4) Үшінші жақтан заттық-қүқықтық қорғауды іске асырғанда туындайтын өзінше санат ретінде.

АК-да адал және адал емес иегер, заңды және заңсыз иегер жайында айтылады (15-тарау). Сонымен қатар, меншік иесі емес адамдардың заттық құқығын қорғау туралы айтылады.

Заңды тұлғалардың шаруашылық жүргізу қүқығы. Меншік құқығымен қатар ҚР азаматтық заңнамасы (АК-ның 33-бабы) заңды тұлғалардың өзінше бөлек мүліктік құқығы ретінде мемлекеттік кәсіпорындардың, мемлекеттік мекемелер мен мекемелердің оралымды басқару құқығын (202-бап) қарастырады.

Шаруашылық жүргізу құқығы мүлікті мемлекеттен меншік иесі ретінде алған және бұл мүлікті иелену, пайдалану және оған билік ету құқықтарын АК-да және өзге де заң құжаттарымен белгіленген шекте жүзеге асыратын мемлекеттік кәсіпорынның заттық құқығы болып табылады (АК-ның 196-бабы).

Иелену, пайдалану және билік ету құқықтарын жүзеге асырудың шектерін АК, Мемлекеттік кәсіпорын туралы Жарлық және өзге заң құжаттары белгілейді. Заңға бағынышты құжаттармен, оның ішінде ҚР Президентінің Жарлықтарымен және Үкімет Қаулыларымен бұл құқықтардың жүзеге асырылуына шектеулер белгілеуге болмайды.

Меншік иесі болып табылатын мемлекет атынан әрекет ететін мемлекеттік орган да АК-ға және басқа заң құжаттарына сәйкес жүргізе алатындардан басқа ондай шектеулерді белгілеуге құқылы емес.

Оралымды басқару құқығы - меншік иесінің қаражатынан қаржыландырылатын мекеменің және меншік иесінен мүлік алған казыналық кәсіпорынның заң құжаттары белгілеген шектерде, өз қызметінің мақсатына, меншік иесінің тапсырмасына және мүліктің арналымына сәйкес сол мүлікті иелену, пайдалану және оған билік ету құқығын жүзеге асырудағы заттық құқығы болып табылады.

Қазыналық кәсіпорындар, оларды кімнің құрғанына қарай, республикалық немесе коммуналдық қазыналық кәсіпорындар болып бөлінеді. Тиісінше, меншік иесінің оларға қатысты құқығын мемлекет атынан әртүрлі мемлекеттік органдар жүзеге асырады.

Оралымдық басқару құқығы шаруашылық жүргізу қүқығынан мына ерекшеліктер негізінде бөлектенеді:

• қазыналық кәсіпорын мен мекемені ұдайы меншік иесі қаржыландырады. Шаруашылық жүргізу құқығындағы кәсіпорын шаруашылық қызметінен алынған табыс есебінен өмір сұреді;

• қазыналық кәсіпорын мен мекеме өздеріне бекітілiп берілген мүлікті және смета бойынша бөлінген қаражатқа алған мүлікті өз бетімен иеліктен шығаруға немесе өзгедей тәсілмен оған билік етуге құқылы емес. Шаруашылық жүргізу құқығындағы кәсіпорын өз табысының жұмсалу бағытын өзі анықтайды;

• қазыналық кәсіпорын мен мекеме меншік иесінің тапсырмаларын басшылыққа алады. Шаруашылық жүргізу құқығындағы кәсіпорынның меншік иесінің тапсырмалары, жалпы ереже бойынша, ол үшін міндетті болып табылмайды, егер заңнамада немесе жарғылық құқық-қабілеттілікте өзгедей көзделмесе.

Мекемеге қарағанда қазыналық кәсіпорын коммерциялық ұйым болып табылады. Яғни, қазыналық кәсіпорынның өз қызметінде көксеген мақсаты табыс табу, ал мекемеде ондай мақсат жоқ. Мекемені, әдетте, меншік иесі қаржыландырады.

Қазыналық кәсіпорын, мемлекеттік мекеме және мекеме арнаулы құқық кабілеттілікке ие. Құқық қабілеттілік шегі АК-ға, өзге заң құжаттарына сәйкес анықталған, меншік иесінің ырқымен шектелген және қазыналық кәсіпорынның, мемлекеттік мекеменің, мекеменің жарғысында көрініс тапқан. Иелену, пайдалану және билік ету өкілеттігін қазыналық кәсіпорын (мекеме) өз қалауы бойынша, тек жарғылық құқық қабілеттілік шегінде жүзеге асыра алады. Бұдан мынадай тұжырым жасауға болады - егер заң құжаттарында және құрылтай құжаттарында өзгедей көзделмеген болса, меншік иесі қазыналық кәсіпорынның (мекеменің) жарғылық қызметіне араласа алады.

Меншік иесі қазыналық кәсіпорын мен мекеме үшін мүлікті пайдаланудың құқықтық режимін анықтай алады және орындалуы міндетті тапсырмалар бере алады.

Оралымды басқаруды жүзеге асырудың шектері, сондай-ақ қазыналық кәсіпорындар мен мемлекеттік мекемелердің құқықтық мәртебесі АК-да және Мемлекеттік кәсіпорын туралы Жарлықта анықталған. Қазыналық кәсіпорын мен мекеменің оралымды басқару құқығыңда өзінің жарғылық қызметін жүзеге асыруы үшін ғана қажетті мүлік болады.

Қазыналық кәсіпорын мен мекеме өз меншік иесі: мемлекеттің, әкімшілік-аумақтық бөліністің, заңды тұлғалар мен азаматтардың міндеттемелері бойынша жауап бермейді. Мемлекеттік мекеме, мекеме және қазыналық кәсіпорын өз міндеттемелері бойынша өз билiгіндегі ақша қаражатымен жауап береді. Қазыналық кәсіпорынның, мемлекеттік мекеменің, мекеменің меншік иесі өзі құрған қазыналық кәсіпорынның, мемлекеттік мекеменің, мекеменің өз ақша қаражатымен өтей алмаған борышына қатысты міндеттемелері бойынша жәрдемдік (қосымша) жауап береді.

Қазыналық кәсіпорынның акшалай қаражаты жеткіліксіз болған жағдайда оның міндеттемелері бойынша сол мекеменің немесе қазыналық кәсіпорынның меншік иесі жауап береді (АК-ның 207-бабы). Яғни, меншік иесі мекеменің немесе қазыналық кәсіпорынның борыштары бойынша субсидиялық (қосымша) жауап береді (44-баптың 1-тармағы).

Әдебиет : 1, 2, 3, 4, 11, 13, 16, 17

Бақылау сұрақтары:

1.Заттық қүқықтардың түрлері.

2.Заттық қүқықтар үгымы.

Тақырып: Мiндеттеме туралы жалпы ережелер

Мақсаты: Азаматтық-құқықтық мiндеттемелердiң мәнiн ашу.

Сұрақтар:

1 Міндеттеме ұғымы.

2 Міндеттемелердің түрлері.

3 Міндеттеменің қатысушылары. Міндеттемедегі тұлғалардың ауысуы.

