МАЗМҰНЫ

Кіріспе…………………………………………………............................................5

1  САЛЫҚТАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ ҚҰРЫЛУ ДЕҢГЕЙЛЕРІ................................................................................8

1.1  Салықтардың пайда болуы мен дамуы….…..….....….............................8

1.2  Салықтардың мәні мен маңызы және экономикада алатын орны.......11

1.3  Салық салудың құрылу деңгейлері…………………….........................16

2   Корпоративтік табыс салығын анықтау жӘне талдау.....................................................................................................................22

2.1  Корпоративтік табыс салығының салық салу объектілері…...............22

2.2  Корпоративтік табыс салығын есептеп шығару тәртібі мен төлеу мерзімдері………………………………………………………...............................29

2.3 Корпоративтік табыс салығының кәсіпорын қызметіне әсер етуін талдау…........................................................................................………………..…32

3 Корпоративтік табыс салығын жетілдіру жолдары.................................................................................................................40

3.1 Корпоративтік табыс салығын жетілдіру жолдары: шетелдік тәжірибе......................................................................................................................40

3.2 Қазақстан Республикасында корпоративтік табыс салығын жетілдіру………………………………………………………………………….....48

Қорытынды……………………………………….………..................................56

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ………….......................…....................60

КІРІСПЕ

Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Қандай да бір мемлекет тек қана белгіленген меншік қаржылық базаға ие болған кезде қызмет атқаруы мүмкін.

Нарықтық жағдайда мемлекеттік кірістердің қайнар көзі болып салықтар табылады. Оны заңды және жеке тұлғалар белгілі бір мөлшерде белгіленген мерзімде міндетті төлем ретінде мемлекетке төлейді.

Мемлекет өзіне ақша қаражаттарын әр түрлі тәсілдермен табады.

Кейбір жағдайларда, ол иемденушіден мемлекетке ерікті түрде ақшаны беруде негізделетін тәсілді қолдану мүмкін. Бұндай тәсілдің классикалық мысалы – мемлекеттік борыш (ішкі және сыртқы). Басқа жағдайларда, мемлекетпен ақшаны табу, оларды мәжбүрлі алу жолымен іске асырылады. Бұл жерде классикалық мысалы болып салықтар табылады.

Салықтар, іскері пайдамен қатар, мемлкет өзіне ақша табудың ең ежелгі тәсілі болып табылады.

Қазақстан Республикасының Салық Кодексіне сәйкес елімізде салықтардың бірнеше түрі төленеді, оның ішінде өте маңызды салық болып корпоративтік табыс салығы табылады. Осы салықпен байланысты сұрақтар неғұрлым мемлекет үшін, соғұрлым шаруашылық субъект үшін көкейтесті. Мемлекет үшін корпоративтік табыс салығы – бюджеттегі кіріс бөлімінің негізгі бабы, ал шаруашылық субъект үшін – бұл салықтың үлестік салмағы үлесі өте үлкен, осыдан кәсіпкерлік қызметке тигізетін әсері елеулі. Дипломдық жұмыстың тақырыбы маңызды мәселе екенін жоғарыда айтылғаннан дәлелдейміз. Дипломдық жұмыстың мақсаты болып Қазақстан Республикасының корпоративтік табыс салығын өндіріп алу механизмін қарастырып, оны жетілдіру жолдарын ұсыну табылады.

Кез келген мемлекетке өз функцияларын атқару үшiн ақша қаражаттарының қорлары қажет. Мемлекет өзiнiң жеке және заңды тұлғаларынан жинақты қаражаттары осы қаржылық ресмурстарының көзi болып табылады.

Мемлекеттiк заңдар негiзiнде мемлекетпен жүзеге асырылатын осы мiндеттi алымдарды салықтар деп атайды. Осылайша салықтар табыс алатын барлық заңды және жеке тұлғалардың мемлекеттiк қаржылық ресурстарды, яғни бюджеттi құруда қатысуға мiндетiн көрсетедi.

Қазақстан Республикасының мемлекеттiлiгiн және егемендiгiн алу қысқа мерзiмде қоғам қажеттiлiктерiне жауап беретiн өзiнiң салық жүйесiн құруды талап етедi. Бұл объективтi түрде толығымен ақталады, өйткенi республиканық экономикасы сол жылдары айтарлықтай өзгерiстерге ұшыраған жоқ, және де нарықты қатынастардың дамуы алғышартты қалыпта болды.

Нарықтың қатынастардың дамуымен салық жүйесi нақты өзгерiстерден өттi, салық салудың жекелей жағдайлары анықталды. Соның жүйесi өзгермелi экономикалық жағдайларға «ығайланғандай» болды.

Әр жылы, әйтпесе жылына бiрнеше рет салық заңдары өзгерiп отырды. Көптеген салықтың емес заңдарға салықтың сұрақтары, әдетте жеңiлдiктер беру туралы, енгiзiле бастады. Осыған байланысты әртүрлi заңдар бiр–бiрiмен қарама–қайшылықта болды, бұл тәртiпте салықтың ережелердi қолдаудың шешiлмейтiн мәселелерiн тұғызды.

