83Сурак Бағалы қағаздар нарығы, оның түрлері және қызметтері.

Бағалы қағаздар нарығы басқа нарықтардан өзінің айрықша тауармен өзгешеленеді. Бағалы қағаздар нарығы – капитал нарығының, яғни ақша және басқа материалдық құндылықтардың нақты қызметінің көрінісі. Бағалы қағаздар нарығының мақсаты – қаржы ресурстарын шоғырландыру және оларды нарыққа қатысушылардың әртүрлі операциялары арқылы қайта бөлу, яғни уақытша бос ақша қаражатының бағалы қағаздардың инвесторларынан эмитенттеріне ауысуына делдалдық ету. Банк өзінің қызмет етуін жүзеге асыру үдерісінде айналымға бағалы қағаздардың келесі түрлерін шығарады:

Акциялар – бұл акция иемденушісінің акционерлік қоғам капиталына қатысқандығы туралы куәләндыратын және оның иесіне осы қоғамның пайдасының белгілі бір бөлігін дивидент түрінде алуға құқық беретін акционерлік қоғам шығаратын бағалы қағаз.

Депозиттік сертификаттар – ақша қаражаттарын салу туралы салымшыға онда белгіленген салым мерзімі аяқталғаннан кейін, олар бойынша пайыз алу құқығын куәләндыратын банктің жазбаша куәлігі;

Облигациялар – бұл облигацияның немесе басқа да мүліктік баламаның онда көрсетілген атаулы құнын оны шығарушы тұлғадан оны ұстанушының иемденуге құқық растайтын бағалы қағаз.

Бағалы қағаздың басқа да түрлері: опцион, варант т.б.

Коммерциялық банктердің бағалы қағаздармен жасалатын операциялар көлемінің ішінде негізгі үлесті мемлекеттік бағалы қағаздардың түрлері алып отыр. Мемлекеттік бағалы қағаздар – бұл эмитенті мемлекет болап табылатын, мемлекеттің ішкі қарыз нысаны, қарыздық бағалы қағаздар: МЕККАМ-мемлекеттік қысқа мерзімді қазынашылдық міндеттемелер;

МЕОКАМ-мемлекеттік орта мерзімді қазыналық міндеттемелер;

МЕАКАМ-айналым мерзімі 10 жыл болатын мемлекеттік арнайы қазынашылық міндеттеме;

МЕККАМ-айналым мерзімі 3 және одан көп ай болатын мемлекеттік индекстелген қазынашылық міндеттемелер.

84 Сурак Андеррайтинг және оның әдістері.

Негизги багалы кагаздарга акциялар мен облигациялар жатады.Акция-акционерлик когам шыгаратын багалы кагаз.

Андерайтинг-сату мақсатымен жаңа шығарылымның құнды қағаздарды сатып алу. Әдетте андерайтерлер деп инвестициялық диллерлерді атайды. Андеррайтер – бағалы қағаздар нарығының брокерлік – дилерлік қызметті жүзеге асыруға лицензиясы бар және эмитентке эмиссиялық бағалы қағаздарды шығару жөніндегі қызмет көрсететін кәсіби қатысушы. Андеррайтинг кепілді түрде бағалы қағаздарды орналастыру, сатып алу, пайда табу мақсатында қайта салу. Андерайтер – сактандыру компанияларымен банклеріндегі каржы кызметінін жогары дәрежелік турі. Сактандыруда сактандыру шарттарын жасауга жауапты адам. Банк ісінде эмитенттін облигацияларын немесе акциялар пакетін арнаулы сыйакы ушин келісім шарттарымен нарыкта орналастыру жонинде оган кепілдік беретін адам немесе компания.

86 cурак Багалы кагаздардын жіктелуі. Багалы кагаздар муліктік кукыкты немесе олардын иелерінін осындай кужаттар шыгарган уиымдарга карыздн катысын куәландыратын акшалай кужаттар болып табылады.бул аныктамада муліктік кукык багалы кагаздарды кенінен тусінуді кажет етеді: 1)олардын иелерінін белгілі бір шаруашылык жургізуші субьектынын капитална катасуын және бул катісудан табыстін бір болігін алуын растайтын кужаттар ретінде;2)оларда тулгаланган муліктік кукыктарды іске асыру жане иеленушілердін кажеттіліктерін канагаттандіру ушін усынылатін кужаттар ретінде;булай баяндауда багалы кагаздар угімы біркатар есеп айырысу-шаруашылык операцияларын:чектерді,коносаменттерді,варантарды камтиды.3)карыс катынастары мемлекетік,сондай-ак корпоративтік багалы кагаздар ретінде де тулгаланаді.будан баска каржы рыноктарін баска критерийлер бойынша ажыратады:багалы кагаздардын турлері бойынша:акциялар,аблигациялар жане тб; эмитенттер бойынша:кәсіпорындардын багалы кагаздар рыногы,мемлкетік багалы кагаздар рыногы;аумактык критерийі бойынша:улттык,халыкаралык,онірлік;мезгілдері бойынша:кыска мерзімді жане узак мезімді багалы кагаздардын рыногі;мәмілелердін турлері бойынша:кассалык,форвардтык және тб рыноктык катынастардын серпінді даму кезені КазакстанРеспубликавынын Багады кагаздар жәніндегі Ултык камисиясы курылган 1995 жылдан 19 сәуірнінен бастап жанартылган казакстан таза кор биржасы –отталык азия кор биржасы (ОАКБ) жумыс істей бастады.1995 жылдын 21 сәуірінде Багалы кагаздар және кор биржасы туралы Казакстан Республикасынын заны бекітілді.казакстанда багалы кагаздар рыногын кукыктык реттеуді камтамасыз ету ушін Казакстан Республикасында Мемлекеттік багалы кагаздарды калыптастырудын және дамытудын багдарламасы әзірленді.казакстан Республикасынын парламенті багалы кагаздарды реттейтін уш зан кабылдады,олар;Багалы кагаздар рыногы туралы,багалы кагаздармен жасалган мәмшлелелді тіркеу туралы,Казакстан республикасындагы инвестициялык корлар туралы.

