1 Сурак. Ақшаның қажеттілігі, маңызы және қызметтері.

Қоғамдық ақшаның қажеттілігі тауар айналысының дамуынан туындайды. Ақша тауар өндірісінің өнімі және оның дамуының міндетті шарты болып табылады. Ақша – бұл тауар өндірісінің тарихи категориясы, тауар айырбасы процесінің ұзаққа созылған дамуының обьективті негізделген нәтижесі.

Ақша жалпыға ортақ балама ретінде тауар өндірісі мен тауар айырбасына қажет, ол еңбектің әр түрлі жіктелуі кезінде әр түрлі өнімдерді дайындауға қажетті қоғамдық еңбек шығындарын салыстыруға мүмкіндік береді.

Ақша-қоғамдық еңбек бөлінісі арқылы жекелеген тауар өндірушілерді және нарықты ортақ экономикалық органи18

змге біріктіруші айналыс құралы.

Ақшаның қажеттілігі еңбектегі ерекшеліктерімен де байланысқан, ол шығындалған еңбектің саны бойынша ғана емес, сонымен бірге сапасы бойынша еңбекақы түріндегі еңбек төлемінің қажеттілігін туындатады.

Ақшаның мәні үш қасиеттің біртұтастығымен өрнектеледі:

Ақшаның жалпы тікелей айырбасталу қасиеті бар, яғни оны тауарлар мен қызметтер үшін төлем құралы ретінде әрқашан және барлық жерде ешқандай шектеусіз қабылдануы тиіс;

Ақша тауардың айырбас құнын белгілейді. Соның көмегімен тауардың бағасы анықталады, ол айырбасты қамтамасыз етеді және әр түрлі тұтыну құны бар әр түрлі тауарларды сандық тұрғыда салыстырады;

Ақша тауарда жинақталған жалпы жұмыс уақытының көрінісі болып табылады, жұмыс уақытының шығындары арқылы тауарлар құны ақшамен өлшенеді.

Ақша 5 қызметті атқарады:

Құн өлшемі.

Айналыс құралы.

Төлем құралы.

Қор жинау.

Әлемдік ақшалар.

2 Сурак Ақша жүйесі және оның негізгі элементтері.

Ақша жүйесі – қандай да бір елде ақша айналымын ұйымдастырудың тарихи қалыптасып, заңмен бекітілген формасы. Әрбір мемлекеттің өз ақша жүйесі бар.

Ол мынадай элементтерді қамтиды:

Ақша жүйесін ұйымдастырудың принциптері:

1)басқару принципі;

2)жоспарлау принципі;

3)тұрақтылық және икемділік принципі;

4)несиелік сипатының принципі;

5)қамтамасыз ету принципі;

6)орталық банк тәуелсіздігінің принципі.

Ақша бірліктерінің атауы (ұлттық валюта): барлық тауар бағаларын өлшеуге және тұлғалауға қызмет ететін ақша белгісі. ҚР-да 100тиыннан тұратын қазақстандық тг б.т.

Ақша белгілерінің түрлері, оларды шығарудың тәртібі және қамтамасыз ету сипаты: барлық төлем түрлеріне олардың көрсетілуі құны бойынша міндетті түрде қабылданатын,банкнот пен тиынан тұратын айналымдағы мемлекеттің ақша белгілері. Ақша белгілерін шығаруды олардың айналымын ұйымдастыруды және айналымнан алуды Орталық банк қолма-қол ақшасыз балама алу арқылы банкнот пен манетаны сату түрінде тек бір өзі ғана ж.а.

Ақша айналымын ақша-несие тұрғысынан реттеудің тетігі: ақша – несиелік реттеу (тікелей және жанама) құралдарының, ақша-несие тұрғысынан реттеуші органдарының құқықтары мен міндеттерінің жиынтығын білдіреді.

Ұлттық валюта бағамы, оны шетелдіік валютаға айырбастаудың тәртібі:валюталық бағам-бұл басқа елдің ақша бірлігінде бейнеленген бір елдің ақша бірлігінің бағасы. Валюталарды шетелдік валютаға айырбастаудың тәртібі «Валюталық реттеу туралы»ҚР заңында белгіленген.