Нәтижесiнде жыл сайын салық жүйесi күрделi, қиын басқарылатын және тиiмсiз бола бердi.

Салық жүйесiн реформалаудың басты себептерiнiң бiрi болып, салықтардың үлкен санына және әртүрлi бөлiмдiлерге байланысты әрекеттегi салық жүйесiнiң салық төлеушiлердi салық салудың тым жоғары деңгейiнен қорғаушы болды, бұл барлық саладағы өндiрiске терiс әсер еттi.

Мұның бәрi салық жүйесi реформалау бойынша жұмысты кiдiртпей бастау туралы қортындыға әкелдi және реформаларды тереңдеу Үкiметтiң экономикалық дағдарыстан шығу бойынша iс – әрекеттер бағдарламасына осындай реформаны жүргiзуге енгiзiлдi.

1995 жылдың 1 шiлдесiнен бастап Қазақстан Республикасы салық салудың жаңа халықаралық стандарттар мен нарық жағдайындағы ұлттық экономикалық даму ерекшелiктерiн есепке ала отырып жасалған жүйесiне көштi.

Әрекеттегi салықтар мен төлемдердi қысқарту, салық салудың халықаралық прогрессивтi тәжiрибесiне жақындау арқылы салық ауыртпалығын төмендету салық реформасының басты мақсаты болып табылады. Салық кодексiнiң соңғы мақсаты – республикалық бүкiл территориясында салық ережелерiнiң бiрыңғай қолдауын қамтамасыз ету, өйткенi бүкiл салық заңдары салық Кодексiнiң құрамында болды және салықтың емес заңға салық сұрақтарын кiргiзуге тыйым салуды алдын алады.

Салық Кодексi жаңа салық жүйесiгнiң негiзiн салады, өйткенi онда салықтар мен алымдардың тiзiмi, салықтардың келесi түрлерiн салу тәртiбi көрiнiс алды. Заңды және жеке тұлғаларда алынатын табыс салығы, қосылған құнға салынатын салық, акциздер, бағалы қағаздармен жасалатын операцияларға салынатын салық, мемлекеттiк жұмыспен қамтылу қорына бөлiмдiлер, жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы салығы мен төлемдердi, көлiк құралдарына салынатын салық, мүлiк салығы.[4]

Корпоративтiк табыс салығы бюджетiнiң кiрiс бөлiгiнi негiзi көздерiнiң бiрi болып табылады. Бұл салық ертеректе болған кәсiпорындар мен ұйымдардың пайдасын салынатын салықта алмастырады. Корпоративтiк табыс салығының пайдаға салынатын салықтан негiзгi айырмашылығынан салық төлеушiлер табыс салығын соңында (салық жылы iшiндегi қаржы шаруашылық қортындылары бойынша) бухгалтерлiк есептен бөлек және тәуелсiз болатын салық есебiнiң жедел мәлiметтерiн негiзге ала отырып, есептейдi және төлейдi. Республикалық салық жүйесiн халықаралық стандарттарға максималды жақындататын және барлық салық төлеушiлер үшiн салық салынуға жататын табыстар мен жылдық жиынтық табысты азайтатын шегерiстердi әдiлеттi және бiрдей анықтауды қамтамасыз етуге арналған «жылдық жылдың табыс» және «шегерiстер» сияқты категориялар әрекет ете бастады.

Корпоративтiк табыс салығы салық салудың ең маңызды түрi болып табылады, өйткенi бұл салықтың ставкалары ең жоғары болып табылады, яғни салық төлешi үшiн оның материалдық мүддесi жағынан ең ауыртпалы болады.

Бұл диплом жұмысы корпоративтiк табыс салығына, оның қазiргi жағдайы мен жетiлдiру жолдарын зерттеуге арналған.

Осы мақсатқа жету үшін келесі тапсырмалар қойылады:

-салықтардың мәнін қарастырып, экономикалық маңызын ашу;

-корпоративтік табыс салығын өндіріп алу механизмін қарастыру;

-корпоративтік табыс саллығының шаруашылық субъект қызметіне әсер етуін талдау;

-корпоративтік табыс салығының мемлекеттік бюджеттегі орнын қарастырып, талдау;

-корпоративтік табыс салығын жетілдіру үшін шетелдік тәжірбиені қарастыру.

Дипломдық жұмыстың бірінші тарауында салықтардың пайда болуы қарастырылып, экономикалық маңызы ашылған. Екінші тарауда корпоративтік табыс салығын өндіріп алу механизмі әзірленіп салық ауыртпашылығы қарастырылған және оның заңды тұлғаның қызметіне әсер етуі және мемлекеттік бюджеттегі ролі талданған.

Дипломдық жұмыстың үшінші тарауында корпоративтік табыс салығын жетілдіру мақсатымен шетелдік тәжірбие қарастырылған.

