30.Беларусь у вайне 1812 г.

Імкнучыся ўсталявацца ў Еўропе, фр. імператар Н.Ба-напарт у 1812г. пачаў вайну з Расіяй. У ноч на 12 чэр-веня 1812г. без аб’яўлення вайны армія Напалеона пе-раправілася прах Нёман і ўступіла ў межы РІ – на зем-лі Літвы і Бел. Бел. стла арэнай ваенных дзеянняў. 16 чэрвеня фр. армія заняла Вільню, 24 – Мінск. Напале-ону супрацьстаялі тры рускія арміі: 1-я – генерала Барклая дэ Толі, штаб якой знах. ў Вільні, 2-я – гене-рала Баграціёна (штаб у Ваўкавыску), 3-я – генерала Тармасава (штаб у Луцку). Першапачаткова Напалеон планаваў разбіць рус. арміі ў прыгранічных баях, але гэта яму не ўдалося. 1-я і 2-я арміі адступалі, аднак іх разбіць на тэр-рыі Бел. Напалеон не змог. Пасля арміі аб’ядналіся пад Смаленскам. Тут летам 1812г. прахо-дзілі жорсткія абараняючыя баі. Зразумеўшы, што план хуткага разгрому рас. Арміі праваліўся, Напале-он схіляўся да думкі закончыць баявыя дзеянні ў Віце-бску і пачаць мірныя перагаворы з царом Аляксанд-рам І. Напалеон усведамляў, што яго армія магла заха-ваць баяздольнасць толькі рухаючыся наперад. А на-перадзе была Барадзінская бітва (26 жніўня 1812г.), захоп Масквы і адступленне з яе. У час адступлення фр. арміі восенню 1812г. баявыя дзеянні другі раз пракаціліся па бел. зямлі. Рашаючая бітва адбылася пад Барысавам каля в.Студзёнкі. Праз Бярэзіну пера-правіліся не больш за 60 тыс. чал-к – дзесятая частка “вялікай арміі” Напалеона. Паход Напалеона ў Расію абярнуўся для яго цяжкім паражэннем. Адносіны на-сельніцтва Бел. да варагуючых бакоў не былі адна-значнымі. Для абсалютнай большасці шляхты, мяш-чан і сялян рус. і фр. ўлады былі чужымі. Польская і апалячаная бел. шляхта спадзявалася на аднаўленне Напалеонам РП і ВКЛ. Загадам Напалеона ад 1 ліпеня 1812г. быў утвораны Часовы ўрад ВКЛ, які займаўся перш за ўсё забеспячэннем ыр. Арміі прадуктамі і кормам для жывёлы. Часовы ўрад выдаў распараджэн-не аб наборы 10 тыс. рэкрутаў у армію Напалеона. Войскі рас. арміі былі таксама ўкамплектаваны рэкру-тамі з бел. губерняў. Дзеля аховы тылу Напалеон пакінуў у Бел. прыблізна 100-тысячнае войска. Бел. народ павінен быў карміць, паіць і забяспечваць усім неабходным французаў. У пач. Вайны сялянства Бел. спадзявалася на вызваленне з-пад прыгону, аднак На-палеон не пайшоў на вызваленне бел. сялян. А бяскон-цыя рэквізіцыі і рабаўніцтва выклікалі масавае супра-ціўленне сялянства і гараджан. Так у Бел. разгарнуўся партызанскі рух. У выніку ваенных дзеянняў, а так-сама з-за голаду і хвароб загінула амаль чвэрць на-сельніцтва Бел. Велізарныя страты панесла гаспадар-ка. Напрыклад, пасяўныя плошчы зменшыліся напало-ву, значна скарацілася колькасць жывёлы. Нягледзячы на ваенныя бедствы, бел. губерні ў 1812-14гг. Не былі вызвалены ад рэкруцкіх набораў і паставк на патрэбы рас. арміі, якая працягвала паход на Захад. Прыгон-ніцкі ўціск памешчыкаў у бел. вёсцы пасля вайны рэз-ка ўзмацніўся.

