36 Тақырып. Өндіріс шығындары мен өнімінің өзіндік құнын калькуляциялау әдістері (нормативтік, тапсырыстық, процестік, қарапайым).

Шығындар есебінің нормативтік әдісі.

Нормативтік әдіс – өндіріс шығындарының деңгейіне күнделікті бақылау жасауға мүмкіндік беретін, ұйымның ресурстарының тиімсіз шығындарын ескеріп, шаралар қолданылатын есептің үдемелі әдісі болып табылады.

Нормативтік әдіс мыналарды қарастырады:

• Қазіргі үдемелі норма мен нормативтер жүйесін және оның негізінде нормативтік өзіндік құн калькуляциясын құру;

• Есепті кезең ішіндегі нақты шығындарды норма және нормадан ауытқу бойынша шығындарға бөлу есебі;

• Нормативтік өзіндік құнды түзету үшін әрекеттегі норманың өзгеріс есебін есепті кезең ішінде жүргізу және осы өзгерістердің өзіндік құнға әсерін, сонымен бірге өзгеріс себептерін анықтау;

• Шығын түрлері және олардың пайда болу орындары бойынша нормадан ауытқу себептерін анықтау және талдау;

• Өнімдердің (жұмыс, қызмет) нақты өзіндік құнын есепті кезеңнің басындағы нормативтік өзіндік құнды, нормадан ауытқуды (қайта есептеу шығындары қосылған, экономия алынған) және есепті кезең ішіндегі норманың өзгерістерін қосу жолымен есептеу.

Нормативтік әдіс – бұл есептің және өнімдердің (жұмыс, қызмет) өзіндік ұүнын калькуляциялау әдісі ғана емес, сонымен бірге өзіндік құнды құрудағы басқару жүйесінің негізгі бөлігі. Өндірістегі шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың нормативтік әдісін негізінен жаппай өндіріспен және ірі сериялы өндіріспен шұғылданатын кәсіпорындар пайдаланады. Өндірістегі шығындарды есепке алу өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың нормативтік әдістері бойынша жұмыстардың технологиялық және нормативтік карталарын жасаудан басталады. Ол карталарда материалдардың, жалақының жұмсалуы және өнім дайындауға қажетті басқа да шығындар айқындалады. Нормативтік карталардың негізінде өнім бірлігінің нормативтік өзіндік құны көрсетілген нормативтік калькуляциялары жасалады. Оларды жасау кезінде қолданыста жүрген өндірістік технологияны, жалақы жөніндегі уақыт пен баға нормаларын, материалдар мен сатып алынған шалафабрикаттарға қолданылып жүрген баға көрсеткіштері және өндіріске қызмет көрсету мен басқару жөніндегі шығындардың бекітілген тоқсандық сметасы ескеріледі.

Нормалардың және шығындар сметаларының өзгеру тәртібін рәсімдеп, сондай-ақ кәсіпорынның мүдделі цехтары мен бөлімдерінің технологиялық процестерін және басқа да нормалары мен сметаларын өзгерту туралы тәртібін реттеу арқылы жүзеге асырады. Нормативтік әдіс кезінде қоймалық және таразылау - өлшеу шаруашылығын тәртіпке келтірудің, матеиардарды сақтау және өндіріске босату, цех бойынша ғана емес, сонымен бірге өнімнің жекелеген түрлері бойынша (егер энергия және басқа да шығындар тікелей жолмен өнімге жатқызылса) және тұтастай алғанда судың, будың, газдың, электр энергиясының тұтынылуын анықтау үшін цехтарға есептегіштер мен құрылғыларды орнатудың маңыздылығы зор.

Нормативтік өзіндік құнның жоспарлы өзіндік құннан айырмашылығы: осы кезеңде жұмыс істеп тұрған өндірістік технологиялық процестің, сондай-ақ материалдық, еңбек және басқа да шығындардың прогресшіл нормаларының негізінде анықталады. Нормативтік калькуляциялау технологияны жетілдіру және өндірісті ұйымдастыру жөнінднгі ұйымдық – техникалық жоспарлы шараларын жүзеге асыру дәрежесіне қарай нормалардың өзгерістері енгізіледі. Шығындарды есепке алу былайша құрылған: шығындардың нормасынан материалдық, еңбек және басқа да шығындардың ауытқуларын ескеріп, оларға тікелей өндіріс процесінде ықпал етуге бар мүмкіндігін жұмылдырады.

Нормативтік әдістің кезінде әрекет етіп тұрған норма мен оның ауытқуы шығындар есебінде бөліп көрсетіледі. Бұндай шектеулер өндірісті ұйымдастыру мен технологиядағы кемшіліктерді дер кезінде жөндеуге, ресурстардың тиімсіз пайдаланылуына жол бермеуге септігін тигізеді