Дипломдық жұмыстың әдістемелік негізі болып Қазақстан Республикасының заңдары мен нормативті - құқықтық актілері, отандық және шетел экономистерінің монографиялары, баспасөз мақалалары, статистикалық мағлұматтары табылды.

1 Салықтардың экономикалық мәні мен маңызы және құрылу деңгейлері

1.1 Салықтардың пайда болуы мен дамуы

Салықтардың экономикалық категория ретінде пайда болуы мен қызмет атқаруы мемлекттің дамуымен байланысты.

Қандай да бір мемлекет тек қана белгіленген меншік қаржылық базаға ие болған кезде қызмет атқару мүмкін. Қарапайым сөзбен айтқанда, өзінің аппаратын ұстау және мемлекеттік қызметі іске асыру процессінде пайда болатын шығыстарды жабу үшін белгілі ақша саласына ие болғанда. Ақша өндірістің материалдық саласында пайда болуы. Бұл салаға, мемлекеттік қызмет, басқару қызметтің алуан түрлілігі болғандықтан, қатысты емес. Басқаша сөзбен айтқанда, бөлек қарастырылатын, мемлекеттік қызметінің нақты еңбегі, сол сияқты жалпы, барлық мемлекеттік аппараттың қызметі, сөзсіз қоғамдық – пайдалы сипатына ие болып отырғанымен ақша түрінде көрінетін құны бар өнімді шығармайды. Осыдан, мемлекеттің ақша іздестіруі – «мемлекеттің қызмет атқаруын қамтамасыз ету үшін қажетті ақша қаражаттарын жұмылдыру» деп аталатын, оның қарсылық қызмет элементінің мазмұнын құрайды.

Мемлекет өзіне ақша қаражаттарын әр түрлі тәсілдермен табады.

Кейбір жағдайларда, ол иемденушіден мемлекетке ерікті түрде ақшаны беруде негізделетін тәсілді қолдану мүмкін. Бұндай тәсілдің классикалық мысалы – мемлекеттік борыш (ішкі және сыртқы). Басқа жағдайларда, мемлекетпен ақшаны табу, оларды мәжбүрлі алу жолымен іске асырылады. Бұл жерде классикалық мысалы болып салықтар табылады.

Салықтар, іскері пайдамен қатар, мемлкет өзіне ақша табудың ең ежелгі тәсілі болып табылады.

Мемлекеттік ұйымдастырудың ең басты кезеңдерінде салық салудың бастапқы нысаны деп құрбан беруді санауға болады. Бұл тек қана ерікті түрде жүзеге асырылуы деп ойлаған дұрыс емес. Себебі, құрбан беру, міндетті түрде жүргізіліп, мәжбүрлі төлем немесе алым болған.

Қазақстан аймағында салық салудың өзгеше жүйесі қалыптасқан.

Бұл жерде, салықтар, бұрынғы заманнан бастап зекет ретінде алынған. Себебі, ауыл шаруашылығындағы малшылар байлар мен билердің жерлерінде көшпелі тұрмыс жүргізген. Осыған қоса алар, хандар мен билер далада жүрген кезде оларды асырап, жауынгерлерді әскери жарақпен және тамақпен қамтамасыз еткен. Яғни, өзінің ханына сыйлық берген: малмен – соғым және етпен – сыбаға.

Сонымен қатар, сот талабының сомасынан 1/10 мөлшерінде, сот бажы ханлық болған. Тағы да баждың бір түрі – бұл көшпелі жерлерден өткен үшін баж төлемі. Ал соғыс кездерде, малдан басқа, табыстың ірі көзі болып әскери табыс – ясыр болған.

XVIII ғасырда Тәуке хан адат жүйесін құрастырған. Бұл тарихта Тәуке ханның «Жеті жарғысы» деп қалған. Бұнда, қазақ – феодал қоғамының әр түрлі әлеуметтік топтардағы өкілдердің мүлік қарым – қатынастары реттелген. Тәуке ханның «Жеті жарғысының» бір бабы «құнды» белгілеген. Яғни, құн бұл өлтірілген солтанның немесе хаджаның туысқандарына жеті еселік мөлшерде (атағы жоқ жеті малшы үшін төлем ретінде) төлем. Ал құл өлтірілген кезде ол ит өлген сияқты саналған.

Сұлтанды немесе хаджаны ренжіткен үшін айып алынған, яғни айып – тоғыз мал мөлшеріндегі айыппұл, ал сойған үшін – 27 малға тең айыппұл. Егер, құн немесе айыппұл төленбесе, байдың «барымтаға» құқығы бар болған. «Барымта» - жауапкердің немесе оның туыстарының малын тартып алу.

1841 жылы Жәңгір ханның нұсқауы бойынша «Зекетті алу туралы» ақша нысанын енгізген, яғни зекет – ақшамен, немесе малмен. Бұл, қазақ – феодал қоғам дамуындағы сапалы жаңа деңгейдің пайда болғанын білдіреді. Яғни, тауар өндірісінің жоғары деңгейіне жету.