32К-ра і асвета на Бел. (к. XVІІІ-перш.пал.ХІХст.) Зараджэнне новай бел. літ-ры

У пач. ХІХст. у культ. развіцці Бел. назіраецца шмат новых з’яў і працэсаў. Паступова адбываецца фармі-раванне бел. нац. к-ры, нягледзячы на існаванне пры-гонніцтва, насуперак памкненням царскіх улад затры-маць развіццё к-ры на ўзроўні фальклору. К-ра бела-русаў перажывае ў гэты час перыяд адраджння. Скла-дваюцца яе хар-ныя рысы, ствараюцца нац. тэатр, літ-ра, іншыя галіны мастацтва, навукі, асветы. У 1802г. пачалося правядзенне шк. Рэформы. На тэр-рыі Бел. была створана Віленская вуч. Акруга на чале з яе кі-раўніком князем Адамам Чартарыйскім. Цэнтр. Роля ў с-ме адукацыі адводзілася Віленскаму ун-ту. Сяр. аду-кацыю давалі гімназіі, няпоўную сяр-ю – павятовыя, а пачатковую – прыходскія вучылішчы. Асн. мовай на-вучання з’яўл. польская. Пасля падаўлення паўстання (1831г.) у 1832г. быў зачынены Віленскі ун-т. У1836г. выкладанне было пераведзена на рус. мову. Польская мова была выключана з вуч. Праграм. Сярод важных падзей ў галіне асветы неабходна адзначыць адкрыццё ў 1848г. у Горы-Горках Магілёўскай губерні Земля-робчага інстытута. Пачатковую адукацыю ў сельскай мясцовасці ў др. пал. ХІХст. давалі нар. вучылішчы, царкоўна-прыходскія школы і школы граматы, а ў га-радах – прыходскія, павятовыя і гарадскія вучылішчы. Настаўнікаў для пачатковых школ рыхтавалі ў нас-таўніцкіх семінарыях. У с-ме сяр. адукацыі дзейнічалі мужч. і жан. класічныя гімназіі. У 1871г. рэальная гім-назія былі пераўтвораны ў вучылішчы. У 1887г. быў выдадзены “Указ аб кухарчыных дзецях”, якім забара-нялася прымаць у гімназіі дзяцей кухарак, фурманаў, прачак, дробных гандляроў і г.д. Да к. ХІХст. коль-касць пісьменных людзей у Бел. заставалася нізкай. ВНУ адсутнічалі. Аднак нягледзячы на тое, што у Бел. існавалі ў асноўным ніжэйшыя і сяр. ступені адука-цыі, у ХІХст. было зроблена шмат навуковых даследа-ванняў. Так, напрыклад, пачатак вывучэння гісторыі ВКЛ паклалі прафесары Віленскага ун-та Баброўскі, Даніловіч, Нарбут, Ярашэвіч. Далега-Хадакоўскі пака-заў агульнасць паходжання славян. Актыўным збі-ральнікам бел. фальклору быў Ян Чачот, які выдаў 6 зборнікаў “Вясковых песень”. Выдатнымі дзеячамі к-ры былі графы браты Тышкевічы. У цэнтры культ. жыцця 40-пач.60-х гг. ХІХст. знаходзіўся Адам Кіркор – археолаг, этнограф, гісторык, літаратар. Ён раскапаў каля тысячы курганаў. Калекцыю св. находак перадаў Віленскаму музею старажытнасцей. Актыўнымі суп-рацоўнікамі Паўночна-зах. аддзела Рус. геаграфічнага таварыства, створанага ў Вільні, з’яўл. этнографы і мовазнаўцы Насовіч, Шэйн, Крачкоўскі. У навучэнні гісторыі Віцебшчыны шмат зрабіў гісторык Сапуноў, які выдаў у пач. 80-х гг. тры тамы архіўных дакумен-таў. Выдатным літаратарам Бел. ў гэты час быў Міц-кевіч. Яго творы, напісаныя на польскай мове, могуць лічыцца не толькі літ. спадчынай польскага народа. У паэмах “Дзяды”, “Пан Тадэвуш”, “Гражына” Міцкевіч выкарыстаў тэмы і вобразы бел. фальклору і сюжэты бел. гіст. Хар-най з’явай бел. літ-ры перш. пал. ХІХст. было ўзнікненне ананімных твораў: “Гутарка Данілы са Сцяпанам”, “Вось як люд стаяў”, “Панаманія”. У гэтых творах сцвярджаліся правы прыгонная селяніна звацца чал-кам. Першым класікам бел. літ-ры з’яўл. Дунін-Марцінкевіч. Ён выступаў як паслядоўны вы-разнік поглядаў і інтарэсаў працоўных мас сялянства. У пач. стагоддзя выходзіць з друку зборнік паэзіі Я. Лучыны “Вязанка”. Сялянская тэматыка загучала і ў вершах Сыракомлі, Багрыма. Істотнае значэнне ў ста-наўленні нац. мовы адыграў Багушэвіч, “бацька бел. адраджэння”. На змену класіцызму ў жывапісе прыхо-дзіць рамантызм, які ў 40-я гг. ХІХст. змяняецца рэа-лістычным кірункам. Вядомымі мастакамі гэтага часу былі Аляшкевіч, Орда, Хруцкі, Гараўскі, Альхімовіч. У перш. пал. ХІХст. паступова зніклі прыгонныя тэат-ры. Сярод простых людзей папулярнасць набыў ляле-чны тэатр-батлейка. К канцу ХІХст. тэатральнае жыц-цё ўсё больш засцяроджваецца ў гарадах. Дзякуючы таленавітаму бел. кампазітару Антону Абрамовічу з’я-віліся бел. нац. муз. Творы на аснове песень і танцаў. У арх-ры класічны стыль выцясняецца рамантызмам. У к. ХІХст. сталі моднымі пабудовы ў стылі сярэдне-вяковай гісторыі, так званай “псеўдаготыкі