31 Тақырып. Өндіріс түрлері мен өндірістік шығындар есебі.

Өндірістік шығындар дегеніміз – өнімдерді, тауарларды (атқарылған жұмыс, көрсетілген қызмет) дайындауға кеткен нақтылы ж/е қоғамдық еңбек шығындарының жиынтығы деп айту қабылданған. Өнім (жұмыс, қызмет) өндірісімен байланысты шығындар өзінің құрамы жағынан да, экономикалық мазмұны жағынан да, өнім өндірісіндегі рөлі мен өнімнің өнімнің өзіндік құнына енгізілу тәртібі бойынша да біртекті емес. Сондықтан экономикалық теорияда шығындарды әртүрлі белгілері бойынша топтастырады. Шығындардың негізгі жіктелуі мынандай:

Негізгі шығындарға өнімдерді дайындаудағы өндіріс процесімен тікелей байланысты шығындар жатады. Бұл шығындарға кіретіндер: шикізаттар, материалдар, өндіріс жұмысшыларының еңбекақысы, технологиялық мақсаттар үшін қажетті жанар-жағар майлар және т.б.

Қосымша шығындарға ұйымдастыру мен қызмет көрсету өндірісімен байланысты шығындар жатады. Олар: өндірістік бөлімшелердегі әкімшілік-басқару персоналының еңбекақысы, электро-энергия шығындары, өндіріс ғимаратын жылытуға арналған отын, өндірістік негізгі құралдардың тозуы және оларды жөндеу шығындары және т.б.

Бір элементті шығындарға сол кәсіпорынның құрамдық бөліктеріне бөлуге келмейтін біртекті экономикалық элементтер жатады.

Кешенді шығындар бірнеше экономикалық шығындардың жиынтығынан тұрады. Оған жататындар: қосымша шығындар, бірнеше элементтен тұратын кезең шығындары және т.б.

Айнымалы шығындарға жалпы мөлшері шығарылатын өнімдердің көлеміне тікелей байланысты болатын шығындар жатады. Осыған

байланысты өнімдердің бірлігіне келетін мұндай шығындардың мөлшері өзгеріссіз қалуы мүмкін. Айнымалы шығындарға жататындар: шикізаттар мен материалдар шығындары, технологиялқ мақсаттар үшін отын мен электро-энергия, жұмысшылардың еңбекақысы және т.б.

Тұрақты шығындарға өндіріс көлемі өзгерсе де өзгермейтін немесе болар-болмас өзгеретін шығындар жатады. Мысалға қосымша шығындарды, жалпы және әкімшілік шығындарын келтіруге болады.

7

Өнімдердің жеке түрлеріне енгізілетін шығындар тікелей шығындар деп аталады. Бұл шығынға жататындар: шикізаттар мен материалдар шығыны, өндірістік жұмысшылардың еңбекақысы, ақаудан болған жоғалтулар және т.б.

Өнімдердің әр түрлі түрлерінің арасында пропорционалды түрде бөлінетін шығындар жанама шығындар деп аталады. Шығындарды тікелей және жанамаға бөлу өндірістің ұйымдастырылуына және оның салалық ерекшеліктеріне, сонымен бірге өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың қабылдаған әдістеріне байланысты болады.

Ағымдағы шығындарға сол есепті мерзімдегі өндіру мен сатуға байланысты шығындар жатады.

Бір жолғы шығындарға өнімдердің жаңа түрлерін дайындауға және меңгеруге, техникалық әдебиеттер мен газеттерге жазылуға кеткен шығындар және т.б. жатады.

Өндірістік шығындарға өнімдерді дайындауға және олардың өндірістік өзіндік құнын белгілеуге кеткен шығындар кіреді.

Өндірістік емес шығындарға кәсіпорынның қызмет нәтижесінен есептен шығарылатын кезеңдік шығындар жатады.

Классификация (жіктелу) белгілері	Шығындардың бөлінуі
Өндіріс процесіндегі экономикалық ролі бойынша	негізгі қосымша
Құрамының бірыңғайлығы бойынша	бір элементті кешенді
Өндіріс көлеміне қатыстылығына байланысты	айнымалы тұрақты
Жеке өнім түрлерінің өзіндік құнына енгізілу тәсілі бойынша	тікелей жанама
Пайда болу кезеңділігі бойынша	ағымдағы бір жолғы
Өндіріс процесіне қатысуы бойынша	өндірістік өндірістік емес
Шығын шығарудың мақсатқа лайықтылығы бойынша	өнімді өнімсіз
Жоспарды қамту мүмкіндігі бойынша	жоспарланған жоспарланбаған

Өнімді шығындарға өнімдерді рационалдық ұйымдастыруда және технологияны сақтау кезінде өнімдерді белгіленген сапамен шығарумен тікелей байланысты шығындар жатады.

Өнімсіз шығындар деп - өндірісті ұйымдастыру және технологиядағы жетіспеушіліктермен байланысты шығындарды айтады.

Өнімді шығындар жоспарланады, сондықтан олар жоспарланған деп аталады. Ал, өнімсіз шығындар жоспарланбайды, сондықтан да олар жоспарланбаған деп аталады.

Өндіріс шығындарының есебін жүргізетін шоттар жүйесі

Өндіріс үрдісі және өндірістегі шығындардың әртүрлі болуы шоттардың үлгілік жоспарындағы мына шоттар тобын пайдалануды талап етеді:

8100- негізгі өндіріс

8200- жеке өндірістегі жартылай фабрикат

8300- көмекші өндіріс

8400- жүкқұжат шығындары

Өндірістік шығындарды элементтерілген және калькуляция баптары бойынша есебін жүргізуді қамтамасыз ету үшін негізгі өндірістің барлық шығындарын дайындалған өнімнің түрлеріне қарай 8100 шотында топтастырылады. Бұл шот пайдалану мақсаты бойынша калькуляциялық болғанымен экономикалық мазмұны бойынша шаруашылық жағдайын сипаттайтын шот болып табылады.

8300 шотында ұйымның құрылымдары қолданатын көмекші өндірістер өнімдер мен қызметтерінің өзіндік құнын анықтайды.

Өндірістік шоттардың жүйесі шғынгдарды топтастырып және олардың есебін төмендегі ретпен жүргізуге мүмкіндік береді:

1. ай ішінде жұмасалған шығындардың элементтері өндірістік шоттардың дебетінде көрсетіледі.

2. Алдағы кезеңдердің шығындары есептен шығарылып және ай соңында келешек шығындар резервтеледі.

3. Шығындар есептен шығарылып немесе көмекші өндірістің жұмыстары арасында бөлінеді.

4. Негізгі цехтардың шығындары қосылып және таратылады.

5. Жарамсыз өнімдерге кеткен шығындар анықталып өнімінің өзіндік құнына қосылады.