 тармагы арасында биликти болу. Бул ретте тепе-тендик жане тежемелик жуйеси иске асырылады, ягни бул тармактардын аркайсысынын биликти оз пайдасына иемденип кетпес ушин устап турушы курал, бир-бирине ыкпал етуши куш. М/ы: республика парламенти президентти кызметинен кетируи мумкин, ягни парламент президентке импичмент коя алады, егер ол оз миндеттерин орындау кезинде мемлекетке опасыздык жасаса. Импичмент - жогаргы лауазымды адамдарды жауапкершиликке тарту, жумыстан мезгилсиз босату. Ал, президент оз кезегинде парламент кабылдаган зандарга кол коймай, онын зан кушине ие болуына тоскауыл коюы мумкин. Бул президенттин вето кою кукыгы.

• Адам кукыктары мен бостандыктарынын ен жогаргы кундылык деп танылуы.

• Плюрализм (коппикирлилик). Когамда еркин пикирталаска толыгымен мумкиндиктер туады. Арким озинин пикирин еркин айтуга кукыгы бар.

• Кинасиздик презумпциясы. Айыпталган адам уким зан кушине енбейинше еш уакытта кинали деп саналмайды.

• Соттардын тауелсиздиги. Судьялар сот торелигин жузеге асырганда тек Конституция мен зандарга багынады. Судьялардын исине кимнин де болса араласуына жол берилмейди жане ол занда козделген жауапкершиликке акелип соктырады.

26. КР-сы мемлекеттилик нысанынын ерекшеликтери. КР зайырлы, алеуметтик, кукыктык, демократиялык, бирынгай мемлекет (КР Конституциясынын 1-ши бабы). Казакстан — демократиялык, зайырлы, кукыктык жане алеуметтик мемлекет. Казакстан Республикасы алдына демократиялык мемлекет куруды максат етип койып отыр. Мундай мемлекет курудын негизги шарты — барлык азаматтарды ултына карамастан тен кукыктык негизде бириктиру. Осы интернационалдык идеяга суйене отырып, Конституция "халык" деген угымды колданады. Саяси-кукыктык магынада "халык" деген — мемлекет колеминде саяси арекеттерге катысуга хакысы бар, барлык камелетке жеткен Казакстан азаматтарынын жиынтыгы. Мысалы, Конституцияга, Президенттин Казакстан Республикасында сайлау туралы жарлыгына сайкес азаматтар, саяси партиялар, баска когамдык бирлестиктер Республика Парламентинин Мажилисине депутаттыкка кандидаттар усынуга ерикти. Оларды жан-жакты талкылап, колдап немесе карсы угит жургизуге хакылы. Барлык саяси партиялар тен кукыкты, олардын биреуине кандай да болсын женилдик немесе артыкшылык берилмейди. Азаматтар оз калауымен саяси партиялардын биреуин колдай алады немесе олар депутаттыкка усынган кандидаттарды колдауга немесе колдамауга ерикти. Мунын ози халыктын ой-пикирин айкындауга мумкиндик береди.Казакстан Республикасы —зайырлы мемлекет. Елимизде турли дини бирлестиктер арекет етуде. Азаматтардын кандай динге сенгиси келсе оз ерки, типти, ешбир динге сенбеуге де хакылы. Дин мемлекеттен ажыратылган. Онын мани мынада: бириншиден, мемлекет кандай да болсын дини идеологияны мойындамайды; екиншиден, мемлекеттик оку орындарында (мектептерде, институттарда, т.