МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ РЕСПУБЛИКИ БЕЛАРУСЬ

Учреждение образования

«Мозырский государственный педагогический университет

им. И.П. Шамякина»

В.А. Юдицкий, и.А. Карабанов

МЕТОДИКА ПРЕПОДАВАНИЯ ТЕХНОЛОГИИ

И ПРОФОРИЕНТАЦИЯ

Курс лекций-90 ч

МОЗЫРЬ

2007

Содержание

1. Предмет, задачи и методология трудового обучения (4 часа)

2. Принципы технологии (трудового обучения) (6 часов)

3. Системы технологии (трудового обучения) (4 часа)

4. Организационные формы технологии (трудового обучения) (4 часа)

5. Методы технологии (трудового обучения) (4 часа)

6. Подготовка и проведение занятий (4 часа)

7. Проверка, оценка и учёт знаний и умений (4 часа)

8. Внеклассная работа по техническому творчеству и труду (4 часа)

9. Материальная база технологии (технический труд) (4 часа)

10. Организация общественно полезного, производительного труда (4 часа)

11. Методика использования технических задач в технологии (трудовом обучении) (4 часа)

12. Учитель технологии (трудового обучения) и требования к его подготовке (4 часа)

13. Методика проведения занятий по отдельным разделам программы в школьных учебных мастерских (4 часа)

14. Трудовое обучение и воспитание старшеклассников (4 часа)

15. Организация и проведение занятий по автоделу в старших классах (4 часа)

16. Организация и проведение занятий по изучению тракторов и сельскохозяйственных машин в старших классах (4 часа)

17. Профессиональная ориентация молодёжи в системе подготовки кадров (2 часа)

18. Научные основы профессиональной ориентации (2 часа)

19. Профессиональная ориентация школьников в процессе трудового обучения и воспитания (2 часа)

20. Изучение школьников в целях подготовки к сознательному выбору профессии (2 часа)

21. Профессиональное просвещение учащихся (2 часа)

22. Профессиональная консультация учащихся (2 часа)

23. Профессиональный отбор учащейся молодёжи (2 часа)

24. Профессиональная адаптация молодёжи (2 часа)

25. Работа родителей по профессиональному самоопределению школьников (2 часа)

26. Совместная работа школы, ПТУ, производства по профориентации молодёжи (2 часа)

27. Профессиональная ориентация учащихся на профессии промышленного производства (2 часа)

28. Профессиональная ориентация учащихся на сельскохозяйственные профессии (2 часа)

Всего: 90 ч

Предмет, задачи и методология трудового обучения (4 часа)

Предмет и задачи методики трудового обучения. Методическая подготовка учителя. Взаимосвязь методической подготовки с будущей профессиональной деятельностью учителя и содержанием курса методики трудового обучения.

Для якаснага ажыццяўлення працоўнай падрыхтоўкі вучняў у агульнаадукацыйных установах настаўнік павінен быць узброены сістэмай ведаў аб працэсе навучання. Агульныя заканамернасці адукацыі і навучання ў сучаснай школе даследуе навука дыдактыка — тэорыя навучання. Але ў школе, як вядома, вывучаецца шэраг вучэбных прадметаў, у аснове якіх ляжаць адпаведныя навукі. Выкладанне кожнага школьнага прадмета мае сваю спецыфіку і адрозніваецца ад навучання па іншых дысцыплінах не толькі сваім зместам, але і задачамі, метадамі, формамі арганізацыі. Таму гэтыя асаблівасці навучання па асобных прадметах выкладаюцца ў прыватных методыках (методыках выкладання).

Па меры набыцця вопыту работы распрацоўваецца практычна, афармляецца навукова і ўдасканальваецца агульная методыка працоўнага навучання ці, прасцей, методыка працоўнага навучання. Такім чынам, методыка працоўнага навучання з'яўляецца прыватнай дыдактыкай, методыкай выкладання, адной з галін педагагічнай навукі.

Апрача агульнай методыкі працоўнага навучання распрацоўваюцца прыватныя методыкі па асобных накірунках (раздзелах) працоўнага навучання. Напрыклад, методыка працоўнага навучання ў школьных майстэрнях, у старэйшых класах на ВВК; методыка навучання школьнікаў розным відам працы (тэхнічнай, сельскагаспадарчай, абслуговай); розным профілям прафесійнай падрыхтоўкі (аўтасправе, сталярнай справе, такарнай справе і інш.), асобным разделам праграмы (апрацоўка драўніны, апрацоўка металаў і інш.).

