2. Тарифтік жүйе, еңбекақы төлемін ұйымдастыру ісіндегі оның мәні мен мазмұны.

Еңбекақы төлемі жұмыс күшінің құны ретінде қалып- ын, яғни еңбекақының төлем мөлшерлерін белгілеу- үзеге асыратын кұрал келесі негізгі элементтерден . ады:

- жүмыс берушінің өкілдері мен қызметкерлердің өкіл- «, дері арасындағы келіссөздер еңбек төлемақы шарт-

тарын алдымен еңбекақы мөлшерлері жөнінде жүргізіп, осы шарттарды бекітетін арнайы келісімшарт түзіп, і оның қабылдануымен аяқталады;

— ең төмен еңбекақы мөлшерін бекііу, инфляция эсерінен нақты еңбекақы деңгейінің төмендеуін болдырмайтын,

кэсіпорын банкротқа үшыраған жағдайда еңбекақының төленуін қамтамасыз ететін секілді, еңбекақыны на- & рықтық экономикадағы жағымсыз қүбылыстардан қор-

ғайтын мемлекеттік кепілдіктер жиынтығы;

- бюджеттік проблемаларды шешу үшін қызметкердің еңбекақысын оның табысы ретінде реттеу, нақтй еңбегі үшін алынған ақысы еңбек күнынан шектен ты§ айырмашылығы болмауын қамтамасыз ететін салық тетігі.​і-

- қызметкерлер еңбегін өтеу деңгейі мен динамикаси. және жүмыс берушінің жүмыс күшіне жүмсаған өзюе; де шығындары жайлы есеп беру арқылы қызметкерге де, жүмыс берушіге де келіссөздер барысында белгіг ленген еңбекақы мөлшерлері бойынша төленетін нақу ты еңбекақы мөлшерінің ауытқу деңгейі анықталады, соның арқасында еңбекақыны өзгерту қажеттілігі пай- да болады.

Келтірілген еңбекақы төлемінің қоғамдық үйымдастыру элементтерін кез келген нарықтық экономикасы бар елден. көруге болады. Олардың, әрине, көріну нысандары әр елдіц жалпы экономикалық даму деңгейіне, дәстүрлерінің үлттьів;: ерекшеліктеріне, бір жағынан қызметкердің, екінші жағынан жүмыс берушінің мүддесін қорғайтын ұйьшдардың даму деңгейіне сәйкес болып келеді.

Нарықтық экономикалы елдерде қызметкерлер мен жұм- ыс берушілердің екі деңгейлі қарым-қатынасы айқын көрі- неді. Бірінші деңгей - олардың еңбек нарығындағы қарым -қатынасы. Мұның нәтижесінде еңбекақы мөлшері белгі-' леніп, жұмысқа жалдау үшін келісімшарт жасалады. Екінші деңгей - кэсіпорын ішіндегі қызметкер мен жүмыс берушінің қызметкерді өндірістік үдерісте пайдалануы, оның атқарғай жүмысын жалдау шарттарына сәйкес бағалауы мен ақысый төлеуі. Бүл деңгейдің нэтижесінде әр жүмыс орнындағы қыз- меткердің еңбегінің көлемі бойынша еңбекақы мөлшеріи көрсететін еңбекақы төлеу жүйесі құрылып, қызметкерд* орындаған жұмысына сәйкес еңбекақы төленеді.

Әр түрлі меншік нысаны бар кәсіпорындарда еңбека төлеудің екі түрі кең таралған: кесімді төлеу - эрбір өндіріл ген өнім бірлігіне немесе орындалған жүмыс көлеміне сэйк ақы төлеу жэне мерзімді төлеу - заңмен реттелген норматив' жүмыс жасалған уақыт мөлшеріне тиісті ақы төлеу. Кесім”' жэне мерзімді еңбекақы төлеу түрлерінің екеуін де тізбе түрінде беруге болады.

11-билет.

1 Өндіріс тиімділігіне әсер ететін факторлар

Өндірісті дамыту жэне жетілдірудің негізгі бағыттары бойынша топтастыру шығындар мен ресурстарды пай- даланудың нәтижелілігін көрсетеді жэне келесі факторларды қамтиды:

• өндірістің дамуын мемлекеттік реттеу жүйесі;

• ғылыми-техннкалық серпілістікті жеделдету жэне ғылы- ми-техникалық жетістіктерді өндіріске кеңінен енгізу;

• өндірістің салалық күрылымының тиімділігі;

• шоғырландыру, мамандандыру, бірлесу жэне үйлес- тірудің негізінде өндірістің салалық жэне аймақтық үйымдастырылуын жақсарту;

• өндірістік кадрлардың мәдени-техникалық жэне ма- мандық деңгейін арттыру және т.б.

Қазіргі кезеңде өндірістің дамуын тікелей жэне жанама түрінде реттеу, мемлекеттік кэсіпкерлік, бағаны реттеу, өндіріс шығындарының қалыптасуын реттеу, еңбекақыны реттеу, амортизаңиялық саясат, несиелік реттеу, қүрылымдық реттеу, белсенді элеуметтік саясат жэне т.с.с. өндірістік тиімділіктің басты факторлары болып табылады.

Тиімділік факторларының іске асуына байланысты өндірісті басқарудың жеке бөлімдері бойынша қоғамдық еңбекті үнемдеуге көмектесетін, олар ішкі өндірістік, салалық жэне халық шаруашылықтық болып бөлінеді. Бүл топтың факторларына жататындар: кэсіпорын деңгейінде

- үйымдастыру-техникалық жэне әлеуметтік-экономикалық факторлар (ғылыми-техникалық серпілістікті жеделдету, өндірісті, еңбекті жэне басқаруды үйымдастыруды жетілдіру); сала деңгейінде жоғарыда аталғандарға ерекше салалық фак- торлар қосылады (жаңа өндірістерді меңгеру, шоғырландыру, мамандандыру, бірлесу жэне үйлестіру жэне т.с.с.); халық шаруашылығының деңгейінде өндірістің дамуын мемле- кеттік реттеу, өндірісті үтымды орналастыру, халықаралық еңбек бөлісі жэне т.б. факторлар қосылады. Ішкі өндірістік факторлар шығындар мен ресурстарды пайдаланудың эко- номикалық түрғыдан тиімді бағыттарын негіздеу кезінде кэсіпорындардың экономикалық жэне әлеуметтік дамуының кешенді жоспарларында тікелей көрініс алады.

Нарықтық қатынастарға өту экономикада адами іс- эрекетінің шешуші саласында терең өзгерістер болғанын та- лап етеді. Өндірісті күшейтуге шүғыл бүрылыс жасау, эрбір кәсіпорынды, үйымды экономикалық өсудің сапалық фактор- ларын толық жэне бірінші кезекті пайдалануға қайта бағыттау қажет. Жан-жақты дамыған өндірғіш күштері мен өндірістік қатынастары, жақсы жолға қойылған шаруашылық тетіғі бар, үйымдастырылуы жэне тиімділіғі жоғары деңғейдеғі экономикаға өтуді қамтамасыз ету қажет. Айтарлықтай дэ- режеде нарықтық экономикада ол үшін қажетті жағдайлар жасалуда.