с.с.) дини илимди уагыздауга жол берилмейди; ушиншиден, Республикамызда динге суйенген саяси партиялардын уйымдастырылуына жане кызметине тыйым салынган.Казакстан халкы оз алдына жогары мартебели максат койып отыр. Ол –кукыктык мемлекет куру. Кукыктык мемлекет - жеке адам мен когам муддесин коргайтын, зан устемдиги мен кукык принциптерине негизделген мемлекет. Бул максатка жету оте киын. Кукыктык мемлекетте зан бир алеуметтик топтын емес, халыктын шынайы еркин билдиреди. Мундай мемлекетте заннын рухы устемдик етеди. Барша адамдар, ен жогары дарежедеги лауазым иелеринен катардагы азаматтарга дейин зандардын букил халыктын муддеси, игилиги ушин жасалып, колданылатынын, зандар адамдарга кажет когамдык тартипти орнататынын, адамдарга отбасын курып, осип-онуге, ози калаган жумыспен шугылдануга, оздерин еркин сезинуге, когам исине катысуга жагдай тугызуга керек екенин тусинуи кажет.Казакстан Республикасында, Конституцияда айтылганындай, алеуметтик мемлекеткурылуда. Алеуметтик мемлекетте Конституция, зан халыкты таптарга, ерекше алеуметтик топтарга болмейди. Мемлекет халыктын барлык топтарына: шаруаларга, жумысшыларга, кызметшилерге, мугалимдерге, галымдарга, окушыларга, аналарга, зейнеткерлерге, жетимдерге, тиисинше камкорлык жасайды. Мемлекет арбир алеуметтик топтын ерекшеликтерин ескерип, комекке муктаждарга тиисти каражат боледи. Себеби енбекке кабилетсиз, хал-жагдайы томен адамдарга мемлекет тарапынан ерекше камкорлык кажет. Мемлекеттин сипаты онын жастарга, мугедектерге, зейнеткерлерге, коп балалы отбасыларына камкорлык жасап, олардын адамга лайык омир суруине жагдай тугызганына карап аныкталады.Казакстан Республикасынын Конституциясында жазылганындай, ол биртутас,Президенттик баскару жуйесине негизделген мемлекет. Казакстаннын биртутастыгы – онын акимшилик-аумактык боликтерден курылатындыгы, автономияга болинбеуи. Акимшилик-аумактык курылым туралы ерекше зан бар. Ол Казакстаннын тарихы жане казирги замандагы ерекшеликтерин бейнелейди.Казакстан РеспубликасынынПрезиденти — мемлекеттин басшысы, онын жогары лауазымды тулгасы. Казакстаннын Президенти Конституция бойынша жогары лауазымды тулга болгандыктан Казакстан халкынын бирлигин камтамасыз етеди, былайша айтканда, турли улттар мен алеуметтик топтар араларында алауыздык болмауына куш салып камкорлык жасайды. Мемлекеттик биликтин турли буындарынын арасында кактыгыс болмауын кадагалайды. Президент Парламент кабылдайтын зандарга кол кояды, егер зандар Конституцияга сайкес келмесе, кайта карау ушин кери кайтарады (вето кукыгы). Егер Парламент зан кабылдау кукыгын уакытша Президентке тапсырса, ол занды ози кабылдай алады. Сонымен катар Конституцияда корсетилген жагдайларда Президент зан куши бар жарлык кабылдай алады.