Жоғары аталған алымдардан басқа, ішкі орданың қазақ тұрғын салығы, ешқай жерде бекітілмеген, яғни, жазылмаған, салықтық төлемдерін төлеген. Мысалы, басқа тайпаларда жұмыс істеген үшін төлем – «билеттік алым», киіз үйге алым, басқа жерлерге малды жіберген үшін акциз төлемі.

Сонымен қатар, бұрынғы заманда салық салуда әр түрлі қарсы әрекеттер болған. Мысалы, Афинада ерікті азамат салық төлемегеннен басқа адамдардан айырылады деп саналған. Ерікті құрбан беру – әр азаматтың өз тілегі. Бірақ, ірі шығыстар пайда болған кезде қаланың халық жиналысы табыстан центтік аударым белгілейді.

Бұрынғы заманнан келіп жатқан салық жүйелерін қарастырып кетейік.

Алғашқы рет мемлекет Рим қаласынан және оның қасындағы аймақтардан тұрған. Бейбітшілік уақытта салықтар болмаған. Қаланы басқару бойынша шығыстар минималды болған, себебі, басқарушылар өз қызметін ақысыз атқарып, кейбір кездерде өздерінің қаражаттарын салған. Шығыстардың негізгі бабы қоғамдық жерлерді құру шығындары.

Соғыс уақытта Рим азаматтары өздерінің кірістеріне сай салық төлеген.

Салықтың сомасын (ценз) анықтау әр – бір бес жылда таңдалған қызметші – цензормен жүргізілген. Рим азаматтары цензорларға өздерінің мүлік жағдайы мен отбасылық жағдайын ұсынған. Осыдан келесі қортындыға келуге болады – сол кезде табысты декларациялау (көрсету) негіздері қалыптасқан.

Кейіннен, Риммен жаңа қалаларды – отарларды жаулап алуға қарай, салық жүйесінде де өзгерістер пайда болған. Отарларға жергілікті салықтар мен алымдар енгізілген.

Римнен тыс тұратын Рим азаматары мемлекеттік және сол сияқты жергілікті салықтарды төлеген.

Рим провинцияларында кірістердің негізгі көзі болып жер салығы табылады. Орташа алғанда, оның ставкасы жер участкесімен 1/10 кірісін құрайды. Сонымен қатар, салық салудың ерекше нысандары болған, мысалы, жеміс талдарына, жүзім бұтақтарын қоса отырып, салық.

Меншіктің басқа да түрлеріне салық салынған: жылжымайтын мүлікке, малға, құнды заттарға. Провинцияның әрбір тұрғыны барлық үшін бірыңғайлы жанбасылық алымды төлейтін.

Тікелей салықтардан басқа, Рим империясында жанама салықтарда болған.Сонымен, салықтардың жанама және тікелей түрлеріне бөлінуі бұрынғы заманнан келе жатқанын көріп отырмыз.

Бұндай төленудің критерийі болып тұтынушыларға салықты аудару табылады. Осы критерий келесіні ұсынады: тікелей салыктың төлеушісі болып табыс алатын мүлікке ие болатын азамат табылады, ол жанама салықты төлейтін – тауарды тұтынатын азаматтар. Оларға, тауар бағасына қосымша құн қосу арқылы салық аударылады. Бұл тек қана теориялық болжау екенін еске сақтаған дұрыс, өйткені практикада басқа да жағдай болу мүмкін. Мысалы, кейбір жағдайлар болған кезде, тікелей салықтар, бағаны өсіру механизм арқылы басқа төлеушілерге аударылу мүмкін.

Жанама салықтар, толық мөлшерде тұтынушыларға тұрақты түрде аударылу мүмкін емес. Себебі, нарық, жоғарлатырылған баға бойынша тауарды міндетті түрде тек қана қажетті көлемін қабылдайды. Жанама салықтар арасында, Римде ең салмақты салықтар болып мыналар табылған: алайда 1% ставкасы бойынша тауар айналымынан салық; 4% ставкасы бойынша құлдарды сату – сатып алу кездегі ерекше салық; 5% ставкасы бойынша құлды босатқан үшін салық. Біздің ғасырдың 6 жылында, император Август, 5% ставкасы бойынша мұрадан салық енгізген. Бұл салықты тек қана Рим азаматтары төлейтін. Салық мақсатты сипатта болған. Алынған қаражаттар маманды сарбаздарды зейнетақымен қамтамасыз ету үшін бағытталған.

Римдагы көптеген шаруашылық дәстүр Византияға көшкен.

Бастапқы Византиялық ғасырда VII г. дейін тікелей салықтардын 2 түрі болған. Олардың ішінде: жер салығы, жанбасылық алым, әскерді қамтамасыз ету салығы, жылқыны сатып алуға салық, әскери борыштан босатылу үшін салық, тауарды сату үшін баж төлемі (10 – 12%), мемлекеттік актілерді беру үшін баж төлемі және басқалары.