Прадметам методыкі працоўнага навучання, як галіны тэхналагічнай навукі, з'яўляецца працэс працоўнай падрыхтоўкі вучняў у агульнаадукацыйных установах. Іншымі словамі, прадмет методыкі працоўнага навучання — гэта працэс узбраення вучняў элементамі агульнатэхнічных і спецыяльных ведаў, уменнямі і навыкамі выканання асноўных тэхналагічных аперацый па апрацоўцы розных матэрыялаў ручным і механізаваным спосабамі, вырошчванню раслін, а таксама кіравання асобнымі тэхналагічнымі машынамі. У ходзе гэтых працэсаў ажыццяўляецца політэхнічная адукацыя, выхаванне, сувязь навучання з грамадска карыснай, прадукцыйнай працай вучняў, азнаямленне іх з масавымі рабочымі і іншымі прафесіямі прамысловасці, сельскай гаспадаркі, сферы абслугоўвання.

Працэс працоўнага навучання мае два бакі: дзейнасць настаўніка (выкладанне) і дзейнасць вучняў (вучоба), якія ажыццяўляюцца ў адзінстве і ўзаемасувязі. Такая двухбаковасць адзінага навучальнага працэсу характэрна для ўсіх школьных прадметаў. Разам з тым своеасаблівасць зместу, мэт і задач прадмета працоўнага навучання (тэхнікі, тэхналогіі) уплывае на асаблівасці арганізацыі яго вывучэння.

Методыка працоўнага навучання і тэхналагічнай адукацыі даследуе гэтыя своеасаблівасці, на аснове іх высвятляе заканамернасці працэсу навучання тэхніцы, працы і тэхналогіі, фармулюе практычныя правілы выкладання кожнага раздзела (блока, модуля) вучням розных узроставых груп. У гэтым — агульная задача методыкі працоўнага навучання і тэхналагічнай адукацыі. Яна абапіраецца як на дзейнасны, так і на асобавы падыход у навучанні і выхаванні. Сутнасць такога падыходу ў абагульненым выглядзе заключаецца ў разглядзе сумеснай дзейнасці настаўніка і вучняў у працоўным навучанні і тэхналагічнай адукацыі як працэсу актыўнага ўздзеяння на асобу вучня як на катэгорыю цэласную. Пры гэтым такое ўздзеянне не адмаўляе, а нават узмацняе, істотна закранае структуру асобы вучня, усе яе падструктуры, разнастайныя яе кампаненты, адценні, рысы.

Важная адметнасць агульнай задачы методыкі працоўнага навучання і тэхналагічнай адукацыі — метадычная і метадалагічная падрыхтоўка настаўніка да ўмення прафесіянальна "кампанаваць" у вучняў гатоўнасць да працы ў сферы матэрыяльнай вытворчасці, абслугоўвання і іншых відах дзейнасці. Гатоўнасць да працы як аб’ект навукі, паводле азначэння А.І.Кочатава, характарызуецца сутнасцю – "магчымасцю і здольнасцямі чалавека ствараць духоўныя і матэрыяльныя каштоўнасці".

Сутнасць як катэгорыя навуковая ўключае ў сябе абавязковую наяўнасць сістэмы ўнутры аб’екта навучання і выхавання пры захаванні ўстойлівых сувязей паміж элементамі гэтай сістэмы.

Сістэмны падыход у методыцы працоўнага навучання і тэхналагічнай адукацыі прадугледжвае:

- навуковы аналіз асноў сучаснай вытворчасці, народных рамёстваў, адпаведных школьнаму ўзросту тэхналогій у мэтах выдзялення і адбору асобных блокаў (модуляў) для наступнага цэласнага структурнага мадэлявання вучэбна-выхаваўчага працэсу;

- пабудову, кампаноўку цэласнай сістэмы навучання і выхавання;

- педагагічнае кіраванне змадэляванымі кампанентамі сістэмы працоўнага навучання і тэхналагічнай адукацыі школьнікаў у працэсе рэальнага функцыянавання гэтых кампанентаў;

- даследаванне ўзаемазвязаных з’яў, заканамернасцей пабудаванай сістэмы, выкарыстанне атрыманай інфармацыі як у цэлым, так і ва ўзаемадзеянні з іншымі сістэмамі ў мэтах пастаяннага ўдасканалення вучэбна-выхаваўчага працэсу агульнаадукацыйных устаноў;

- навуковае прагназаванне далейшага развіцця працоўнай падрыхтоўкі школьнікаў, іх тэхналагічнай адукацыі.