87 СУРАК Акциялар,облигациялар: олардын калыптасу коздері және жіктелуі. Меншіктін акционерлік нысаны акционерлік когамдардын акцияларын шыгару аркылы озінін артыкшылыктарын білдіреді. Акционерлік когам жай акциялар, не жай және артыкшылыкты акциялар шыгаруга кукылы. Акциялар кужатсыз нысанда (электронды жазбалар жиынтыгы ретінде) шыгарылады. Акция болінбейді. Егер акция ортак меншік қуқығымен бірнеше тұлғаға тиесілі болса, олардын бәрі бір акционер деп аталынады және озінін жалпы окілі аркылы акция куәландырылған құқықтарды пайдаланады. Жай акция дауыс беруге енгізілетін барлык мәселеллерді шешкен кездеакционерлерге дауыс берк құқығымен акционерлердін жалпы жиналысына қатысу құқығын, қоғамда таза табыс болган жағдайда дивидендтер, сондай-ак қогам таратылган жагдайда ҚР-ң заңдарында белгіленген тәртіппен онын мулкінін бір болігін алу құқыгын береді.Артыкшылыкты акциялардын меншік иелері- акционерлердін жай акциялардын меншік иелері –акционерлеріне караганда когамнын жаргысында белгіленіп, алдын ала айкындалып кепілдік берілген молшерде дивидендтер алуга когам таратылган кезде белгіленген тәртіппен муліктін бір болігіне басым құқығы бар. Қоғамнын артыкшылықты акцияларынын саны онын жарияланган акцияларынын санының 25%-нан аспауга тиіс. Акциялар атаулы, сондай-ак усынбалы турде де шыгарылуы мумкін. Атаулы акциялар алыс берісі акционерлік когамнын акцияларын тіркеу кітабында тіркелетін акциялар. Усынушыга арналган акция – оны нактылы иелену онын иесінін компания акционері ретінде занды құқықтарын қуаттайтын акция турі. Атаулы акциялардан озгеше турде усынушыга арналган акциялар жаңа иеленушіні тіркеуді кажет етпей –ак багалы кагаздар рыногында еркін сатып алу-сатуга мумкіндік береді. Облигация- устаушысына (иесіне) онын белгіленген құнынын тіркелген пайызы турінде табыс тусіретін багалы кагаз; мемлекет немесе кәсіпорын ішкі карыз шыгару кезінде белгілі бір шарттар негізінде беретін борыштык міндеттеме; жалган капитал нысандарынын бірі. Облигация озінін устаушысына облигациянын накты кунынын онда корсетілген сыйакыны не озге муліктік құқықты алуына құқық береді. Облигациянын накты куны- облигация құнынын ол шыгарылган кезде оны устаушыга толенуге тиісті сома. Облигациялар атаулы, сондай ак ұсынбалы,пайыздык және пайыссыз, еркін айналатын немесе айналысы шектеулі болып шыгарылуы мумкін.Кәсіпорындар облигациялардын барлык турлерін меншікті каражаттарына, ал азаматтар жеке каражаттарына сатып алады. Облигациялардын мынадай турлері болады: агенттік облигация; ипотекалык облигация; камтамасыз етілген облигация; ішкі мемлекеттік жане жергілікті карыздардын облиг; мемлекеттік емес облиг; кәсіпорындардын облиг. Агенттік облиг- каржы агенттігі шыгаратын облигация. Ипотекалык об- жылжымайтын муліктермен камсыздандыру шартымен шыгарылытын жане туракты пайыз әкелетін узак мерзімді багалы кагаз. Камтамасыз етілген облигация эмитент міндеттемелерін орындау эмитент мулкінін кепілімен, кепілдік берумен жане ҚРң азаматтық заңнамарына сәйкес оз тәсілдерімен камтамасыз етілген облигация. Ішкі мемлекеттік жане жергілікті карыздарды откізуден алынган каражаттар тиісті бюджеттерге бағытталады. Бул карыздардын облигацияларын банк мекемелері тартады.Кәсіпорындардын облигациялары олардын жаргыларына жане колданыстагы зандарга сәйкес шыгарылады.Багалы кагаздар курамында мемлекет тарапынан шыгарылатын мемлекеттік багалы кагаздар ерекше болып келеді. Олар әр турлі нысандарда шыгарылады: казынашылык міндеттемелер, казынашылык боналар, казынашылык вексельдер , облигациялар жане тб. Бугінде айналыста мына кагаздар жур: Улттык банктін кыскамерзімді ноталары, Қаржы министірлігінін багалы кагаздары, муниципалдык багалы кагаздар.