Ақша жүйесін құру формаларындағы принциптік айырмашылықтардың түп-төркіні металлдық айналым жүйесінде және несие мен қағаз ақшаларының айналым жүйесінде жатыр. Металдық айналымға а.ж-ң биметаллизм және монометаллизм деп аталатын екі түрлері тән:

Биметаллизм-баламаның жалпыға бірдей құнының рөлі айналымда болатын екі металл-алтын мен күміске заңмен бекітілген ақша жүйесі. Үш түрі бар:1) қосарлы валюталық жүйе;2)екі жақты валюта жүйесі;3)қатар жүретін валюта жүйесі.

Монометаллизм – ақша жүйесі. Онда бір металл (алтын немесе күміс) жалпыға бірдей балама ретінде әрі бағасы қымбат металдарға айырбасталған монеталар мен белгілерді функциялайтын ақша айналымының негізі ретінде қызмет етеді. Үш түрі бар:1)алтын монета стандарты;2)алтын құйма стандарты;3)алтын-девиз(алтын-валюталық) стандарты.

Қағаз ақша – қазыналық билеттер. Бұл ақшалар айналыс құралы және төлем құралы ретінде қызмет атқарады. олардың айналыста ұлғаюы мемлекеттің қаржы жетіспеушілігіне байланысты шығарумен түсіндіріледі. Қағаз ақша өзінің табиғаты жағынан тұрақсыз және құнсыздануға тез бейімделген

Ақша жүйесінің типтері

Ақша жүйесі – қандай да бір елде ақша айналымын ұйымдастырудың тарихи қалыптасып, заңмен бекітілген формасы. Әрбір мемлекеттің өз ақша жүйесі бар. Ол мынадай эдементтерді қамтиды:

Ақша жүйесін ұйымдастырудың принциптері:

басқару принципі;

жоспарлау принципі;

тұрақтылық және икемділік принципі;

несиелік сипатының принципі;

қамтамасыз ету принципі;

орталық банк тәуелсіздігінің принципі.

Ақша бірліктерінің атауы (ұлттық валюта): барлық тауар бағаларын өлшеуге және тұлғалауға қызмет ететін ақша белгісі. ҚР-да 100 тиыннан тұратын қазақстандық тг б.т.

Ақша белгілерінің түрлері, оларды шығарудың тәртібі және қамтамасыз ету сипаты: барлық төлем түрлеріне олардың көрсетілуі құны бойынша міндетті түрде қабылданатын,банкнот пен тиынан тұратын айналымдағы мемлекеттің ақша белгілері. Ақша белгілерін шығаруды олардың айналымын ұйымдастыруды және айналымнан алуды Орталық банк қолма-қол ақшасыз балама алу арқылы банкнот пен манетаны сату түрінде тек бір өзі ғана ж.а.

Ақша айналымын ақша-несие тұрғысынан реттеудің тетігі: ақша – несиелік реттеу (тікелей және жанама) құралдарының , ақша-несие тұрғысынан реттеуші органдарының құқықтары мен міндеттерінің жиынтығын білдіреді.

Ұлттық валюта бағамы, оны шетелдік валютаға айырбастаудың тәртібі:валюталық бағам-бұл басқа елдің ақша бірлігінде бейнеленген бір елдің ақша бірлігінің бағасы. Валюталарды шетелдік валютаға айырбастаудың тәртібі «Валюталық реттеу туралы»ҚР заңында белгіленген.

Ақша жүйесін құру формаларындағы принциптік айырмашылықтардың түп-төркіні металлдық айналым жүйесінде және несие мен қағаз ақшаларының айналым жүйесінде жатыр. Металдық айналымға а.ж-ң биметаллизм және монометаллизм деп аталатын екі түрлері тән:

Биметаллизм-баламаның жалпыға бірдей құнының рөлі айналымда болатын екі металл-алтын мен күміске заңмен бекітілген ақша жүйесі. Үш түрі бар:1) қосарлы валюталық жүйе;2)екі жақты валюта жүйесі;3)қатар жүретін валюта жүйесі.