4 Міндеттеменің туындау негіздері.

1. Міндеттеме ұғымы. Мiндеттемелiк құқықтың ерекшелiгi сол - ол коғамдағы калыпты қатынастарды да, сонымен катар қандай да бiр қатынастардың (қорғаушы мiндеттемелер, мiндеттеменi орындамағандық үшiн жауапкершiлiк, мiндеттеменi қамтамасыз ету) бұзылуын да реттейдi.

«Міндеттеме» ұғымы әртүрлі мағнада пайдаланылады: 1) құқық қатынасы; 2) борыш, міндет; 3) осы міндет көрсетілген құжат (қолхат, квитанция, вексель, чек, облигация, мемлекеттік қазыналық міндеттеме).

АК-ның 268-бабында міңдеттеме құқықтық қатынастар ретінде беріледі: «Міндеттемеге сәйкес бір адам (борышкер) басқа адамның (несие берушінің) пайдасына мүлік беру, жұмыс орындау, ақша төлеу және т.б. сияқты белгілі бір әрекеттер жасауға, не белгілі бір әрекет жасаудан тартынуға міндетті, ал несие беруші борышкерден өз міндеттерін орындауын талап етуге құқылы. Несие беруші борышкерден атқарылғанды қабылдауға міндетті».

Міндеттемелік құқық қатынастарының негізгі ерекшеліктері, экономикалық тұрғыдан алғанда, еңбектің мүліктік нәтижелерінің ауысуынан туындайды (өндіріс өрісінен айналым өрісіне, ол арқылы тұтыну өрісіне ауысуы).

Егер өндіріс өрісінде сатып алу-сату ресімделсе, онда мүлік, еңбек нәтижесі ретінде өндіріс өрісінен айналым өрісіне, сонан соң қайтадан өндіріс өрісіне ауысады. Егер халық тұтыну тауарларын сатып алу-сату жүргізілсе, онда мүлік айналым өрісі арқылы өндіріс өрісінен тұтыну өрісіне ауысады. Мүліктің өндіріс өрісінен айналым және тұтыну өрісіне ауысуымен байланысты барлық қатынастар міндеттемелік қатынастар болып табылады.

Осыдан барып міндеттемелік қатынастардың ерекшеліктері және олардың басқалардан айырмашылығы туындайды:

1) міндеттеме – мүліктік емес азаматтық құқықтық қатынастармен салыстырғанда мүліктік құқық қатынастары болып табылады;

2) егер заттық құқық қатынастары үшін материалдық игіліктердің берілгендігін бекіту керек болса, міндеттемелік үшін - иеленіп қойған материалдық игіліктердің ауысуын бекіту керек, сондықтан заттық құқық қатынастарда тұрақтылық, ал міндеттемелік қатынастарда - жылжымалық сипат бар;

3) бұдан заттық құқық қатынастарындағы міндетті тұлғалардың пәс мінез-құлқы (заттық құқықтарды бұзбау міндеті) және міндеттемелік құқық қатынастарындағы міндетті тұлғалардың белсенді мінез-құлқы (борышкердің несие берушінің пайдасына нақты әрекеттер жасау міндеті) туындайды;

4) міндеттемеде құқық берілген адамға нақты міндетті адам қарсы тұрады (құқық қатынастарының салыстырмалы сипаты), ал заттық құқық қатынастарында құқық берілген адамға анықталмаған міндетті адамдар қарсы тұрады (құқық қатынастарының абсолюттік сипаты);

5) міндеттемеге заттық құқықтармен, бәрінен бұрын меншік құқығымен, тығыз байланыста болу тән. Міндеттемелік құқық қатынастар заттық құқықтық қатынастардың туындысы және олармен өзара байланысты. Міндеттемелік заттық құқықтық қатынас, туыңдаған кезде заттық қатынастардың болуын, көздейді, ал ол өз тарапынан міндеттемелік құқық қатынастарының дамуының заңдық нәтижесі болып табылады. Сатып алу-сату меншік құқығының болғандығын көздейді (шаруашылық жүргізу, оралымды басқару), сонымен қатар, сатып алу-сату нәтижесінде меншік құқығы пайда болады. Яғни, міндеттеменің көмегімен меншік құқығының немесе басқа заттық құқықтардың ауысуы болады.

Міндеттеменің жоғарыда келтірілген нышандарына сүйеніп оған анықтама беруге болады: міндеттеме дегеніміз - мүліктік салыстырмалы азаматтық құқықтық қатынас, оған сәйкес бір тарап (борышкер) екінші тараптың (несие берушінің) пайдасына мүлікті беру, жұмыс орындау, қызмет көрсету жөнінде белгілі бір әрекет жасауға не белгілі бір әрекеттен бас тартуға міндеттенеді.

Міндеттеме субъектісі болып саналатын тараптар: борышкер және несие беруші. Міндеттеме, әдетте, көпжақты емес, екіжақты болып келеді. Егер бірнеше борышкер немесе бірнеше несие беруші болса, ол міндеттемедегі адамдардың көптігін білдіреді, бірақ бәрі бір бұл жерде екі тарап бар.

Міндеттеменің мазмұны оның тараптарының құқықтары мен міндеттерін құрайды. Құқық берілген тарапқа тиесілі субъективтік құқықты талап ету құқығы деп, ал міндетті жақта жатқан міндетті - борыш деп атау қабылданған.

2. Міндеттемелердің түрлері. 1) Міндеттемелерді олардың негіздері бойынша топтастыру міндеттемелік құқықтың құқықтық институттарын шарттық және шарттан тыс деп топтастырумен сәйкес келеді, ол жайында бұрындары айтылған. Бұл тарауда міндеттемелік құқық қатынастарын өзге негіздемелер бойынша топтастыру келтіріледі, ал олар міндеттемелік құқық жүйесінде құқық институттарын бөлумен сәйкес келмейді, бірақ топтастырудың неғүрлым ортақ негіздеріне сүйеніп тұрғызылады.

2) Құқықтар мен міндеттердің ара қатынастары бойынша міндеттемелер былайша бөлінеді:

- біржақты - міндеттеменің бір тарапында тек құқық болады, ал екінші жағында – тек міндеттер (заем, зиян келтіру);

- өзара немесе екіжақты - міндеттеменің әрбір қатысушысында құқық та, міндеттеме де бар, яғни олар борышкердің де, несие берушінің де рөлінде болады (АК-ның 269-бабының 3-тармағы). Мысалы, сатып алу-сату шартында сатушы тауарды беру міндеттемесі бойынша борышкер және тауарға ақша төлеу мiндеттемесі бойынша несие беруші; ал, сатып алушы - керісінше.