27.Казакстан Республикасы егемендигин аныктайтын негизги актилер. 1990 жылгы 25 казандагы мемлекеттик егемендик туралы Декларация. 1991 жылгы 16 желтоксандагы Казакстан Республикасынын тауелсиздиги туралы Конституциялык заны 1993 жылгы 28 кантардагы КР Конституциясы. 1995 жылыгы 30 кыркуйектеги КР Конституциясы.1991 ж. 16-желтоксанда “КР тауелсиздиги туралы” Конституциялык заннынкабылдануымен КР-н конституциялык дамуынын келеси кезени басталды. Ол негизинен 1993 ж. Конституция кабылданганга дейин жана мемлекеттин, жана республиканын омирге келгенин айкындайтын негизги акти болып табылды. Негизинде бул зан Декларациядагы жаналыктардын одан ари орныгуы, тикелей жузеге асуы болды. Конституциялык занда Конституция мен республика зандарынын онын барлык аумагында устемдик ететиндиги белгиленди. Тежемелик жане тепе-тендик жуйесине биликти болу принциптерин енгизе отырып, мемлекеттик биликти уйымдастыруга колайлы бир элемент - КР Жогаргы сотты да енгизген. Ол Конституцияны сот аркылы коргайтын жогаргы орган болып табылды. КР-сы тауелсиз мемлекет ретинде жеке меншиктин барлык турлерине ие. Конституциялык зан КР-сы озинин алмаз, алтын, валюта корларын калыптастыратынын карастырады. Конституциялык занга сайкес КР-сы озинин жеке Карулы Куштерин курады жане оз азаматтарынын аскери миндетин отеу мерзими мен тартибин оз алдына жеке айкындайды. Конституция казирги замангы демократиялык мемлекеттин кукыктык жуйесинде айрыкша орын алады жане кукыктык мемлекеттин аса кажетти белгилеринин бири болып табылады. 1993 ж. 28-кантарда Конституциянын кабылдануы конституциялык дамудын келеси кезени болып табылады. Жана мемлекеттин калыптасуы озинин мемлекеттик болашагын когамнын саяси, экономикалык жане алеуметтик курылымын уйымдастыру жолымен тартипке келтируин талап етеди. 1993 ж. Конс-н кабылдануы, бул: 1) Казакстан халкынын Конституцияга оз кукыктарынын болуын билдирди; 2) Мемлекеттик егемендикти айкындап, оган кукыктык маныз берип, жана тауелсиз мемлекетти конституциялык мемлекеттин дамыган дарежесине котерди; 1993 ж. Конс-яда: озин-ози танушы казак ултынын мемлекеттилиги туралы соз болган жок; мемлекеттик баскару нысанын аныктамады; Президенттин роли мен манызы тек биликтин аткарушы тармагы жуйесимен шектелди; кос азаматтык танылды. Бугинги колданыстагы 1995 ж. 30-тамызда кабылданган Конституция Казакстанда президенттик баскару нысанын бекитти, сойтип, КР-сы конституциялык эволюциянын жана кезенине жол салды. Конституция Казакстанды демократиялык, зайырлы, кукыктык, алеуметтик мемлекет деп орныктырды. Мемлекеттик биликтин бирден-бир бастауы - халык. Конституция мемлекеттик биликти уш: зан шыгару, аткару, сот тармактарына болу кагидатын алдыга тартады. 1995 ж. КР Конституциясы когамда демократиялык процестерди орныктырды. Жалпыхалыктык дауыс беру жолымен оз еркин билдире отырып, Казакстан халкы жана Конс-я кабылдады. Сол себепти Конституцияны халык пен мемлекет арасындагы ортак кагидаттарын бекитетин кукыктары мен миндеттери туралы шарт деп толык сениммен айтуга болады. Бул Конституция Казакстаннын нак казирги кезендеги калыптасуы мен дамуынын тарихи озгеристери аясында туды. Бир жагынан когамнын, екинши жагынан мемлекеттин негизги заны ретинде колданылуы конституциянын манызды ерекшелиги болып табылады.