Монометаллизм – ақша жүйесі. Онда бір металл (алтын немесе күміс) жалпыға бірдей балама ретінде әрі бағасы қымбат металдарға айырбасталған монеталар мен белгілерді функциялайтын ақша айналымының негізі ретінде қызмет етеді. Үш түрі бар:1)алтын монета стандарты;2)алтын құйма стандарты;3)алтын-девиз(алтын-валюталық) стандарты.

Әлемдік дағдарыстың нәтижесінде 1929-1933 ж-ры алтын монометаллизмнің барлық жүйесі жойылып, ұсақталмайтын банкноттық айналым дәуірі басталды. Барлық елде банкноттың алтынға айырбасталуы тоқтатылды. Баламаның жалпыға бірдей рөлі-несиелік қағаз ақша белгілері – бірден-бір төлем құралына айналды.

Қағаз ақша – қазыналық билеттер. Бұл ақшалар айналыс құралы және төлем құралы ретінде қызмет атқарады. Олардың айналыста ұлғаюы мемлекеттің қаржы жетіспеушілігіне байланысты шығарумен түсіндіріледі. Қағаз ақша өзінің табиғаты жағынан тұрақсыз және құнсыздануға тез бейімделген.

3 сурак Акшанын турлері және онын даму эволюциясы.Баға құнның ақшалай көрінісі. Оның құннан жоғары да, төмен де, тең де болуы мүмкін. Бұл өз алдына талдауды талап етеді. Табиғат өздігінен ақшаны да, банкирді де туғызған емес. Экономикалық қатынастардың дамуымен байланысты алтынға осындай қасиетті қоғам берген. Адамдардың алтынды ақша ретінде пайдалануы оның осы қасиетімен түсіндіріледі. Сонымен, ақша ерекше тауар, ол тауарлар дүнимесінен жеке дара бөлініп шығып жалпы эквиваент рөлін атқарады. Ақшаның жалпыға бірдей эквивалент ретінде мынадай ерекшеліктері бар: 1. ол нақты бір заттың, қоғамдық тұтыну құнының болатындығын; 2. онда абстракты еңбек бейнелейтін құнның да болатындығын; 3. тауар өндірушінің жеке еңбегі қоғамдық еңбектің бір бөлшегі болып табылатындығын көрсетеді. Тауар мен ақша арасындағы бірлік те, қарама-қарсылық қайшылық та тұтыну құны арқылы көрінеді. Мысалы, өндіруші қоғамға бір қажетсіз тауарды шығарса, ол сатылмайды; оны ақшаға айналдыра алмайды. Өйткені ол тұтыну құны тұрғысынан қоғамдық қажетті де, оның мүшелерінің қажетін де қанағаттандыра алмағаны. Егер тауар жеке қажеттілікті қанағаттандырса, ол тез арада өтіп кетеді, ақшаға айналады. Міне тауар мен ақша арасындағы әрі бірлік, әрі қарама-қарсылық осылай түсіндіріледі. Қазіргі рынок қатынасында бұл заңдылықты қатаң ескерген жөн. Ақша тауарлы шаруашылықта адамдардың қоғамдық қатынасын бейнелейді. Яғни ақша зат емес, адамдардың арасындағы өндірістік қатынас. Ақшаның қызметі: құн өлшеуші; айналыс құралы; төлем құралы; қазына жинау; дүниежүзілік ақшалар болып табылады. Жалпы, ақшаның қызметі туралы толығырақ, сіздер, осы курстық жұмыстың келесі тарауында танысасыздар. Біз білетіндей, ақша болмаса, айырбас жасау да мүмкін емес. Бұл деген сөз, қоғам дамуының негізі - мамандандырудың (еңбек бөлінісінің) жүзеге аспайтындығы, болмайтындығы. Қазіргі экономиканың барлық құрылымы ақшаға тәуелді. Сауда-саттық ақшаны «туғызды», ал сауда болса – адамдардың ең байырғы қызметінің бірі болғандықтан, ақшаның пайда болу тамыры да сол кезеңге кетеді. Әрине, ақшаның құрылымы да ( түрі де) мыңдаған жылдар ішінде талай рет өзгерген. Мен, курстық жұмыстың бірінші бөлімінде – Ақшаның түсінігі, ақша қызметінің эволюциясы, қызметі, оның түрлері және де ақша айналысының заңдары туралы айта кетемін. Екінші бөлім – Қазақстан Республикасының ақша жүйесі туралы. Толығырақ айтқанда, ақша реформалары, ҚР ұлттық валютасы - теңге , теңгенің тұрақтылығына қол жеткізу және Қазақстанның карточка жүйесі.