3 агульнай задачы методыкі працоўнага навучання вынікае шэраг прыватных задач, сярод якіх важнейшымі з'яўляюцца наступныя.

1. Абгрунтаванне навучальных і выхаваўчых задач працоўнага навучання і тэхналагічнай адукацыі з улікам канкрэтнага этапа развіцця грамадства і тых патрабаванняў, якія ён прад’яўляе да школы.

Разгледзім на асобных прыкладах, як змяняліся гэтыя задачы ў апошнія дзесяцігоддзі на падставе пэўных дакументаў, што прымаліся кіраўніцтвам краіны. Да снежня 1977 года ў працэсе працоўнага навучання школа павінна была даваць вучням першапачатковае кола неабходных для жыцця ведаў і ўменняў у розных відах працы. Ажыццяўлялася таксама арыентацыя выпускнікоў на далейшы працяг вучобы ў вышэйшых навучальных установах.

Са снежня 1977 года і да красавіка 1984 года школа павінна была даваць пэўны аб'ём ведаў і ўменняў, неабходных для ўключэння вучняў у грамадска карысную, прадукцыйную працу, ушчыльную падвесці іх да авалодання канкрэтнай прафесіяй.

Пасля красавіка 1984 года і ў наступныя гады стаяла задача авалодання пэўнай прафесіяй кожным вучнем да моманту заканчэння сярэднай школы.

У сувязі з рэформай школы ў Рэспубліцы Беларусь у канцы 90-х гадоў пачала шырока ажыццяўляцца падрыхтоўка старшакласнікаў у профільных класах. Гэта дазваляла лепш улічваць інтарэсы, імкненні і схільнасці вучняў. Пытанне аб набыцці ў школе прафесіі (ці не) пачало вырашацца па жаданню вучняў і іх бацькоў.

Асноўнымі крыніцамі для вызначэння задач працоўнага навучання на працягу шэрагу гадоў станаўлення айчыннай школы былі творы відных тэарэтыкаў мінулага, вядомых вучоных, а таксама важнейшыя пастановы, якія прымаліся кіраўніцтвам дзяржавы. Як бы ні складваліся абставіны ў грамадстве, безумоўна, правільна пастаўленае працоўнае навучанне павінна спрыяць перш за ўсе ўсебаковаму развіццю асобы кожнага школьніка, узмацненню сувязі школы з жыццём, фарміраванню ў вучняў політэхнічнага кругагляду, падрыхтоўцы іх да працы ў сферы матэрыяльнай вытворчасці і абслугоўвання, абгрунтаванаму выбару прафесіі.

Задачы працоўнага навучання і выхавання вызначаюцца таксама ў залежнасці ад тэндэнцый развіцця навукі, тэхнікі і тэхналогіі, ад патрабаванняў сучаснай вытворчасці да працоўнай падрыхтоукі моладзі. Набылі значэнне такія задачы працоўнага навучання і выхавання, як развіццё тэхнічнага мыслення, творчых здольнасцей, фарміраванне ўменняў планаваць сваю дзейнасць, ажыццяўляць самакантроль, выхаванне адказнасці, добрасумленных адносін да працы і агульнай працоўнай культуры.

У працэсе працоўнага навучання і тэхналагічнай адукацыі школьнікаў вырашаюцца і спецыфічныя задачы, што вызначаюцца зместам вучэбнага матэрыялу (навучанне прыёмам карыстання рознымі інструментамі, уменню шыць, гатаваць ежу, вырошчваць ураджай раслін, выконваць правілы бяспекі працы і інш.).

2. Абгрунтаванне зместу працоўнага навучання вучняў розных узроставых груп, фармулёўка рэкамендацый па складанню праграм і падручнікаў, праверка гэтых рэкамендацый у ходзе доследнай работы ў школе.

Для пабудовы зместу вучэбнага прадмета неабходна, па-першае, выбраць вучэбны матэрыял з таго, што мае адпаведная навука або галіна тэхнікі, і, па-другое, сістэматызаваць яго ў вызначанай паслядоўнасці з улікам узроставых асаблівасцей вучняў, іх ведаў па іншых прадметах.