3) Орыңдау нысанының анықтылығы тұрғысынан міндеттемелер былайша бөлінеді:

- белгілі бір мазмұндағы міндеттемелер - дағдылы және көп таралған;

- балама міндеттемелер - борышкер өзі жасауға тиісті бірнеше әрекеттердің ішінен біреуін тандауға құқылы. Мысалы, өсиет қалдырушы мұрагерге бас тартылғанды пәтермен қамтамасыз ету, немесе оның жалдаған пәтері үшін белгілі бір уақыт бойы ақы төлеп тұру құқығын береді. Зиян келтірудегі міндеттемеде борышкер зиянның орнын заттай толтыруға, немесе келген шығынды толық төлеуге міндетті;

- факультативтік міндеттемелер - борышкер белгілі бір әрекет жасауға міндетті, ал ол мүмкін болмаса - басқа әрекет жасайды. Мысалы, борышкер несие берушіге автомобиль беруге міндетті, бірақ ол оны қандай да бір себептермен жасай алмаса, автомобильдің құнын төлеуге немесе сондай мүлік беруге тиіс.

Кейде альтернативтік және факультативтік міндеттемелер арасындағы айырмашылық байқалмайды, дегенмен ол бар. Көбіне, ол, орындау нысаны кездейсоқ жойылғанда пайда болады. Мысалы, автомобиль кездейсоқ жойылса оның салдары әртүрлі болады: альтернативтік міндеттемеде (не автомобиль, не ақша) ақша төлеу міндеті қалады; факультативтік міндеттемеде (автомобиль, егер ол болмаса - ақша) міндеттеме тоқтайды, себебі факультативтік орындау нысанының тағдыры түгелдей негізгі заттың тағдырына байланысты.

Бір-бірімен өзара байланысының сипатына қарай міндеттемелер басты және қосымша (акцессорлық) болып бөлінеді. Мысалы, түрақсыздық айыбын төлеу міндеті негізгімен салыстырғанда акцессорлық міндеттемеге жатады. Акцессорлық міндеттеме негізгімен тығыз байланысты, негізгі міндеттеме тоқтағанда ол да тоқтайды.

4) Міндеттеме нысанының сипаттамасына қарай олар бөлінетін (бөліп орындауға болатындар - заем, дайындап жеткізу) және бөлінбейтін (бөліп орыңдауға болмайды, мысалы - үй құрылысы, сурет салу, т.б.) деп бөлінеді.

Борышкердің жеке басымен байланыс бойынша жеке сипаттағы міндеттеме туындайды, оның борышкердің жеке басымен байланысы соншалықты тығыз, оны басқа адамға тапсыруға тыйым салынған, борышкердің өзі ғана орындайды. Борышкердің немесе несие берушінің қайтыс болуына (заңды тұлғалардың тарауына) байланысты бұл міндеттемелер тоқтайды. Мысалы, ғалымның ғылыми мақала жазу жөніндегі ғылыми журнал алдындағы міндеттемесі. Қатынастардың жеке-сенімдік сипаты кепілдік шарттарына, сенімгерлікпен басқару, жай серіктестік шарттарына, толық серіктестіктердегі қатынастарға және т.б. тән.

3. Міндеттеменің қатысушылары. Міндеттемедегі тұлғалардың ауысуы. Әдебиетте, әдетте, міндеттеменің субъектілері ретінде міндеттеменің тараптарын (борышкер мен несие берушіні) қарастырады. Бірақ, қазіргі қоғамда азаматтық-құқықтық қатынастардың өзара шытырман байланыстылығынан үшінші жақтың бұл қатынастардағы рөлі артуда. Көбіне олар міндеттеменің мазмұнына әсер етеді, оның құқықтық мәнін анықтайды.

Міндеттемеге қатысушылар: міндеттеменің тараптары (борышкер және несие беруші); үшінші жақ.

Міндеттемедегі тұлғалардың көптігі. АК-ның 286-бабында былай делінген: «Егер міндеттемеге бірнеше несие беруші немесе бірнеше борышкер қатысса (адамдар көп болған міндеттеме), несие берушілердің әрқайсысы міндеттемені орындауды талап етуге құқылы, ал борышкерлердің әрқайсысы заңдардан немесе міндеттеме шарттарынан өзгеше туындамайтындықтан, басқалармен тең үлесте орындауға міндетті (үлесті міндеттеме)".

Адамдар көптiгi болғанда міндеттеме үлесті және ортақтасқан болып бөлінеді. Жалпы ереже ретінде үлесті міндет пен үлесті талап белгіленеді, ол теңдей үлес принципінен шығады. Мысалы, белсенді көптік міндеттемелерінде (бірнеше несие беруші - бір борышкер), жалпы ереже бойынша әрбір несие беруші борышкерден бірдей үлесте орындауды талап етуге құқылы. Өз орындау бөлігін алған несие беруші (жоғарыдағы мысалда - үйдің өз бөлігіне қоныстанған) міндеттемеден шығып қалады, ал борышкер басқа несие бергендер алдындағы міндетін орындауды жалғастырады (үйдің басқа бөліктеріне қоныстандыру үшін босату). Пәс көптіктің міндеттемелерiнде (бір несие беруші - бірнеше борышкер) міндеттемедегі өз бөлігін орындаған борышкер де (ортақ үйдің өзі тұрған бөлігін босатқан) міндеттемеден шығып қалады. Бірақ соңғысы басқа борышкерлердің міндеттерін орындауы тұрғысынан сақталады (үйдің олар тұратын бөліктерін босату). Сонымен, несие беруші борышкерге басқа борышкерлердің орындамағандығына байланысты қандай да бір талап қоюға құқылы емес, бір несие берушіге мiндеттеменің, бөлігін орындаған борышкер қалған несие берушілерге неге орындау жасалмағаны жайында есеп беруге тиіс емес.

Ортақтас міндеттемеде несие беруші орындауды өз қалауы бойынша кез келген борышкерден талап етуі мүмкін. Субсидиялық міндеттемеде субсидиялық борышкерге талап мұндай талап негізгі борышкерге қойылғаннан кейін қойылуы мүмкін, егер негізгі борышкер талапты толықтай немесе жарым жартылай қанағаттандырмаған болса. Бұл айырмашылықтар кепіл болушылық және кепілдік үғымдарының арасын ашқанда анық байқалады, себебі олардың негізіне жауапкершіліктердің сипаты алынады. Кепіл болушы субсидиялық, ал кепілші - ортақтас жауап береді (АК-ның 329-336 баптары).

Үшінші жақтың міндеттемеде алатын орыны ерекше. Үшінші жақты міңдеттеме шеңберіне кіргізу олардың міндеттемелердің туындау, орындалу және тоқтау процесіндегі алатын ерекше рөлімен байланысты. Үшінші жақтың маңыздылығының арқасында азаматтық құқықта үшінші жақ қатысатын міндеттемелер көзделген.

Міндеттеме тараптарының біреуіне міндеттемелер немесе өзге де құқық қатынастары арқылы байланысты жақтар үшінші жақтар деп саналады (АК-ның 270-бабының 2-тармағы).

Регрестік міндеттеме. Басқа адамның міндеттемесін орындаған борышкер орындалған міндеттеменің мөлшерінде сол адамға кері талап (регресс) қоюға құқылы.

Үшінші жақтын әрекеттері салдарынан міндеттемені орындамаған борышкер сол жақтың шығынды төлеуін талап етуге құқылы (АК-ның 289-бабының 1-тармағы).

Регрестік міндеттеме үшінші жақтар қатысатын міндеттемелердің бір түрі болып табылады. Регрестік құқықты, тағы да, кері талап құқығы, ал регрестік міндеттемені - кері міндеттеме деп атайды.