4 сурак Согыстан кейінгі К да откен акша реформалар.Основные этапы денежной реформы

Реформирование денежной системы Казахстана можно выделить два этапа:

Первый этап: 1992 -конец 1993 гг. Начавшаяся либерализация цен и ненасыщенность внутреннего рынка товарами народного потребления привели к шоковому взлету цен: до 3061% в 1992 г. и 2265% в 1993 г. Вслед за неудер­жимым ростом цен последовала и неконтролируемая денежная эмиссия, осуществлявшаяся сразу двенадцатью центральными банками.

В 1992 г. объем денежной эмиссии в форме наличных денег и прямых кредитов под отрицательный реальный процент увеличился в 17 раз. Денежное предложение концентрировалось в сфере валютных спекуляций и не попадало в производственную сферу. Вымывание капитала из этой сферы привело к со­кращению платежного оборота и обесцениванию оборотных средств предприятий. Плохой менеджмент и неумение управлять активами в условиях высокой инфляции способствовали дальнейшему обострению кризиса неплатежей.

В условиях высокой инфляции отсутствовала заинтересованность предприятий и правительства в сокращении кредиторской задолженности. После "скачка" неплатежей наблюдалось ускорение роста цен, обесценивавшее накопленные долги.

Второй этап начался с момента введения национальной валюты -конец 1993 г. - 1995 г. и характеризуется осуществлением в стране жесткой денежно-кредитной политики, направленной на подавление инфляции путем сокращения денежного предложения. Результатом такой монетарной политики стали: ухуд­шение финансового состояния предприятий, снижение рентабельности, увеличение числа неплатежеспособных предприятий, сокращение масштабов производства.

В 1994 г. Минфин совместно с HDK приступил к выпуску ГКО, до­ходность которых была огромной: в 1994 г. она составила 190,3% (ГКО-3);

в 1995 г. по ГКО-3 доходность равнялась 76,3%, по ГКО-6 - 48,9%. Ре­альная доходность операций на рынке ГКО была намного выше рентабельности выпуска продукции в производственной сфере. К тому же сфере производства были присущи высокие риски, связанные с неопределенностью отношений собственности, сокращением спроса и дальнейшим усугублением неплатежей. Следствием этого явились мощный переток капитала из реального сектора экономики в финансовый, дальнейшая демонетизация реального сектора и платежный кризис. На конец 1994 г. кредиторская задолженность составила 148,7 млрд. тенге (в том числе просроченная - 51,99 млрд. тенге, или 35%), а на конец 1995 г. - 634,9 млрд. тенге (в том числе просроченная - 368,2 млрд. тенге, или 58%).²

УКАЗОМ Президента Республики Казахстан от 12 ноября 1993 г. N 1399 "О введении национальной валюты Республики Казахстан " было положено начало денежной реформы.

Согласно этому указу, «В соответствии со статьей 78 Конституции Республики Казахстан и Постановлением Верховного Совета Республики Казахстан от 29 октября 1993 г. постановляю:

1. Ввести в обращение на территории Республики Казахстан с 08.00 часов (время местное) 15 ноября 1993 г. национальную валюту Республики Казахстан - тенге.

3. Тенге обязательны к приему на территории Республики Казахстан во все виды платежей всеми физическими и юридическими лицами, независимо от форм собственности, а также банками для зачисления во вклады и на счета без всяких ограничений.»