Методыка працоўнага навучання, асабліва ў сярэдніх класах, у гэтых адносінах знаходзіцца ў найбольш цяжкім і складаным становішчы. Вучням неабходна азнаёміцца з апрацоўкай розных матэрыялаў, элементамі тэхнiкi і тэхналогіі бытавымі рамонтнымі работамі, разнастайнымі раслінамі, тканінамі і інш.

Аб'ём ведаў, назапашаных да цяперашняга часу ў любой сферы дзейнасці чалавека, вельмі вялікі. Патрэбна ж выдзеліць асноўнае, галоўнае, але даступнае разуменню вучняў. Возьмем, напрыклад, апрацоўку канструкцыйных матэрыялаў, якая займае большую частку часу заняткаў у школьных майстэрнях. Для выбару тэхнічных звестак у гэтыя раздзелы патрэбна абапірацца на такія навуковыя дысцыпліны, як тэорыя рэзання, тэхналогія машынабудавання, разлік і канструяванне рэзальных інструментаў, тэорыя машын і механізмаў і інш.

Такім чынам, прыходзіцца з вялікай колькасці ведаў і уменняў выдзяляць, вылучаць тыя, якія найбольш адпавядаюць задачам політэхнічнай адукацыі і могуць стварыць у вучняў правільнае ўяўленне аб тэарэтычных асновах і практычным выкарыстанні вывучаемых вытворчых працэсаў.

Для таго, каб вырашыць, які вучэбны матэрыял мае найбольшую навучальную і выхаваўчую вартасць, важна мець крытэрыі для яго выбару. Распрацоўка такіх крытэрыяў таксама з'яўляецца справай методыкі працоўнага навучання (тэхнікі, тэхналогіі).

Ва ўмовах імклівага навукова-тэхнічнага прагрэсу вобласць тэхнікі і тэхналогіі набывае значную дынамічнасць. 3'яўляюцца новыя машыны, новыя тэхналогіі і матэрыялы. Пагэтаму змест вучэбных праграм па працоўнаму навучанню не можа заставацца нязменным. У сувязі з гэтым методыка працоўнага навучання павінна займацца карэкціроўкай зместу працоўнага навучання.

Асаблівае значэнне мае сістэматызацыя вучэбнага матэрыялу. Яго ў вучэбнай праграме неабходна размясціць з улікам як унутранай логікі, так і заканамернасцей успрымання і засваення, аб’ектыўнай складанасці. Для паляпшэння засваення вучэбнага матэрыялу патрэбна ўлічваць і міжпрадметныя сувязі.

3. Пабудова працэсу навучання і працоўнага выхавання школьнікаў. Сюды ўваходзіць адбор метадаў, прыёмаў і форм арганізацыі вучэбна-выхаваўчай работы з тым, каб сфарміраваць цэласную асобу вучня, асобу чалавека-працаўніка. Асоба фарміруецца, як адзначаў Ф.І.Івашчанка, у сямейным і грамадскім асяроддзі, у навучанні і выхаванні і ў вядучай дзейнасці. У тэхналагічнай адукацыі — гэта, як вядома, дзейнасць працоўная. Менавіта ў ей развіваюцца і спецыялізуюцца такія "сутнасныя сілы" (Ф.І.Івашчанка), як увага, успрыманне, мысленне, пачуцці, здольнасці.

Мысленне вучня ў працоўнай дзейнасці набывае новыя адценні: тэхнічнае, практычнае, тэхналагічнае. Школьнік пад кіраўніцтвам настаўніка міжволі пераўтварае свае знешнія практычныя дзеянні ў разумовыя, мысленныя аперацыі. Пад уздзеяннем працы адбываецца "культывацыя" пачуццяў вучня: адны з іх адсейваюцца як непатрэбныя, на іх месца прыходзяць іншыя — захапленне працай, пачуццё адказнасці, гонару за сваю працу. Пры гэтым інтэнсіўна развіваюцца тэхнічнае і прасторавае ўяўленні, назіральнасць, лоўкасць рук, вокамер. Задача методыкі — рацыяналізаваць вучэбны працэс тэхналагічнай адукацыі ў гэтым накірунку, зарыентаваць увесь асобавы патэнцыял школьніка на фарміраванне мэт працоўнага дзеяння, кантроль ходу яго, ацэнку вынікаў.