4. Міндеттеменің туындау негіздері: бұл - заңдық фактылар, яғни құқық нормалары олармен құқықтық қатынастардың туындауын, өзгеруін немесе тоқтауын байланыстыратын мән-жайлар. Заңдық фактылар әрекеттерге (саналы және адамның еркімен жасалынатын) және оқиғаларға (адамдардың ықтиярынсыз болатын, мысалы, баланың тууы, табиғи құбылыстар) бөлінеді.

Әрекеттер занды және заңсыз болып бөлінеді. Барлық заңды әрекеттер заңдық актілерге және қылықтарға топтастырылады. Заңдық актілер, олар - қандай да бір заңдық салдарларға жетуге бағытталған әрекеттер (мысалы, мәмілелер, әкімшілік актілері). Заңдық қылықтар, олар - адамдардың ниетіне байланыссыз заңдық салдарлардың туындауына алып келетін әрекеттер (мысалы, автордың өз шығармасын жариялауы).

271-бапқа сәйкес міндеттеме шарттан, зиян келтіруден немесе 7-бапта көрсетілген өзге де негіздерден туындайды. Міндеттеме туындауының мынадай маңызды негіздерін атауға болады: 1) шарт; 2) әкімшілік акт (заңды әрекеттер); 3) зиян келтіру (деликттер) және басқа заңсыз әрекеттер; 4) интеллектуалдық мешіктің әртүрлі объектілерін құру және пайдалану; 5) азаматтар мен эаңды тұлғалардың өзге әрекеттері; 6) оқиға.

Әдебиет : 1, 2, 3, 4, 11, 13, 16, 17

Бақылау сұрақтары:

1 Міндеттеме ұғымы.

2 Міндеттеменің қатысушылары. Міндеттемедегі тұлғалардың ауысуы.

Тақырып: Міндеттемені орындау

Мақсаты: Мiндеттемелердi орындаудың негiзгi қағидаларын қарастыру.

Сұрақтар:

1 Міндеттемені орындау ұғымы және оның принциптері.

2 Міндеттемені орындау нысаны.

1. Міндеттемені орындау ұғымы және оның принциптері. Міндеттемені орындау - борышкердің несие беруші өзінен талап етуге құқылы әрекетті жасауы (немесе әрекеттен тартынуы). Бұл әрекеттің нақты сипаты орындалуға жататын міндеттеменің түріне байланысты (тауарларды беру, жұмыс жасау, қызмет көрсету, шығынды өтеу жене т.б.) Әрекеттен тартыну орындалуы әрқашан да белсенділікті керек ететін міндеттемелерге тән емес. Мысал ретінде автордың басқа баспаға қолжазбасын өткізбеу міндетін келтіруге болады. Сондықтан да, авторлық шартты орындаудың мазмұнына қолжазбаны басқа баспаға беру әрекетінен тартыну кіреді. Принциптер: 1) тиісінше орындалу принципі - тиісті борышкердің, тиісті несие берушіге, тиісті мерзімде, тиісті орында, тиісті затқа қатысты және тиісті тәсілмен орындауы; 2) нақты орындау принципі - залалдың өтелгендігіне қарамастан міндеттемені заттай орындау керектігінде (яғни, міндеттеменің нысаны болып келетін сол әрекеттерді жасау).

2. Міндеттемені орындау нысаны - борышкер міндеттемеге сәйкес несие берушіге беруге, орындауға немесе көрсетуге тиісті зат, жұмыс немесе қызмет. Нысанға қойылатын тиісінше талап сапа және сан ұғымы арқылы көрініс табады. Сапа шартқа сәйкес анықталады. Егер ол затқа мемлекеттік стандарттар немесе техникалық шарттар болса, онда сапа Госттарға немесе техникалық шарттарға сәйкес, егер болмаса - әдетте қойылатын талаптарға сәйкес анықталады.

Орындау нысаны, бұл - мүлік (АК-ның 115-бабы). Бірінші кезектегі орындау нысаны - зат. Мысалы, жеке-белгілі бір зат жайында 355-бапта айтылған. Заттардың айрықша түрі болып табылатын орындау нысаны ретінде АК-да ақша алынған (282-бап). Орындау нысаны зат емес мүліктер де, атап айтқанда, міндеттемелік құқық та, интеллектуалдық меншік те болуы мүмкін. Орындау нысаны өзіне затты да, талап қою құқығын да, борыштарды да, интеллектуалдық меншікті де (айрықша құқықты) қамтитын мүліктік кешен болуы мүмкін. Сөз мүліктік кешен ретіндегі кәсіпорын жайында болып отыр (119-бап).

Міндеттемені орындау процесіндегі өте маңызды мәселе - орындау мерзімі және орны. Міндеттемелер орындалу мерзімі анықталған және орындалу мерзімі талап етілетін кезбен анықталған болып бөлінеді.

Әдебиет : 1, 2, 3, 4, 11, 13, 16, 17

Бақылау сұрақтары:

1.Міндеттеме ұғымы.

2.Міндеттеменің қатысушылары.

3.Міндеттемелердің түрлері.

Тақырып: Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету

Мақсаты: Мiндеттеменi қамтамасыз ету тәсiлi түрлерi мен мәнiн сипаттау.

Сұрақтар:

1 Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету тәсілдері үғымы және олардың түрлері.

2 Міндеттемені қамтамасыз ету тәсілдерін сипаттау.

1. Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету тәсілдері үғымы және олардың түрлері. Азаматтық құқықта міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ететін тәсілдерге заңда немесе шартта көзделген, борышкердің міндеттемені тиісінше орындауына ынта беретін және несие берушінің мүдделерін қорғауды жеңілдететін, мүліктік сипаттағы арнаулы шаралар жатады. Бұл шаралар, әдетте, мына мақсаттарды көздейді:

• борышкердің жауапкершілігінiң ауқымын ұлғайту және залалдың барлық мөлшерін немесе оның бір бөлігін өндіруді оңайлату - бұл шараларға мерзімді өткзіп алғандық үшін өсімақы немесе міндеттемені орындамағаңдық немесе тиiсінше орындамағандық үшін айыппұл жатады;

• борышкердің жауапкершілігін үшінші жаққа тарату және оларды орындауға жауапты адамдар қатарына тарту - бұл шараларға, атап айтқанда, кепілдік және кепілдік беру жатады;

• несие берушіге белгілі бір заттар есебінен өз талаптарын артықшылықпен қанағаттандыруға құқық беру («адамға емес, заттың құнына сенемін») - бұл шараларға, мысалы, кепіл зат жатады;

• борышкер міндеттемені орындаудан бас тартқан жағдайда несие берушінің қайтарылмайтын аванс алуы - бұл шараларға кепілақы мен кепілдік жарна жатады;

• борышкердің қарсы, әдетте, ақшалай міндеттемені орындағанына дейін несие берушінің затты немесе өзге мүлікті беру жөніндегі міндеттемені орындамауына құқық беру - бұл шараларға мүлікті ұстап қалу жатады.