28. Мемлекет билик болинисинин теориясы. Тепе-тендиктер мен тежемеулер жуйеси.Биликтин тармактарга  болинуи  кукыктык мемлекеттин кагидасы ретинде. Бул кагиданы алгаш рет Д. Локк пен Ш. Монтескье усынган болатын. Кагиданын басты талабы - саяси бостандыкты бекиту, зандылыкты камтамасыз ету жане белгили бир алеуметтик топтын, мекеменин немесе жеке тулганын биликти асыра пайдалануын болдырмау ушин мемлекеттик биликти зан шыгарушылык (халык сайлайтын жане когамды дамытуды зандар кабылдау жолымен жузеге асыруга багытталган), аткарушылык (биликтин окилдик органы тагайындайтын жане зандар мен оралымдык-шаруашылык кызметти жузеге асырумен айналысатын) жане сот   (бузылган кукыктарды  калпына келтирудин, киналилерди адилетти турде жазалаудын кепили болып табылатын) биликтери деп болу кажет. Жане осы ар бир билик турлери дербес жане бир-бирин тежей отырып, оз функцияларын органдардын ерекше жуйеси аркылы жане арнайы нысандарда жузеге асыруы тиис. Констиуцияда бекитилген «тепе-тендик жане тежемелик жуйеси» зан шыгару, аткарушы, сот билигинин накты бир билик турине катысты кукыктык шектеулеринин жиынтыгын билдиреди. Мысалы, зан шыгару билигине катысты тежемелик жуйесинде ерекше ролди Президент иеленген, ол зан шыгарушыга катысты вето кукыгын иеленеди: аткарушы биликке катысты тежемелик сипатта болып президент окилеттиктеринин мерзими, импичмент, сенимсиздик вотумы, аткарушы органдардын жауапты кызметкерлерине заншыгару-шылык курылымга сайлануга тыйым салу, коммерциялык кызметпен айналысу табылады; сот билиги ушин конституцияда коринис тапкан кукыкшектеуши куралдар болып мыналар табылады: кинасиздик презумпциясы, коргану кукыгы, азаматтардын зан мен сот алдындагы тендиги, ис жургизудин жариялылыгы мен жарыспалылыгы, соттарга отвод жариялау жане т.б.

29. Президенттик жане парламенттик Республика. Казакстан Республикасындагы Президенттик Республиканын ерекшеликтери. 2007 жылгы 21 мамырдагы КР Конституциясына озгертулер мен толыктырулар енгизу жане онын мемлекеттин баскару нысанынын дамуына асери. Республика (лат.Respublиka – халык игилиги, когамдык ис) – мемлекеттик баскару нысаны. Мунда жогары мемлекеттин биликти белгили мерзимге сайланган органдар жузеге асырады. Мемлекеттин биликтин барлык жогары органдары не сайланады, не оларды жалпыулттык окилдикти мекемелер.Билик не букил халыктын (демократия) не онын бир болигинин (аристократия) колында болатын мемлекет. Республиканын козгаушы принципи — саяси изтилик, ягни отанга деген суйиспеншилик. Барлык жогары ресми билик органдарын белгили бир мерзимге халык сайлайтын мемлекеттик баскару нысаны. Ол антик. дауирде ежелги монархияларга карама-карсы, оларга караганда озык мемлекеттик курылыс ретинде пайда болды. Мысалы, Спартада мемлекет билик аксуйектерден сайланган аксакалдар кенесинде, ал Афинада ел сайлаган “халык жиналысында” болды. 17 — 18 гасырларда Батыс Еуропа елдеринде монархияга карсы шыккан буржуазия идеологтары республиканы баскару нысанын енгизуди демократиянын салтанат куруы жане адам кукыктарын камтамасыз етудин кепили деп билди. Шынында да Республика азаматтардын жеке жане саяси кукыктарын кенитип, халык билиги кагидаларын жузеге асыруга мумкиндиктер ашады. Алайда азаматтардын билик курылымдарына катысы ар турли болады. Республикалык билеу туринин негизги саяси ин-ттарына парламент, укимет, президент, сот жане сайлаушылар жатады. Республиканын бирнеше тури бар: президенттик, парламенттик, аралас.