Қор биржалары

Қор биржасы - бұл сауда-саттықгардың ұйымдастырушылық және техникалық қамтамасыз ету қызметін оларды тікелей сауда-саттықтың дәл осы ұйымдастырушысының сауда жүйелерін пайдалана отырып өткізу жолымен жүзеге асыратын, АҚ-тың ұйымдық-кұқықтық түрінде құрылған заңды тұлға (2003 ж. шілденің 2-індегі № 461-П «Бағалы қағаздар нарығы туралы» ҚР Заңы 1-бабының 44-тармағы). Қор биржасының айрықша өзгешеліктері ретінде оның коммерциялық емес ұйым болып табылатындығын айтуға болады (коммерциялық емес ұйымдардың ұйымдық-құқықтық түрдегі АҚ-ын құру мүмкіндігі 2003 ж. мамырдың 13-індегі № 415-П («Акционерлік қоғамдар туралы» ҚР Заңы 3-бабы, 3-тармағында көзделген).

Қор биржасының аталған құрылымдық бөлімшесінің негізгі қызметтері мыналар:

- бағалы қағаздармен жасалған, өлшемдері мен шарттары бұл мәмілелердің бағалы қағаздар бағаларымен айла-шарты ұйымдастыру мақсатында жасалғанын болжамдауға дәлелдеме болатын мәмілелерді анықтау (күдікті мәмілелер);

- мұндай мәмілелер туралы мәліметтерді қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау жөніндегі өкілетті мемлекеттік органға беру;

- сауда-саттықтарды ұйымдастырушының ішкі құжаттарымен белгіленген басқа да қызметтер.

Қор биржасының (сауда-саттықтарды ұйымдастырушының) ұйымдық құрылымының негізгі міндеттері мынадай дербес бөлімшелерден тұрады:

1) сауда-саттықтарды қаржы құралдарымен ұйымдастыру;

2) бағалы қағаздар листингі және листингтен кейінгі шаралар;

3) биржалық ақпаратпен жұмыс істеу;

4) сауда-саттықты ұйымдастырушы қызметіне қосымша бағдарлама жұмысын орындау;

5) сауда-саттықты ұйымдастырушы қызметіне қосымша техникалық жұмыс орындау;

6) сауда-саттықты ұйымдастырушының сауда жүйесінде жасалатын мәмілелерге қадағалау жүргізу бойынша қызметті жүзеге асыру.

Қор биржасының (сауда-саттықты ұйымдастырушының) акциялары бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушылары, бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушылары болып табылмайтын, бірақ ҚР заңдарына сәйкес құнды қағаздардан басқа өзгедей қаржы құралдарымен мәмілелерді іске асыруға құкылы занды тұлғалар арасында орналастырылады.

Қор биржасының әрбір акционері, оған тиесілі акцияларды санына байланыссыз, биржа акционерлерінің жалпы жиналысында бір ғана дауыс иеленеді.

Қор биржасы акционерлерінің жалпы жиналысы бір мезгіл акциялардың шығарылуын тіркей отырып, оларды шоғырландыру (қор биржасының орналастырылған акцияларының жалпы санына әр акционерге тиесілі акциялардың сандық қатынасын сақтай отырып, аталған қордың жарияланған акцияларының санын азайту) мақсатында жарияланған акциялардың күшін жою туралы шешім қабылдауға құқылы. Шығарылатын акциялардың жиынтық құны акцияларды шығарудың күшін жою күніне қор биржасының жарғылық капита-лының өлшеміне сәйкес болуға тиіс.

Қор биржасы директорлары кеңесінің құрамына тұрақты негізде өкілетті органның дауыс құқы бар өкілі кіреді.

Қор биржасынын ережелері төмендегілерді:

1) қор биржасындағы мүшелік санатты, қор биржасы мүшелігіне кірудің шарттары мен тәртібін, қор биржасы мүшелерінің құқықтары мен міндеттерін, қор биржасындағы мүшелікті кідірте тұрудың және тоқтатудың шарттары мен тәртібін;

2) бағалы қағаздары қор биржасының тізіміне енгізу жоспарланған немесе енгізілген эмитенттерге, соңдай-ақ осындай бағалы қағаздарға қойылатын талаптарды;

3) бағалы қағаздарды қор биржасы тізіміне енгізудің, оларды сол тізімнен шығарудың және тізім санатын ауыстырудьщ шарттары мен тәртібін;

4) бағалы қағаздары қор биржасының тізіміне енгізілтен эмитенттердің міндеттері мен жауапкершілігін (оның ішінде ақпаратты жариялап қою бойынша да);

5) бағалы қағаздармен биржалық сауда-саттық өткізудін тәртібін;

6) қаржы құралдарымен биржалық сауда-саттықтарда жасалған мәмілелер бойынша есеп-қисапты жүзеге асыру тәртібін;

6-1) қор биржасында сауда-саттықты тоқтата тұру және қайтадан жаңдандыру шарттары мен тәртібін;

7) қор биржасының сауда жүйесі айналысына жіберілген қаржы қуралдарын бағалау әдістемесін;

8) биржа сауда-саттығы ережелерін бұзғаны үшін қор биржасы мүшелерінің жауапкершілігін, қор биржасы өндіріп алатын айыппұлдардың мөлшерін және төлеу тәртібін;

9) қаржы құралдарымен жасалатын мәмілелерді жүзеге асыру барысында туындайтын даулар мен кикілжіңдерді шешу тәртібін белгілеуге тиіс.

Қор биржасының мүшелері болып бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушылары және ҚР заңдарына сәйкес, бағалы қағаздардан басқа қаржы құралдарымен мәмілелер жасауға құқылы өзге де занды тұлғалар (оның ішінде уәкілетті органның нормативтік құқықтық актілерімен белгіленген талаптарға сай келетін шетелдік заңды тұлғалар да) саналады. Қор биржасы бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушыларының оннан кем емес мүшесіне ие болуға тиіc.

Қор биржасы төмендегідей қызметтерді:

1)) сауда жүйелерін пайдалану және қолдау;

2) бағалы қағаздары қор биржасының тізіміне енгізу жоспарланған немесе енгізілген эмитенттерге, сондай-ақ бағалы қағаздарға және қор биржасында айналысқа жіберілетін (жіберілтен) басқадай қаржы құралдарына талаптар белгілеу;

3) бағалы қағаздармен және қор биржасында айналысқа жіберілтен басқадай қаржы құралдарымен мәмілелер жасау мақсатында өз мүшелеріне сауда жүйелеріне баруға рұқсат беру;

4) бағалы қағаздары және қор биржасында айналысқа жіберілген басқадай қаржы құралдары бойынша тұрақты сауда-саттық ұйымдастыру және өткізіп отыру;

5) қор биржасының сауда жүйесінде бағалы қағаздармен жасалған мәмілелер мониторингін және талдауды жүзеге асыру;

6) бағалы қағаздардың ұйымдастырылған нарығында айлы-шарғы жасау мақсатында орындалған мәмілелерді мойындау мәселелері бойынша сараптау қорытындысын әзірлеу.