Мміндеттемені қамтамасыз ету тәсілдерінің тізбесі АК-ның 292-бабының 1-тармағында тұрақсыздық айыппұл, кепілзат, кепілдік, кепілдік берушілік, кепіл немесе мүлікті ұстап қалу сияқты дәстүрлі тәсілдермен шектелмейді. Борышкерді міндеттемені тиісінше орындауға ынталандыратындардың барлығы, сөзсіз, егер заңды болса, міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету тәсілдеріне жатады. Аталған дәстүрлі тәсілдермен қатар міндеттеменің орындалуын қамтамасыз етудің басқа да көптеген конструкциялары болуы мүмкін, олар қамтамасыз етуші шаралар ретінде заңнамада әдейі көзделуі де (мысалы, кепілдік жарна, қаржыландыру шарты бойынша ақша талабынан қайту туралы жағдайды пайдалану), заңнамада көзделмей шартта белгіленуі де мүмкін.

Міндеттемені қамтамасыз ету тәсілдері, жалпы ереже бойынша, қамтамасыз етілетін міндеттемеге қатысты қосымша (акцессорлық) болып табылады, яғни оның заңдылығына және заңдық күшіне тәуелді болып келеді. Бірақ бұған банк кепілдігі жатпайды, оның қамтамасыз етілетін міндеттеменің заңдылығына тәуелсіздігі заңдастырылған, бұл банк кепілдігін берудің кәсіпкерлік сипатына және соған ілеспе кәсіпкерлік қауіпке негізделген.

Несие берушінің борышкердің міндеттемені орындамағаны үшін жауаптылығының азаматтық-құқықтық принциптеріне негізделген, міндеттеменің бұзылуынан келген залалды борышкер мүлкі есебінен өндіріп алу құқығына қарағанда міндеттемелерді қамтамасыз ету жөніндегі арнаулы шараларды қолдану өзінен өзі болмайды. Міндеттемелерді қамтамасыз ету жөніндегі жалпы ереже қамтамасыз етуші шараларды қолдану мүмкіндігін ғана қарастырады. Қандай да бір міндеттеме қандай да бір нақты тәсілмен қамтамасыз етілуі үшін тараптардың келісімі немесе заңның арнайы міндеттеуі керек. Бұл ретте, міндеттемені қамтамасыз етудің кейбір тәсілдері заңнамада да, тараптар келісімінде де (мысалы, кепіл зат, тұрақсыздық айыппүл, мүлікті ұстап қалу), кейбіреулері - тек тараптар келісімінде (мысалы, кепілақы) көзделуі мүмкін.

Міндеттемені қамтамасыз етудің кейбір тәсілдері (тұрақсыздық айыппүлы, кепілақы) бір жағынан заңдық жауапкершілік шаралары да болып табылады, себебі олар міндеттемені орындамаған немесе тиісінше орындамаған адамға қосымша мүліктен айырылуды (ауыртпалық) жүктейді, ол сөзсіз және тікелей міндеттемені орындамаудан туындайды. Басқалары (кепіл зат, мүлікті ұстап қалу, кепілдік және т.б.) жауапкершілік шараларына жатпайды, себебі оларды қолдану олардың туындау негіздерін дәлелдеудің кейбір процедураларымен және қамтамасыз етілген міндеттемеден заңда немесе тараптар келісімінде көзделген тәуелсіз жағдайлардың туындауымен байланысты.

2.Міндеттемені қамтамасыз ету тәсілдерін сипаттау:

1) Түрақсыздық айыбы - міндеттеме орындалмаған немесе тиісінше орындалмаған жағдайда борышкердің белгілі бір ақша сомасын төлеуінің қамтамасыз етілетін басты міндеттемеге қосымша шарты ретінде түсінеміз. Тұрақсыздық айыбымен қамтамасыз етудің мақсаты - борышкерді қамтамасыз етілген міндеттеме бойынша өз міндетін оны күрделендіріп алмау қаупімен дел орындауға мәжбүрлеу, ал күрделенген жағдайда - міндеттеме нысанын құрайтын міндеттер көбейеді, белгілі бір ақша сомасын төлеу түрінде қосымша міндеттер пайда болады. Міндеттемені қамтамасыз етудің тәсілі бола тұрып тұрақсыздық айыбының өзі алдын ала анықталған ақша сомасын білдіреді, бұл ақша сомасы да тұрақсыздық айыбы деп аталады.

Өсім немесе айыппұл деп аталатын тұрақсыздық айыбы міндеттеме орындалмаған немесе тиісінше орындалмаған жағдайда белгіленеді, мысалы, орындау мерзімінің бұзылуы (өткізіп алу), өнімнің сапасы, ассортименті, буып-түйілуі туралы шартта көрсетілген талаптардың бұзылуы, т.б. Тұрақсыздық айыбын қолдану заңнамада да, мысалы заңнамада басқаның ақша қаражатын заңсыз пайдаланғандық үшін тұрақсыздық айыбы белгіленген, кез келген міндеттемені қамтамасыз ету үшін жасалған тараптар келісімінде де, мысалы, жалдау шарты бойынша жалдау ақысын уақтылы төлемегендік үшін, көзделуі мүмкін.

Тұрақсыздық айыбының түрлері: тұрақсыздық айыбы, негізінен, оның туындау негізіне және мөлшерінің қандай тәртіпте - заңмен немесе тұрақсыздық айыбы туралы келісіммен анықталатындығына қарай түрге бөлінеді. Егер ол соманың мөлшері заң актісімен анықталса, ол - заңды немесе нормативтік, ал шартпен анықталса - ерікті немесе шарттық тұрақсыздық айыбы деп аталады.

Тұрақсыздық айыбы өсім немесе айыппұл түрінде де болады. Заңнамада «тұрақсыздық айыбы» «айыппұл», «өсім» ұғымдарымен тектес ұғым ретінде берілген.

Заңнамада немесе шартта мынадай жағдайлар қарастырылуы мүмкін: залалды емес, тек тұрақсыздық айыбын ғана өндіруге болады; залалды тұрақсыздық айыбынан бөлек толық мөлшерде өндіртіп алуға болады; несие берушінің қалауы бойынша не залал, не тұрақсыздық айыбы өңдіріледі. Ерекше, айыптық және балама тұрақсыздық айыбының айырмашылықтары, міне, осында: ерекше тұрақсыздық айыбында тұрақсыздық айыбын өндіртуге болады, бірақ залалды өндіртіп алуға жол берілмейді; айыптықта - залал тұрақсыздық айыбынан тыс өндіріледі; баламалыда - несие берушінің қалауы бойынша не залал, не тұрақсыздық айыбы өндіріледі.

Кейбір реттерде тұрақсыздық айыбы бас тарту төлемі - борышкердің несие берушіге міндеттемені орындаудың орнына беретін белгілі бір ақша сомасы ретінде болады. Тұрақсыздық айыбын төлеу міндеттеменің тоқтауына әкеп соғады деп тараптар өзара келісіп, оны шартқа енгізген жағдайда тұрақсыздық айыбы бас тарту төлемі болып саналады. Әдетте, ерекше және баламалы тұрақсыздық айыбы бас тарту төлемі болады, себебі олар тұрақсыздық айыптарын өндіртіп алғанда залалды өндіртуге жол берілмейді.