Византияда көп көлемде төтенше салықтар болған, мысалы: флотты құру үшін, әскери сарбаздарды асырау үшін және басқалары.

Кейінгі ғасырларда Ресейдің қаржы жүйесі қалыптаса бастаған. Қазынаның негізгі көзі болып алым – салық табылады. Бұл басында тұрақты емес, ал соңғы кезде неғұрлым жүйеленген тұрақты тікелей салық. Алым – салық екі тәсілімен алынған: арбамен немесе жүкпен – оларды Киевке әкелгенде және адаммен – феодалдар немесе олардың сарбаздары алым – салыққа өздері барған кезде.

Жанама салық салу сату немесе сот баждары түрінде болған.

«Мыт» бажы - тау күзетінен тауарды өткізген үшін төлем; «перевоз» бажы – тауарды өзеннен өткізген үшін; «гостинная» - нарықты ұйымдастырған үшін төлем; «вес» жане «мера» баждары тауарды таразыға тарту және өлшеу үшін алынатын төлем.

Қазіргі мемлекет Еуропада, XVI – XVII ғасырларда, жаңа тарихтың бастапқы кезеңдерінде пайда болған. Бұндай мемлекетте әлі де салық болмаған, сондықтан, парламент үкіметке төтенше салықтарды енгізу және алуға дүркіндік рұқсат беретін.

Алайда, салық төлеушілері болып үшінші қатарға жататын адамдар табылады, яғни, олар, ауыл тұрғындары мен қалада тұратын байларға жатпайтын адамдар.

Салық құқығы, тұрақты түрде, салықтық ауыртпашылықты бөлу, әрбір дискуссияның қайнаған ортасы.

Тек қана XVII ғасырдың аяғында – XVIII ғасырдың басында, Еуропа елдерінде әкімшілік мемлекет қалыптаса бастады. Мұндай мемлекетке басқару органдары және біргелкі және үнемді салық жүйесі құрылады. Салық жүйеси тікелей жане жанама салықтардан тұрады. Жанама салықтардың арасында маңызды рольді акциз атқара бастады. Алайда, ол қаланың шетінде, шығарылатын және кіргізілетін тауалардан алынған. Кейбір кезде салық тек қана қалаға әкелінетін тауарларға салынатын, яғни экспортқа кететін тауарлар салықтан босатылатын. Акциздің мөлшері 5% бастап 20% арасында болған.

Салық алудың мөлшеріне қандайда бір ғылыми дәлелдеме болған жоқ.

Тұтыну заттарына салық – ірі кірістердің көзі, бірақ, олар сатудың дамуына кедергі әкелетін. Тікелей салықтардың арасында негізгі салықтар болып жанбасылық салық және пайдаға салық табылды.

Олардан дворяндар мен рухани мекемелері босатылған. Бірақ, буржуазия мен қарапайым шаруашылар, мемлекетке өздерінің барлық киритерінің 10-15% тікелей салықтар ретінде табыстаған.

Салық салу теориясының жоқтығы, практикалық шаралардың дәлелсіздігі көбінесе ауыр жағдайларға әкелетін. Тек қана XVIII ғасырдың аяғында Еуропада кең көлемде салық салудың теория мен практика мәселелері әзірленген. Оның негіз салушысы деп шотланд экономисті және философы А.Смитті айтуға болады.

А. Смит ұсынған салық салудың классикалық принциптері бүгінгі салық салудың негізі болып табылады.

1.2     Салықтардың мәні мен маңызы және экономикадағы алатын

орны

Салық дегеніміз – мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан белгілі бір мөлшерде, мерзімде түсетін міндетті төлемдер.

Салықтар – шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың мемлекетпен екі арадағы мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге асырылатын қаржы қатынастарын сипаттайтын экономикалық категория.

Салықтардың экономикалық мәні мынада: салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін білдіреді. Сондай – ақ шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының белгілі бір мөлшерде мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық қатынастарын көрсетеді.

Салықтардың мәнін толық түсіну үшін, олардың экономикалық маңызын түсіну қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын қызметтеріне тікелей байланысты. Салықтардың мынандай негізгі қызметтері бар:

- реттеушілік;

- фискалдық;

- қайта болу.

Енді осы қызметтеріне қысқаша тоқталайық. Реттеушілік қызметі – салықтың ең негізгі қызметі. Осы қызмет арқылы салықтар ел экономикасына өз ықпалын тигізеді, яғни салықтық ретттеу жүзеге асырылады. Бұл қызметтің ең басты мақсаты – өндірістің дамуына ықпал ету, яғни Ғылыми Техникалық Прогресстің көтерілуіне қолдану тиімді. Салық түрлері салық ставкалары, салық женілдіктері, салық салу әдістері салықтық реттеудің тетіктері болып табылады.

