Ahmedinejad dönemi ve iran diş politikasi

Ahmedinejad, cumhurbaşkanı olmasının ardından "İsrail haritadan silinmelidir" ifadesi ile nükleer politikada sert ve uzlaşmadan uzak bir tutum sergilemeye başladı. Yeni cumhurbaşkanının açıklamaları ve tutumları ilk etapta tecrübesizliğinin sonucu olarak yorumlandı. Ancak İsrail karşıtı açıklamaların sürekliliği, çeşitliliği ve nükleer diplomaside gösterilen kararlılık, gelişmelerin tecrübesizliğin ötesinde bir anlam ifade ettiğini gösterdi. Ahmedinejad'ın dış politika tutumunu ve açıklamalarını "kişisel bir yaklaşım" olarak görmek doğru değildir. Bu politikalar dinî Lider Hameney'in onay ve bilgisi dahilinde hayata geçirilmektedir. Bu açıdan Ahmedinejad'ın dış politikasını devlet politikası olarak yorumlamak mümkündür. Söz konusu durum İran dış politikasını yeniden değerlendirme zorunluluğunu doğurmaktadır¹⁰⁴.

3.1. Dış Politikanın Dinamikleri

İran dış politikası iç ve dış faktörlerin etkisiyle oluşur. İç dinamiklerin en önemlisini İslam devriminin yerleştirdiği rejim ve bu rejimin esaslarını aldığı din oluşturmakta. Devrimin erken döneminde yaygın rejim ihracı söylemi bu dinamiğin sonucuydu. İran Şii düşüncesi, diğer Şii topluluklarla işbirliği ve zaman zaman ortaya çıkan bölgesel hâkimiyet düşüncesi bu iç dinamiğin dış politikaya yansıması. Ayrıca milliyetçilik ve ekonomi gibi olgular dış politikanın belirlenmesinde etkili diğer unsurlar.

Son dönemde dış politikayı iç dinamiklerden daha çok dış yapısal faktörlerin belirlediği söylenebilir, İslam devriminden günümüze geçen sürede İran'ın uluslararası sistemle değişik seviyelerde krizler yaşadığını biliyoruz. ABD'nin önderlik ettiği İran'ı izole etme girişimleri bu ülkenin dış politika ve güvenlik politikalarının temel belirleyicisi oldu. İran'ın bölgesel ve uluslararası politikada giriştiği ittifaklar yada çekişmeler hep bu yapısal dış faktörün etkisi altında gerçekleşmekte¹⁰⁵.

Dış politikayı belirleyen bu iç ve dış faktörler İran'ın siyasi ve dini liderlik arasında bölüşülen ikili iktidar yapısının süzgeçlerinden geçerek belirleyicilik politikasının görünen yüzü olmakla beraber, manevra alanları sınırlı ve bürokratik süreçleri yürüten unsurlar olarak tanımlanabilir. Ancak İran'da dış politika liderin dikte ettiği bir olgudan daha çok bir çeşit uzlaşma ile ortaya çıkmakta. Ülkenin dış politika yönelimlerine bakıldığında süreci oluşturan iç ve dış faktörler ile dış politika yapıcılarının etkileşimleri anlaşılabilir¹⁰⁶.

3.2. Ahmedinejad'ın Dış Politika Anlayışı

İran dış politikası devrimden günümüze çatışmacı ve uzlaşmacı yönelimleri birlikte yansıtıyor. Ahmedinejad'ın çatışmacı, uzlaşmayan ve Amerikan karşıtlığına dayalı bir tek taraflı dış politika yönelimini benimseyeceği gözleniyor. Hatemi dönemi gereksiz şekilde uzlaşmacı ve tavizkar bir dönem olarak algılandı. Bu bakış açısıyla Hatemi politikaları İran'ın bastırılması ve aşağılanmasından başka sonuç üretmedi. Örneğin, İran'ın Uluslararası Atom Enerjisi Kurumu ile yürüttüğü uzlaşmacı tavır daha fazla imtiyaz talebinden başka bir şey üretmedi¹⁰⁷.

Ahmedinejad bu bakış açışım arka plana alarak uluslararası sistemle çatışma ve gerginliğin doğal olduğunu düşünüyor. İran'ın varlığı bu mantıkla bizzat Batıya ve onun güdümündeki yapıya hayati bir tehdit oluşturmakta. Ahmedinejad'ın en önemli argümanını İsrail'e yönelik çifte standart uygulamaları iddiaları oluşturmakta. İsrail'in ortaya çıkışı, Birleşmiş Milletler kararlan ve uluslararası hukuk karşısında bu ülkenin aldığı tavırlar gibi konulan gündeme getirerek duruşunu meşrulaştırmaya çalışıyor. Bu tutumla aynı zamanda İran'da ve diğer Müslüman ülkelerde güçlü bir Müslüman lider imajını yerleştirmeye çalışıyor.

Ahmedinejad'ın cumhurbaşkanlığını devraldığı günden bu yana yaptığı açıklamalar nasıl bir dış politika izleyeceğinin ipuçlarını veriyor. Ahmedinejad'ın dış politika öncelikleri¹⁰⁸.

• Irak'taki farklı ve bazen çelişkili aktörlerle irtibatlı olmak

• Suudi Arabistan'la gerilimi azaltma

• Orta Asya ve Kafkasya'da etkinliğini artırmak

• Çin ile işbirliği imkânları araştırmak

• HAMAS üzerinden Filistin siyasetinde etkili olmak

• Suriye ile beraber bölgede Amerikan karşıtı bir eksen oluşturmak

• Lübnan Hizbullah'ı ve benzeri örgütlenmelerle ilişkileri devam ettirmek

Ahmedinejad'ın yeni hedeflerinin hemen hepsinin farklı bağlamlarda sınırlan olduğu söylenebilir. Asya'ya ilginin artmasının ötesinde önceki dönemlerle ciddi bir değişiklik yok. Örneğin Orta Asya'da İran nüfuzu seküler yönetimlerin direnci ile karşılaşacak. Çin'in uluslararası toplumun meşru taleplerinin ne kadar karşısında olacağı şüphelidir. Ahmedinejad ile gerçek değişiklik cumhurbaşkanının diğer dış politika yapıcılarına nazaran İsrail ve ABD'nin olası karşı politikalarını en fazla küçümseyen aktör olması¹⁰⁹.

Nükleer konusu Ahmedinejad'ın ısrarcı yaklaşımı ile potansiyel kriz alanı olmaya aday. Ahmedinejad nükleer programı ülkenin bilimsel gücünü ve meşru bilimsel gelişmesini ortaya koyduğu için savunduğunu söylüyor. Batının İran'ın bilimsel ve teknolojik gelişimini engellemek için bu konuda problem çıkardığı iddiası ile toplumsal destek arıyor. Bir anlamda Batı karşıtlığını besleyecek bir damara dönüştürmek istiyor. Bu bağlamda artık Avrupa Birliğinin gönüllü arabulucu ülkeleri ile ilişkilerini iyi seviyede yürütmesi mümkün gözükmüyor. UAEK'nun bu sorunu Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyinin gündemine getirmesi süreci İran'ın aleyhine tersine çevirebilir. Ahmedinejad'ın yaklaşımı dini lider ile aynı çizgide olsa bile, daha sert bir söylem geliştirdiği söylenebilir. Çok gözükmese de, İran'da entellektüel düzeyde bir nükleer silah karşıtlığı var¹¹⁰.