Тұрақсыздық айыбын борышкер қамтамасыз етілген міндеттемені бұзған жағдайда оның белгілі бір ақша сомасын төлеу міндеттемесі ретінде ресімдеу әңгіменің шарттық немесе заңды тұрақсыздық айыбы жайында екендігіне байланысты.

Заң талабы бойынша тұрақсыздық туралы келісім тұрақсыздық айыбымен қамтамасыз етілген міндеттеме туындайтын мәміленің формасына тәуелсіз жазбаша түрде болады. Тұрақсыздық айыбы туралы келісімнің жазбаша формасы ауызша мәміледен туындайтын міндеттеме тұрақсыздық айыбымен қамтамасыз етілген жағдайда керек. Тұрақсыздық айыбы туралы келісімнің жазбаша формада болмауы оны заңсыз деп тануға әкеп соғады.

2) Кепілпұл дегеніміз - шарт жасасқан кезде бір адамның екінші адамға міндеттемеден туындайтын белгілі бір әрекеттер орындағаны үшін беруге жататын ақша сомасының бір бөлігін төлеуі. Кепілпұл - борышкер несие берушіге төлеуге тиісті қандай да бір ақша сомасының бөлігі. Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету тәсілі ретiндегі кепілпұлдың маңызы сонда, ол шартты қандай да бір тараптың орындамауынан сақтандырады. Шартты орындамау оның орындалуына жауапты тарап үшін қолайсыз зардаптар әкеледі. Кепілпұл, негізінен, борышкердің қандай да бір ақша сомасын төлеу жөнінегі негізгі міндеттемесі бойынша міндеттерін орындауын қамтамасыз етуге бағьгтталған, мысалы, сатып алушының сатылатын бағаны төлеу міндеті, жалгердің жалдау ақысын төлеу міндеті, т.б., ал қамтамасыз етуге сол кепілпұл берген адамның кейін шартты орындаудан бас тартқан жағдайда сол кепілпұлдан айырылып қалу қаупі арқылы қол жеткізуге болады. Сонымен қатар, кепілпұл алған адамның шартты орындамауы да оған алған кепілпұлды қайтару, сондай-ақ контрагентке алған кепілпұлдың сомасына тең сома төлеу түрінде қолайсыз зардаптар алып келуі мүмкін.

Кепілпұл туралы келісім, оның сомасына және негізгі міндеттеменің формасына қарамастан, заңсыз болады деген үреймен жазбаша түрде жасалуы тиіс.

3) Кепілдік және кепіл болушылық: кепілдік пен кепіл болушылықтың құқықтық тегі бір. Кепілдік пен кепіл болушылықтың мiндеттемені қамтамасыз ету тәсілі ретіндегі мәні - борышкердің міндеттемені тиісінше орындау жөніндегі жауапкершілігін үшінші жақтарға тарату және оларды орындауға міндетті адамдар қатарына тарту. Борышкер үшін негізгі міндеттемені орындаған кепілші мен кепіл болушыға несие берушінің құқықтары ауысады, ол ауысу еш қандай ресімдеуді керек етпейді және ешкімнің ырқына тәуелді емес, себебі ол заң актісінің міндеттеуі негізінде жүзеге асырылады.

Борышкердің үшінші жақтардың қосымша міндеттемелері есебінен міндеттемені орындауды қамтамасыз етуінің түрлері өзара ұқсас болғанмен, олардың құқықтық реттелуін өзінше қарауды талап ететін айырмашылықтар да бар. Кепілдік пен кепіл болушылықтың негізгі айырмашылығы олардың қосымша міндеттеме ретінде ортақтастығында не субсидиялығында, сондай-ақ кепілші мен кепіл болушының борышкер міндеттемесін орындауының шегінде және оларға талап қою тәртібінде.

Кепілдік дегеніміз - кепілші деп аталатын белгілі бір адамның басқа адамның несие берушісі алдында міндеттемесін сол негізгі борышкермен ортақтасып орындауға жауап беру міндеттемесі. Кепілдік - қамтамасыз етілетін міндеттеме бойынша несие беруші мен негізгі міндеттеме бойынша борышкер емес адам арасында орнатылатын құқықтық қатынас. Кепілші келбеті борышкерге келмейді, негізгі міндеттемеге қатысты алғанда кепілші әрқашанда үшінші тұлға болып қалады. Кепілдік бойынша міндеттемеге, тіптен, негізгі міндеттемеге туындыға да, негізгі борышкердің тікелей қатысы жоқ және бұл құқық қатынасына қатыспайды. Кепілші мен борышкер арасыңдағы негізгі міндеттеме бойынша қатынас кепілдік және негізгі міндеттеме бойынша құқық қатынастарынан тыс қалады және олар үшін ешқандай маңызы жоқ. Кепілші мен борышкер арасындағы қатынастардың негізі не өзінше бөлек келісім (шарт), не басқа мән-жайлар болуы мүмкін, мысалы, кәсіпкерлік қызметпен ұзақ уақыт бірге айналысу, жарғы капиталына бірге қатысу (атап айтқанда, «аталық» және «еншілес» коммерциялық ұйымдар, тәуелді акционерлік қоғам және оның жарғы капиталына қатысатын өзге заңды тұлға), достық, туыстық, ерлі-зайыптылық байланыс және т.б.

Кепіл болушылық дегеніміз - кепіл болушы деп аталатын белгілі бір адамның басқа адамның несие беруші алдындағы міндеттемесін негізгі борышкермен бірге толықтай немесе жарым-жартылай субсидиялы орындауға жауап беру міндеті. Кепіл болушылық арқылы, әдетте, борышкердің ақшалай міндеттемені орындауы қамтамасыз етіледі. Бұл кепіл болушының жауаптылығының мәнінен туындайды: кепіл болушы, егер заңнамада өзгеше көзделмеген болса, кепіл болушылықта көрсетілген сома мөлшерінде жауаптылық көтереді. Кепілші сияқты, кепіл болушы да, егер кепіл болушылықтың шарттарынан, заңнамадан, негізгі міндеттеменің мәнінен немесе іскерлік айналым дағдысынан өзгедей туындамаса, не кепіл болушылықта көрсетілген ақша сомасын төлеуге, немесе борышкер міндеттемесін зат түрінде орындауға құқылы, ал соңғысы міндеттемені үшінші жақтың орындауы туралы жалпы ережеден туындайды.

Кепілдік пен кепіл болушылықтың туындау негізі екіжақты шарт болып табылады. Кепіл болушылық шартының немесе кепілдік шартының тараптарына қамтамасыз етілетін міндеттеме бойынша несие беруші мен негізгі міндеттемеге қатысты үшінші жақтар болып табылатын кепілші немесе кепіл болушы жатады. Бұл жерде бір тарап ретінде бір уақытта бірнеше адам қатыса алады. Кепілдік пен кепіл болушылыққа негіз болатын негізгі міндеттеме бойынша несие беруші мен кепілші немесе кепіл болушылық арасындағы қатынастар кепіл болушылық шартының немесе кепілдік шартының жағдайларының шегінен тыс қалады.