Салықтардың екінші қызметі бұл фискалдық немесе бюджеттік қызметі. Бұл қызметі арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлімі құрылып, салықтардың қоғамдық міндеті артады. Себебі, салықтар мемлекеттік бюджеттің кірісін толтыра отырып, әлеуметтік, әскери – қорғаныс, мәдени тағы басқа да шаралардың іске асуын қамтамасыз етеді.

Қайта болу қызметі арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлшегі мемлекет пайдасына өтеді. Бұл қызметтің іс – әрекетінің көлемі ішкі жалпы өнімді салықтардың алатын үлес салмағы арқылы анықтайда.

Салықтардын осы үш негізгі қызметі арқылы маңызды көре отырып, салықтарды төлеушілерге әсерін де байқаймыз. әсіресе заңды тұлғалар төлейтін салықтар бойынша бұл қызметтердің маңызы өте зор. Мысалы: реттеуші қызметі заңды тұлға болып табылатын және экономикада қазіргі кезде мемлекеттің дамуына аса қажетті кәсіпорындар, акционерлік қоғамдар, өнеркәсіптер мен шағын бизнес субъектілері, яғни жалпы алғанда шаруашылық жүргізуші субъектілерге салықты салу әдістері, ставкалары мен женілдіктері осы ұйымдардың дамуы үшін және салықтардың мемлекетке қолайлы, жоспарланған түрде түсуіне ықпал етеді.

Ал фискалды қызметі тауар – ақша қатынастары мен өндіріс дамыған сайын мемлекетке қаражаттардың салық ретінде көп түсуін қадағалайды.

Үшінші қайта болу қызметіне келсек мемлекет мүддесі үшін орталықтанған қаржы көзін құрауда үлесі зор.

Мемлекетте салықтардың әсіресе заңды тұлғалардың кірістерінен түсетін салықтардың мөлшері артып отырғандықтан және осы қызметтердің кәсіпорындар мен өндірістердің, сондай – ақ шағын бизнес субъектілеріне тигізер әсерін негізге ала отырып, жалпы заңды тұлғаларға салынатын салықтардың экономикадағы орнына тереңірек көңіл бөлейік.

Келесіні айтып кеткеніміз дұрыс болады: егер Қазақстан Республикасының қаржы жүйесін қарастырсақ, онда кәсіпорындар мен мекемелердің, яғни заңды тұлғалардың, қаржысы өте салмақты орын алатынын көреміз. ¤йткені осы салада материалдық өндіріс пайда болады, яғни жаңадан өнім жасалып айналысқа жіберіледі. Оның бәрі жалпы түрде ұлттық табыстан көрсетеді, ал ұлттық табыс мемлекеттік бюджеттің қайнар көзі болып табылады – себебі ұлттық табыс – салықтың көзі.

Заңды тұлғаларға салынатын салықтар заңды тұлға болып табылатын кәсіпорындар, өнеркәсіптер, корпоративтер және тағы басқа ұйымдар мен мекемелердің салық салынатын объектілері және салық салуға байланысты объектілерге салынатын салықтарды айтамыз. Бұл салықтың экономикадағы алатын орны мен мәнін көру үшін ең алғашқыда заңды тұлға болып табылатын ұйымдар мен мекемелердің маңызын ұғынуымыз керек.

Табыс салығы салықтың классикалық түрлерiнiң бiрi болып табылады. Алғашқы рет ол 1798 жылы Англияда молшылыққа салынатын үш еселеген салық түрiнде енгiзiлдi және таза сыртқы белгiлерiмен анықталатын. Бұл салық 1816 жылға дейiн әрекетте болады. 1842 жылы табыс салығынң негiзгi идеяларына азды – көптi жауап беретiн түрде салық қайта (екiншi рет) енгiзiлдi. Басқа елдерде табыс салығы XIX ғасырдың соңынан бастады (Пруссияда – 1891 жылы, Францияда – 1914 жылы). Ресейде 1812 жылы қозғалмайтын мүлiктен алынатын прогасивтi проценттiк алым (табыс салығының екiншi түрде) енгiзiлдi. Табыс салығы турал заң Ресейде тек 1916 жылдың 6 сәуiрiнде қабылданды. Табыс салығына арналған Қазақстан Республикасының бiрiншi заңы 1991 жылдың 24 желтоқсанында қабылданған «Қазақ ССР – нiң «Қазақстан ССР азаматтарынан, шетел азаматтарынан және азаматтығы жоқ тұлғалардан алынатын табыс салығы туралы» заңға өзгерiстер енгiзу туралы» заң болып табылады.

Табыс салығын басқа салықтың төлемдер жүйесiнде сипаттай отырып, келесiлердi атап өтуге болады.

1. Табыс салығы тiкелей салықтар деп аталатын салықтар категориясына жатады.

Осыған байланысты салықтар тiкелей және жанама деп бөлiнетiнiн атап өту қажет.

