11,. Утварэнне вкл: розныя падыходы і канцэпцыі

Для зах. зямель Русi XII—XIII стст. былi перыядам для феад. раздробл.. Паступ. фармiр-ца фак-ры, якiя падштурх-лі заходнерус. княствы да аб`яднання кансалiдацыi, утвар. адзiнай дзяржавы.

Прычыны утварэння ВКЛ: 1. звязана з сац.-эканам. развіццем рускіх княствау; інтэнс. развіцце феад. адносін, развіцце земляроб., жывелагад., гандлю і рамяства, узнік-не тэрытар. спецыялізацыі працы, узнік--не новых катэгорый вольнага і несвабод. насельн., рост сілы баярства. 2. самая важная прычына аб`яднанай тэндэнцыi на Русi – унутрыпалiт-я – у XIII ст. пачаўся новы этап iнтэнс. развiцця феад. адносiн, а гэта непазбежна вяло да абвастр. класавай барацьбы, што ў феад. грамадстве заўседы з`яўл-ся фактарам аб`яднальных працэсаў. Класу феад. спатрэбілася аб’яднаць свае сілы для узмацнення прававога рэгулявання феад. адносін, уніфікацыі феад. прыгнету з тым, каб прымацаваць сялян да зямлі. 3. на зах. землi ў большай ступенi ўплываў знешнепалiт. фактар у выглядзе двайной пагрозы з боку крыж-ў (з зах. і паун.-зах.)i татара-мангола (з усх., пауд.-усх. і поудня). Т.ч., сукупнасць унутр. i знеш. фактараў адрадзiла iмкненне заходнерус. княстваў да кансалiд-i (з яго фактычна былi выключаны Паўночна-Усходнiя i Паўдневыя землi Русi). А аб`яднанай сiлай заходнерускiх княстваў выступiла ўлада вялiкiх князеў лiтоўскiх.

У 1-й пал. XIII ст. пачынае стварацца цэнтралiзав. раннефеад. Лiт. дзярж. з моцнай вялiкакняскай уладай. Яе ўзнiкненне звязана з iмем лiт. князя Мiндоўга, якi шляхам крывавай барацьбы аб`яднаў больш. лiт. княстваў. Працэс аб`яднання ў ВКЛ быў працяглы i складаны. Ён адбываўвся больш за ст. – з др. чв. XIII па 3-ю чв. XIV ст. шляхамi: на асн. пагадненняў мiж лiт. i слав. князямi; дынастычных шлюбаў; пры дапамозе ваеннай сiлы. У час свайго росквіту пры князе Вітауце (15ст.) зах. граніца праходзіла па тэрыт. суч. Польшчы, усх. мяжа – праз Мажайск, на поун. – да Балт., на поудні – да Чорнага марэй.

Існуюць розныя канцэпцыі: 1. традыцыйная (літ.) – утвар. адзіная раннефеад. літ. дзяржава пад эгідай князя Міндоуга (Літва Міндоуга).

Першымi ў склад ВКЛ трапляюць землi Верхняга Панямоння, Чорная Русь, цi Новагародчына (Новагародак першая сталiцай ВКЛ). Полацк апынуўся ў складзе ВКЛ у 1307 г., Вiцебск – у 1320, Турава-Пiнскiя землi – у пач. XV ст. Асабл. паспях. аб`ядн. працэс iшоў пры Гедымiне (1316—1341). Iм была перанесена на ўсе ВКЛ Стараруская мадэль дзярж. кiравання. Рускi ўплыў адлюстроўваўся i на характары вайск. справы. Старабел. мова стала мовай дзярж. дакументаў (лiт. пакуль не мелi сваей пiсьменнасцi). Дзярж. – літоуская. 2. новая (бел.) Ярмаловіч – Літва гіст. была на тэрыт. суч. Бел.. Суч. Літва: зах. – Жэмайція, усх. – Аукштайція. Не літ. знаць захапіла руск. землі, а зах.-рус. княствы далучылі да сябе Літву і заснав. ВКЛ. Значыць, дзарж. была белар-й. 3. цэнтралісцкая – сэнс у тым, ўто у 13-14 ст. рашаюч. ролю у утвар. ВКЛ адыгралі літ. і бел. феад., а таму дзярж. была Літ.-Бел..

На наш погл., ВКЛ не было створ.толькі продкамі бел. і літ. ВКЛ – гэта полiэтн. дзярж. 4-х асн. народаў – бел., рус., укр. i лiт., дзе славяне займалi прыкл. 11/12 тэрыт. i складалi каля 80 % насельн.. Літ. былі этн. меншасцю, таму ВКЛ можна назваць руска-літ. дзяржавай.