Кепілдік шарты мен кепіл болушылық шарты біржақты міндеттеуші шарттар болып табылады (біржақты мәмілемен шатастырмау керек), себебі олар бойынша тек бір тарапта ғана - кепілшіде немесе кепіл болушыда міндет туындайды, ал несие берушіде тек құқық болады, онда міндет болмайды.

Кепілдік шарты мен кепіл болушылық шарты консенсуалдық болып табылады. Біржақты міндеттейтін шарттар ретіндегі және несие беруші мен кепілші немесе кепіл болушы арасындағы келісім ретіндегі кепіл болушылық шартының немесе кепілдік шартының мәнінен олардың ақысыздығы туындайды.

Кепіл болушылық және кепілдік шарттары жазбаша формада жасалуы тиіс. Сол жазбаша форманы сақтамау ол шарттарды заңсыз деп тануға әкеледі, себебі мұндай салдар заңнамада тікелей көрсетілген.

Жалпы ереже бойынша кепілші несие беруші алдында борышкердің барлық жауапкершілігін, оның ішінде борышкердің негізгі міндеттемені орындамауынан немесе тиісінше орындамауынан несие берушіге келген залалды өтеу жөніндегі жауапкершілігін де көтереді. Сонымен қатар шартта кепілшінің жауапкершілігінің шегі мен мөлшерін анықтаудың өзге тәртібі көзделуі мүмкін. Сол себепті кепілшінің жауапкершілігінің шектері, көбіне, кепілдік шартындағы жағдайларға байланысты.

Кепілдік шартында, сонымен қатар, борышкердің негізгі міндеттеменің орындалмауынан немесе тиісінше орындалмауынан туындаған шығындарды өтеуіне қатысты кепілшінің жауаптылығының басқа тәртібі кепілшінің залалды өтеу жөніндегі жауапкершілігін кепілдік шартының талаптарымен шектеу арқылы белгіленуі мүмкін. Кепілшіге қарағанда кепіл болушы, жалпы ереже бойынша, несие беруші алдында, кепіл болушылық шартында көрсетілген шектерде шектеулі жауапкершілік көтереді. Кепіл болушылық шартында кепіл болушының жауапкершілігінін, өзгедей шектері көзделуі мүмкін.

Кепілші міңдеттемені орындағанда осы міндеттеме бойынша несие берушінің қүқығы оның талабын кепілші қаншалықты орындаса, сол көлемде оған ауысады. Кепілшінің, жаңа несие беруші ретінде борышкерге қоятын талаптарынан басқа, жалпы ереже бойынша, борышкер үшін жауапкершілікпен байланысты өзі тартқан шығынды толық көлемде, оның ішінде ақша қаражатын негізгі міндеттемені орындау үшін жаратумен байланысты шығындарды, АК-ның 353-бабына сәйкес өндіртіп алуға қүқығы бар.

Кепілдік пен кепіл болушылық негізгі міндеттемеге қосымша (акцессорлық) міндеттеме болып келеді, олар өздері қамтамасыз ететін міндеттеме тоқтағанда тоқтайды, бұл ретте кепілдікпен немесе кепіл болушылықпен қамтамасыз етілген міндеттеме қандай негізбен: тиісінше орындалғандықтан, есепке алынғандықтан және т.б. себептермен тоқтағанының маңыздылығы жоқ.

4) Кепіл (кепілдік қүқық) деп несие берушінің міндеттеме бойынша өз талаптарын борышкердің немесе заттық кепіл болушының белгілі бір затының не өзге мүлкінің құндылығы есебінен канағаттандырудағы айрықша қүқығы танылады.

Кепілдің акцессорлық сипаты: кепіл өзінен өзі болмайды, ол несие берушінің негізгі міндеттеме бойынша талаптарының қанағаттандырылуын қамтамасыз ету үшін керек. Сондықтан кепілде қосымша және тәуелді, акцессорлық сипат болады, және ол қамтамасыз етілетін міндетгемеден бұрын туындай алмайды, ол тоқтағанда бұл да тоқтайды.

Кепілмен қамтамасыз етілген міндеттеме бойынша несие берушіде екі талап болады: біреуі - қамтамасыз етілетін міндеттеме бойынша борышкерге талап, екіншісі - кепіл нысаны болып табылатын мүліктің кепіл берушісіне талап. Егер кепілге өткізілген мүлікті сатқаннан түскен ақша толық қанағаттандыруға жетпесе, онда несие беруші, жалпы ереже бойынша, кепілге өткізілген мүліктің құны жаппаған бөлікті борышкердің орындауын, оның ішінде өндіртіп алуды борышкердің барлық мүлкіне аудару есебінен орындауын талап етуге құқылы.

Кепіл объектісі: борыш төленбеген жағдайда өндіртіп алуға жіберілуі мүмкін зат кепіл объектісі (кепіл құқығы) деп аталады. Кепіл объектісі (заты) белгілі бір құндылығы, бағалылығы бар, негізгі міндеттеме орындалмаған жағдайда несие берушiнің мүддесін қанағаттандыра алатын кез келген мүлік бола алады. Сонымен, кепіл құқығының объектісі бола алатын мүлік ретінде заттарды, ақшаны, оның ішінде шет ел валютасын, бағалы қағаздарды, жұмысты, қызметті, шығармашылық интеллектуалдық қызметтің нәтижелерін, фирмалық атауларды, тауар белгілерін, кейбір даралау құралдарын, мүліктік құқықтарды және «мүлік» ұғымына жататыңдардың барлығын алуға болады. Ескеретін бір жағдай - мүлік деп материалдық түрдегі қандай да бір жеке зат немесе құндылықтын қандай да бір жеке түрі ғана танылмайды. Мүлік деп қандай да бір субъективтік құқықтың объектісін де түсіну керек, ал ол объект мүліктің көптеген түрлерін біріктіруі мүмкін, мысалы, заттар мен мүліктік құқықтар, олардың барлық жиынтықтары да мүлік - нақты субъективтік құқықтың объектісі болып табылады.

Кепіл қатынастарына кемінде екі адам - кепіл ұстаушы және кепіл беруші қатысады.

Кепілдің туындауының негізі шарт болып табылады. Кепіл нысанының жойылуы немесе кепіл нысанына меншік қүқығының заң актілерінде көзделген негіздермен және тәртіпте (алып қою немесе мемлекет пайдасына сатып алу, реквизиция, ұлт меншігіне айналдыру және т.б.) тоқтауы негізгі міндеттеме тоқтамай-ақ кепіл құқығының тоқтауына әкеп соғады.

Әдебиет : 1, 2, 3, 4, 11, 13, 16, 17

Бақылау сұрақтары:

1.Айып төлеу ұғымы.

2.Айып төлеу мөлшері.

3.Айып төлеу мөлшерін азайту.

Тақырып: Міндеттеме құқық бойынша жауапкершілік

Мақсаты: Азаматтық-құқықтық жауапкершiлiктiң негiзгi категорияларын қарастыру.

Сұрақтар:

1 Міндеттемені бүзғандық үшін жауаптылық ұғымы.