3 выхаваўчага пункту гледжання вельмі важна забяспечыць грамадска карысную накіраванасць працы вучняў. Аднак без спецыяльных трэніровачных практыкаванняў часта немагчыма забяспечыць дакладнасць і якасць работы. Рашэнне такіх і падобных ім праблем — важная задача методыкі працоўнага навучання, накіраваная на абгрунтаванне канкрэтных рэкамендацый для настаўнікаў.

4. Даследаванне заканамернасцей спалучэння навучання з грамадска карыснай, прадуцыйнай працай.

Усведамленне грамадскай значнасці сваёй працы ў школьных майстэрнях, ВВК, вучнёўскіх вытворчых брыгадах, на прышкольным участку, калі ствараюцца розныя прадметы (матэрыяльнай каштоўнасці) ці прадумовы да выбару прафесіі, дае падставы асобе вучня ў той цi іншай ступені зразумець аб'ектыўную сувязь яго працы з патрэбамі грамадства. Настаўніку варта развіваць гэтую сувязь, фарміраваць разуменне вучняў у тым накірунку, што рэальная патрэба грамадства ў выніках іх працы павінна ператварацца ў асабістую патрэбу чалавека-працаўніка. Канчаткова і трывала сфарміраваць такое разуменне — адна з важнейшых прыватных задач методыкі працоўнага навучання і тэхналагічнай адукацыі. Менавіта ў працэсе зносін настаўніка працы (тэхнікі, тэхналогіі) з вучнямі і вучняў паміж сабой у працоўнай дзейнасці максімальна раскрываюцца і мадэліруюцца ўзоры адпаведных паводзін.

Умовы для ўдзелу вучняў у грамадска карыснай, прадукцыйнай працы ствараюцца пры вывучэнні асноў навук, а не толькі ў працэсе працоўнага навучання. Патрэбна творча выкарыстоўваць усе веды і ўменні, атрыманыя як на ўроках, так і ў іншых відах дзейнасці вучняў. Школе патрэбна не любая прадукцыйная праца, а толькі такая, якая садзейнічае выкананню пастаўленых вучэбна-выхаваўчых задач. Пагэтаму методыка працоўнага навучання шукае найлепшыя шляхі спалучэння навучання і выхавання вучняў з іх грамадска карыснай, прадукцыйнай працай, выяўляе заканамернасці гэтага працэсу і дае рэкамендацыі па іх выкарыстанню.

5. Абгрунтаванне задач, зместу і методыкі пазакласнай і пазашкольнай работы вучняў па тэхніцы, працы і тэхналогіі.

Гэта работа атрымала шырокае распаўсюджанне ў працоўнай падрыхтоўцы моладзі. Паўсюдна ў школах ствараюцца гурткі па апрацоўцы драўніны і металаў, гурткі юных тэхнікаў, народных рамёстваў і інш. Адпаведныя гурткі працуюць пры станцыях юных тэхнікаў, дамах тэхнічнай творчасці і іншых дзіцячых установах.

Практыкай работы гурткоў выпрацаваны разнастайныя формы арганізацыі заняткаў у іх. Задача методыкі працоўнага навучання — абагульніць гэты вопыт і выдзеліць найбольш удалыя, эфектыўныя формы і метады правядзення заняткаў у іх, распаўсюдзіць перадавы вопыт, зрабіць яго здабыткам усіх настаўнікаў працы і кіраўнікоў гурткоў.

Пры вырашэнні разглядаемай задачы методыка працоўнага навучання абапіраецца на агульныя палажэнні дыдактыкі, на вопыт пазакласнай работы па іншых школьных прадметах. Разам з тым і тут методыка працоўнага навучання вырашае шэраг спецыфічных для сябе задач: адбор матэрыялу для праграмы таго ці іншага гуртка, вызначэнне крытэрыяў адбору аб’ектаў працы, развіццё канструявання і мадэліравання, вызначэнне шляхоў тэхналагічнай адукацыі ўдзельнікаў гурткоў і інш.

6. Распрацоўка і праверка на практыцы матэрыяльнай забяспечанасці вучэбнага працэсу па працоўнаму навучанню.

Вырашэнне гэтай задачы прадугледжвае наданне адпаведнай увагі аснашчэнню лабараторый, кабінетаў, майстэрняў, вучэбных цэхаў і ўчасткаў, забеспячэнню іх неабходным абсталяваннем, прыстасаваннямі, інструментамі і матэрыяламі. Толькі пры наяўнасці адпаведнай матэрыяльнай базы магчыма паспяховае правядзенне вучэбных і пазакласных заняткаў па тэхніцы і працы.