Президенттик Республика тунгыш рет АКШ-та ис жузине асырылып, 1789 жылы Вашингтон президент болып сайланды. Казир дуние жузинин коптеген елдери осы баскару нысанын кабылдаган. Президенттик Республикада президенттин окилеттиги кен болады жане ол мемлекет басшысы гана емес, аткарушы биликтин де басшысы, сондай-ак бас колбасшы болып табылады, зан куши бар актилер шыгарады, парламентти таратуга кукылы болады. Президент биликтин уш тармагын уйлестируши ролин аткарады. Президент билиги оте кушти Республикалар (мысалы, Орталык Азия, Латын Америка мемлекеттери, т.б.) супер президенттик Республика деп аталады. Ал президенттик-монокр. Республикада (кейбир Африка елдери) президент омир бойына сайланады. Отпели кезеннин киыншылыктары мен кажеттиликтерине орай президент колында кушти билик шогырлангандыктан, Казакстан да супер президенттик Республикага жатады. Парламенттик Респубкада жогары билик иеси парламент болып табылады. Мундай Республикада укиметти парламент курады, ягни оган аткарушы билик тауелди болады. Сондай-ак парламент салыкты белгилейди, бюджетти бекитеди, соттарды бекитеди, согыс пен битим маселесин шешеди, аскерди камтамасыз етеди, халыкар. шарттарды бекитеди. Парламент кез келген маселеге байланысты укиметтен есеп беруди талап етуге, укиметке сенимсиздик билдируге кукылы. Жартылай президенттик республика - немесе аралас республика деп те атайды. Онын негизги белгиси укиметтин - президенттин де, парламенттин де алдында косарланган жауаптылыгы. Жартылай президенттик республикада президент жане парламент тикелей халыктын дауыс беруи аркылы сайланады. Бул жерде мемлекет басы президент болып табылады. Ол парламенттеги саяси куштердин орналасуын есепке ала отырып укимет басы мен министрлерди тагайындайды. Мемлекет басы министрлер кабинети мажилистерин баскарады жане онын шешимдерин бекитеди. Парламенттин де елдин жыл сайынгы бюджетин бекиту барысында укиметти бакылау мумкиндиги, сонымен катар, укиметке сенимсиздик вотумын билдиру кузыры бар. Жалпы алганда, жартылай президенттик республикада артурли билик институттары арасындагы окилеттик жане катынастар тартиби эр елде артурли ерекшеликтерин есепке алып, озгерген

30. Зан устемдиги-кукыктык мемлекеттик негизги белгиси.Кукыктык мемлекет — конституциялык баскару тартиби, дамыган кукыктык жуйе мен тиимди сот билиги бар мемлекет нысаны.Кукыктык мемлекет – озинин негизги институттары ретинде билик болинисин, сот тауелсиздигин, баскару зандылыгын, мемлекеттик билик тарапынан азаматтардын кукы бузылуына жол бермеуди жане оган когамдык мекеме тарапынан тигизилген залалдын кунын отеп алуды карастыратын мемлекет. Кукыктык мемлекет идеясынын сан гасырлык тарихы бар. Ол сонау ежелги дауирден бастау алады. Кукыктык мемлекеттин философиялык негизин И. Кант жасады.Казирги галамдык алемде кукыктык мемлекет тужырымдамасы мемлекет, когам жане азаматтын аракатынасын калыптастырудын амбебап идеалы болып отыр. Кукыктык мемлекет идеясынын мани - онын биризди демократиялылыгы, билик кози ретиндеги халык егемендигин бекиту, мемлекеттин когамга багынуы. Кукыктык мемлекет идеясындагы бастысы - мемлекеттин жане онын органдарынын зорлык-зомбылыгынан, басынуынан азаматтарды коргау кепили болатын мемлекеттин кукыкпен байланыстылыгы. Кукыктык мемлекет ен алдымен, барлык мемлекеттик органдар, лауазымды тулгалар, когамдык бирлестиктер жане азаматтар багынуы