2 Міндеттемені бұғандық үшін жауаптылықтың формалары.

3 Міндеттемені бүзғандық үшін жауаптылықтың түрлері.

4 Міндеттемені бүзғандық үшін жауаптылық шарттары.

5 Міндеттемені бүзгандық үшін жауапкершіліктен босатудың негіздері.

1. Міндеттемені бүзғандық үшін жауаптылық ұғымы. Міндеттемені бұзғандық үшін жауапкершілік, бір жағынан заңдық жауапкершіліктiң түрі бола тұрып, тағы да, азаматтық-қүқықтық жауапкершіліктің бір түріне жатады, ол субъективтік азаматтық құқық бұзушыға қосымша азаматтық-құқықтық міндеттерді немесе оған тиесілі азаматтық құқықтан айыру түрінде мемлекеттік мәжбүрлеумен қамтамасыз етілген қосымша мүліктік айыруды жүктеуге бағытталған, субъективтік азаматтық құқықтарды қорғаудың арнайы құқық қорғау шараларын қолдану деп анықталады.

Заңдық жауапкершіліктің түрі бола тұрып, міндеттемені бұзғандық үшін жауапкершілік, сөзсіз, қандай да бір теріс салдарларды құқық бұзушыға жүктеу болып табылады. Сонымен қатар, міндеттемені бұзғандық үшін жауапкершілік, азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің бір түрі бола тұрып, құқық бұзушы үшін жұмыс жасау, қызмет көрсету, ақша сомасын төлеу жөніндегі қосымша міндеттемемен, не мүлікке қандай да бір құқықтан айыру түріндегі белгілі бір қосымша мүліктік айырумен сипатталады, ол тікелей қолайсыз мүліктік салдарларға алып келеді. Міндеттемені бұзғандық үшін жауаптылық, кез келген азаматтық-құқықтық жауапкершілік сияқты, әрқашанда мемлекеттік мәжбүрлеумен немесе сондай мәжбүрлеумен қорқыту арқылы қамтамасыз етіледі. Сондықтан, мiндеттемені бұзғандық үшін жауапкершілікті міндеттемелік азаматтық құқықты бұзушыға қосымша азаматтық-құқықтық міндет жүктеу немесе оны, өзіне тиесілі азаматтық құқықтан айыру түрінде, мемлекеттік мәжбүрлеумен қамтамасыз етілген қосымша мүліктік айырулар жүктеу деп анықтауға болады.

Жауапкершілік қолданудын АК-ның 349-бабында бекімін тапқан негізі деп міндеттеменің борышкердің міндетіне жататын кез келген шартын, атап айтқанда, орындау уақытын, орнын, тәсілін, санын, сапасын, тауарлардың ассортиментін, жинақтылығын және т.б. оның бұзуын түсіну керек.

Көлемі, маңыздылық дәрежесі және құқықтық салдары бойынша алғанда міндеттемені бұзу, әдетте, екі түрге бөлінеді: міндеттемені орындамау, яғни міндеттемені толықтай бұзу; мiндеттемені тиісінше орындамау, яғни міндетемені оның мазмұнында анықталған қандай да бір жеке жағдайларды бұзып орындау.

Міндеттемені борышкердің тікелей өзінің орындауы елеулі жағдайларға жататын, не ондай орындау заңнама талаптарынан туындайтын (императивтік талап) жағдайларда орындаушының алмасуы да міндеттемені бұзғандық болып табылады, ол да жауапкершілік шараларын қолдануға негіз болады.

2. Міндеттемені бұғандық үшін жауаптылықтың формалары: міндеттемені бұзғандық үшін жауапкершілік құқық бұзушыға қосымша міндеттеме жүктеу түрінде болатындықтан міндеттеме бұзғандық үшін азаматтық-құқықтық жауаптылықтың формасы ретінде құқық бұзушыға артылатын қолайсыз мүліктік салдарлар түсініледі. Басқаша айтқанда, міндеттеме бұзғандық үшін азаматтық-құқықтық жауаптылықтық формасы, сырттай жауапкершіліктің көрінісі ретінде, құқық бұзушы үшін белгілі бір қолайсыз шаралардың, міндеттемені бұзғаны үшін санкциялардың көрініс табуы болып табылады. Міндеттемені бұзғандық үшін азаматтық-құқықтық жауаптылық формаларына тән, онсыз болуы мүмкін емес сипатқа олардың қосымша мүліктік сипаты жатады.

Міндеттемені бұзғандық үшін азаматтық-жауаптылық мынадай формада болады: шығынды өтеу; тұрақсыздық айыбын төлеу; кепіл-пұлды жоғалту не кепілпұлдың қайтарылған сомасынан басқа қосымша сома төлеу; қылмыстық мақсатқа жетуге бағытталған мәміле бойынша алынғанның бәрін мемлекет пайдасына тәркілеу; кепілге салынған мүлікке, сондай-ақ ұстап қалу ережесіне сәйкес ұстап қалынған мүлікке меншік құқығын жоғалту; моральдық залалдың орнын толтыру және т.б.

Шығынды өтеу азаматтық-құқықтық жауаптылықтың жалпы шарасы болып табылады, ол кез келген субъективтік азаматтық құқықты (міндеттемелік, заттық, ерекше және т.б.) қорғауда қолданыла алмайды. Шығындар ұғымы және азаматтық құқықты қорғаудың шығындарды өтеу сияқты тәсілдерін азаматтық құқықты бұзудың барлық жағдайларында қолдану мүмкіншілігі АК-ның 9-бабының 4-тармағында көзделген. АК-ның 350-бабына сәйкес, өз міндеттемесін орындамаған немесе тиісінше орындамаған борышкер несие берушіге міндеттемені бұзушылықтан болған шығындарды өтеуге міндетті, яғни құқық берілген адамды шығынға отырғызған кез келген азаматтық құқық бұзушылықта шығындарды өтеуге жол берілген. Бұл ретте, жалпы ереже бойынша, міндеттемені бұзғандық үшін шығындарды өтеуге қатысты шығындарды толық өтеудің АК-ның 9-бабының 4-тармағында бекімін тапқан бас принциптері қолданылады. Шығындарды толық өтеу принципі құқықтың бұзылуына байланысты несие берушіде туындаған нақты залалдың да, және жіберіп алынған пайданың да өтелуін көздейді.

Нақты залал дегеніміз өз құқығының бұзылуына байланысты несие беруші жұмсаған шығындардың жиынтығы (яғни бұзылған құқықты қалпына келтіру үшін есептелген шығындар), оған жоғалған не бүлінген мүліктерді қалпына келтіру шығындары да кіреді. Бұл ретте, нақты залалды өтегенде несие берушінің жұмсаған шығындары да, ол жүмсауы тиіс шығындар да есептелінеді.

Несие берушінің құқығы бұзылмағанда ол дағдылы айналым жағдайында алуы мүмкін табыстың кемшілігі қолдан жіберіп алынған пайда деп түсініледі. Қолдан жіберіліп алынған пайданың мөлшерін анықтағанда несие берушінің оны алу үшін жүргізген шаралары да, сол табысты алу мақсатында жасалған дайындық жұмыстары да ескеріледі.