Тiкелей салық – бұл салық салу субъектiсi бiруақытта оның нақты төлеушiсi (салықты алып жүрушi) болып табылатын салық, яғни оның заңды және нақты төлеушiсi болатын салық салу субъектiсiнiң өзi салық ауыртпалығын алып жүредi, және де бұл жерде салықты төлеу салық төлеушiнiң мүлкiнiң (ақшалай қаражат түрiндегi) нақты азаюына әкеледi. Мұндай салықтардың мысалы ретiнде, табыс салығынан басқа, мүлiкке салынатын салықты алуға болады.

Жанама салық кезiнде салық салу субъектiсi оны нақты төлеушiсi (салықты алып жүрушi) болып табылатын тұлғаға салық ауыртпалығын аударады. Мұндай салықтардың мысалы ретiнде ҚҚС (қосылған құнға салынатын салық), акциздi және кеден баж салықтарын айтуға болады. Заңды түрде ҚҚС мен акциздердiң төлеушiсi тауар сатушысы болғанымен, соңында олар тауар тұтынушысымен төленедi, өйткенi бұл салықтар оның бағасына кiредi. Сондықтан бұл салықтарды кейде тұтынуға салынатын салықтар деп атайды.

Тiкелей салықтардың артықшылықтары ретiнде, Г.Карагусова келесiлердi атайды:

а) тiкелей салықтар мемлекетке мөлшер бойынша сенiмдi және нақты салық бередi;

б) тiкелей салықтар жанама салықтарға қарағанда салық төлеушiнiң шын (нақты) төлем қабiлетiн дәлiрек есептей алады;

в)тiкелей салықтарды төлеу кезiнде мемлекет салықты алып жүрушiмен тiкелей қатынасқа кiредi және олардың мiндеттерiн тура анықтай алады;

г)тiкелей салықтар негiзiнде салық төлеушiнiң өзiнiң табысынан алынады. Жанама салықтар экономикалық әртүрлi сфераларына әсер етудiң болжамсыздығымен қауiптi.

Тiкелей салықтарды әдетте нақты және дербес деп бөлiнедi.Нақты (реалды) салықтар – бұл мүлiкке салынатын салықтар, яғни заттық салықтар. Оның атауы да осыдан: ағылшынның «real» сөзi мүлiк деп аударылды.

Дербес салықтар салық төлеушiнiң алған табысынан (пайдасынан) төленедi. Сөйтiп, табыс салығы дербес салықтарға жатады.

Дербес салықтар нақты салықтарға қарағанда салық төлеушiнiң нақты төлеу қабiлетiн есептеуге мүмкiндiк бередi, өйткенi олардың алған ақшалары салықты төлеу көзi болып табылады. (яғни салық төлеушi өзiнiң алған ақшасының бiр бөлiгiн бередi).

3. Қазақстан Республикасының салық заңына сәйкес табыс салығы жалпы мемлекеттiк салықтар қатарына жатады.

4.Салықтарды жалпы (бюджетке түсiп және сол жерде даралығын жоғалтатын) немесе ортақ және арнайы (нақты мемлеккеттiк шығындарды қаржыландыруға арналған) салықтарға бөлiгенде, табыс салығы Қазақстан Республикасындағы жалпы (ортақ) салық ролiн ойнайды. Дегенмен, басқа мемлекеттерде табыс салығының арнайы түрлерi белгiленуi мүмкiн.

5.Табыс салығы жеке (яғни оның төлеушiлерi тек азаматтар болып табылады) және корпоративтiк (яғни оның төлеушiлерi тек заңды тұлғалар болып табылады) болуы мүмкiн.

Қазақстанда қазiргi жағдайда екеуi де табыс салығының төлеушiлерi болып табылады, сондықтан оның ресми атауы «корпоративтiк және индивидуалды табыс салығы». Дегенмен, бұрын табыс салығының субъективтiсi болып тек азаматтар алынатын, заңды тұлғалар пайдадан алынатын салықты төлеген.

Кәсіпорындар, өнеркәсіптер, корпоративтер, ауылшаруашылығындағы шағын бизнес субъектілері және тағы да басқа көптеген ірі немесе көп салалы ұйымдарды қазіргі нарықтық экономикада, аралас экономикада өте қажет болып отыр.

Елбасы 2030 стратегиялық жолдауында кәсіби мемлекет болуға шақырады. Сонымен қатар президенттің орта және шағын бизнесті дамуын жандандыру мен мемлекеттік қолдануды күшейту бойынша шаралар туралы 1997 жылдын 6- шы наурызында қаулы қабылданды. [3]

2009 жылы Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерліктің 348 мың субъектілері тіркелген. Бұл елдің жұмыспен қамтылғандардың жалпы санын ¼ - құрайды. Шағын кәсіпорындар санын 500 мыңға дейін, ал оларда жұмыс істеушілер саны халықтың жұмыспен қамтылғанын 40 пайызга жеткізу міндеті қойылды.