тиис озиндеги кукыктык ережелермен озин-ози шектейтиндигимен ерекшеленеди, ал ондагы басты принцип - кукык устемдиги. Кукык устемдиги деген ен алдымен зан устемдигин билдиреди. Басты, манызды, негизги когамдык катынастар занмен реттеледи. Когам омиринде зан устемдиги аркылы, барлык саяси институттарда жогаргы кукык бастаулары, кукык рухы енгизиледи. Осылайша, азаматтардын кукыктарынын шынайылыгы ари мызгымастыгы, олардын сенимди кукыктык мартебеси, зандык коргалуы камтамасыз етиледи. Кукыктык мемлекет - ен алдымен, кукыктык мемлекет идеялары иске ас¬кан конституциялык мемлекет. Конституциялык курылымнын негизги кагидаттары, когам дамуынын манызды багыттары, онын басты идеялары конституциялык денгейде бекитиледи. Конституция кукыктык жуйенин орталыгы болып табылады. Сонын негизинде кукыктык мемлекеттеги зандылык тетиктери калыптасады.Кукыктык мемлекет атауы алгаш рет ХIХ гасырдын биринши ширегинде пайда болып, кейин Еуропанын биркатар елдерине таралды. Бирак кукыктык мемлекет туралы негизги козкарастар антикалык заманда калыптасып, мемлекет пен кукыктын аракатынасы жайлы тужырымдамалар жасалган еди. Жана заманда кукыктык мемлекет туралы козкарастардын калыптасуы табиги кукык доктринасынын бекитилуи, зайырлы зан дуниетанымынын пайда болуы мен ныгаюы, абсолюттик жане полициялык тартипти сынга алу, адамдардын бостандыктары мен тендигин, мызгымас кукыктарын тану, биликтин зан шыгарушылык, аткарушылык жане сот тармактарына болину тужырымдамасынын калыптасуы, конституционализм теориясы мен тажирибесинин дамуы арнасында журди. Бул ережелердин жасалуына Г. Гроций, Б. Спиноза, Дж. Локк, Ш. Монтескье, Д. Адамс, Д. Медисон, т.б. комакты улес косты. Кукыктык мемлекетте биликтин, азаматтын, когам мен кукыктын тендиги жане олардын зан алдындагы кукыктык тендиги негизги орын алады. Кукыктык мемлекетте когам омири занмен реттеледи, зан устемдик еткен жагдайда, сот иси тауелсиз болып, тек занга багынады. Кукыктык мемлекет арбир жеке адамнын занды мудделеринин, ар-намысы мен кадир-касиетинин коргалуына кепилдик беруи, барлык азаматтардын кукыктары мен бостандыктарын, олардын бирлестиктери мен кауымдастыгын камтамасыз етуге тиис. Онын негизги белгилери: кукыктык заннын устемдиги, билик болиниси кагидаларын конституциялык-кукыктык реттеу негизинде егеменди мемлекеттик биликтин уйымдасуы мен кызмет етуи, индивид, когам мен мемлекеттин озара карым-катынасынын кукыктык нысаны. Кукыктык мемлекетте когам, топ мушелери мен азаматтар кауымдастыктарынын мемлекет алдында, жалпы мемлекеттин, онын органдары мен баскармаларынын, лауазымды адамдардын когам, азаматтар алдындагы жауапкершиликтеринин катан тартиби орнауы кажет. Кукыктык мемлекетте биликтин бир адамнын, органнын немесе алеуметтик топтын колында шогырлануына жол берилмейди. Озинин жетилген улгисинде кукыктык мемлекет тужырымдамасы биликтин барлык институттарынын окилди болуын, лауазымды адамдардын сайлануын билдиреди. Кукыктык мемлекет жагдайында сот адилдикти жактаушы, кен магынада кукыкты коргаушы, негизги миндети – адам кукыктарын коргау болуы тиис. Когам мен мемлекеттин озара байланысы, озара тауелдилиги мемлекет зандарында корсетилген кукыктар мен миндеттер аркылы жузеге асады. Казирги кезде кукыктык мемлекет тужырымдамасы адам кукыктарымен тыгыз байланыста карастырылады жане адамнын жеке, азаматтык, саяси жане экономикалык кукыктары мен бостандыктарынын коргалуын билдиреди.