Мемлекет нарықтық жүйеге көшкеннен бері мемлекеттің меншігіндегі кәсіпорындарды, өндірістерді, ауылшаруашылығын жекешелендіру жүргізіледі. Себебі, бұл салалардың қажетті шығындарын қамтамасыз ете алмады. Ал жекешелендіру арқылы осы кәсіпорындардың ары қарай жұмыс істеуіне мүмкіндік туады. Сонымен мемлекетте өз меншігін пайдаланғаны үшін заңды тұлғаларға салық салына бастайды, сонымен қатар пайда көзине де табыс салығы ретінде салық салынады. Яғни олар: - корпоративтік жер қойнауын пайдаланғаны үшін, әлеуметтік салаларға, жеке табысқа, қосымша құнға, мүлікке, көлікке және тағы да басқа салық түрлері бойынша салық салынады. Осы салық түсімдері арқылы мемлекет өз қажеттіліктерін қамтамасыз етеді. Олар: әлеуметтік – мәдени шаралар қорғаныс, байланыс, білім беру, денсаулық сақтау, транспорт, табиғи ортаны қорғау және тағы да басқа шараларды жүзеге асырады. Сондықтан бұл жерде біріншіден мемлекеттің бюджет қаражатының негізгі көзі деп айтуға болады. Себебі, мемлекеттің бюджетінің едәуір бөлігін осы салықтардың түрі құрайды.

Екіншіден заңды тұлға болып табылатын ұйымдар мен мекемелер көптеген жұмыссыздарға жұмыс көзі болып табылғандықтан экономикадағы жұмыссыздар санын азаюына көмектеседі. Ал жұмысшылар саны артса салық салу көзі де көбейіп, мемлекеттің қаржы көзі де артады.

Үшіншіден бұл саланың дамуы Ғылыми Техникалық Прогресс пен экспорттын дамуына үлкен әсер етіп, мемлекеттің экономикалық жағдайы дамыған мемлекеттердің қатарына қосылуга әсер етеді.

Себебі, дамыған мемлекеттердің барлығының да экспорты импортынан жоғары. Сонымен қатар импортымыз азайса онда бюджеттің шығыны азаяды. Бұл жерде отандық өндірістің бағасы шетелдік импорт бағасынан төмен екендігін білдіреді және бұл өзімізге белгілі жағдай. Сонымен жоғарыда айтылғандар арқылы заңды тұлғалардың салығын қай жағынан алсақ та экономикада орны мен мәнін ерекше екенін көруге болады. Салық төлейді, кейбіеулері экспортқа өнім шығарады, кәсіпорындарды жаңа технологиямен қамтамасыз етеді. Бірақ мемлекетте осы заңды тұлғалардың қызметін көптеген мемлекеттік органдар мен комитеттер тексеріс жүргізіп қызметтеріне кедергі жасауда. Олар – салық органы, антимонополиялық комитет, заң органдары және тағы да басқалары. Бұл органдар мен комитеттердің тексерісі мен бақылау жүргізуінің де маңызы бар. Егер кәсіпорындардың қызметтерін бақыламаса, өз өздерімен қызметтерін жүргізетін болса, онда баға жоғары болады, қоршаған орта қорғалмайды, сапалы өнім және қызмет көрсету болмайды, салықтар уақытымен төленбейді. Осы жерде салық органдары кәсіпорындардың бағасын реттеп отырады. Егер бағасы жоғары болса салық ставкасын жоғарылатады, керсінше төмен болса салық ставкасы да төмендетіледі. Яғни фискалды салық қызметі жүргізіледі. Ал фискалды қызмет осы тараудың бірінші бөлімінде айтып кеткендей ақша – тауар айналысы артқан кезде мемлекеттің бюджет қорының табыстарын көбейтуді көздейді.

Екіншіден салықтың реттеушілік қызметі арқылы кәсіпорындардың, өндірістердің дамуына ықпал ететіндей Ғылыми Техникалық Прогресстің көтерілуіне, салық ставкаларының кәсіпкерлерге тиімді әсер ететіндей етіп қою, маңызды кәсіпорындарға (қайырымдылық көмек көрсететіндеріне) салық жеңілдіктерін беруді көздейді.

Сонымен қатар келе заңды тұлғаларға салынатын салықтардың экономикадағы маңызды салаларға оң әсерін көруге болады. Және бұл салықтың түрі мемлекеттің экономикасының дамуының негізгі құралы, сондай – ақ бюджеттің қаржы көзі деп айтуға болады.

Нарықтық жағдайда, мемлекет, салық саясатын және салық механизмінің өзгерте отырып, анықталған шекте, экономикалық дамуды ынталадыру немесе оны шектеу мүмкін.

Салықтық реттеу, экономикаға әсер еткен кезде әмбебап құрал болғандықтан елдің шаруашылық өмірін, өндіріс құрылымын, капитал қорлануды, жеке тұтынуды қамтамасыз етеді.