1 Модуль

§ 1 Түрік қағанаты 552-603

*Аумағы

-Еуразияда құрылған.Алтайдан - Каспий теңізіне дейін

оңтүстік- шығыс-Қытаймен, оңтүстік батыс парсы елімен шектеседі.

Жеріміздегі алғашқы -феодалдық мемлекет.

*2.Этникалық құрамы

- Негізгі түрік тілдес халық.

-Көпшілігі теле (тирек) тайпалары.

-Қытай шежіресінде «теле» деген түрік атауы отыз теле тайпасы болған.Қырғыз, оғыз, ұйғыр, дулу, үйсін тайпалары болған

*Деректер

- «Түрік» этнонимі 542 жылы қытай деректерінде кездеседі.

-«Күлтегін» ескерткіштерінде қала туралы сөздер бар.

*Астанасы.Суяб

*3.Саяси тарихы

-Қытаймен бейбіт саяси қарым-қатынас 545 жылы орнайды, саяси байланыс нығайады

*Бумын қаған

-Жужандарға (аварларға) қарсы шығып, Анағұй қағанды 552 жылы жеңіп, «елхан»- деген атаққа ие болды.

-Түрік қағанатының негізін қалады. Қағанат күшейді.

*Қара-Еске қаған- - Орхонның жоғарғы жағы Букрат тауларында аварларды екінші рет жеңеді, жужандардың жорықтары нәтижесіз болады

*Мұқан қаған 552-554 жылдары-жужандар мүлде жеңілді:

-Ұлы даланың шығыствғы қожасына айналды

-Солтүстікте Саян тауына дейін-шығысында Сары өзенге дейін жетіп,

-қай, қидан, оғыздар-татар тайпаларын бағындырады.

-Қытайлар екіге бөлінді. Қытайлардың бір жағы 100 мың тең жібек матасын төлеген.

*Тобо қаған

-570-580 жылдары түрік қағанатының шығыстағы саяси ықпалы күшті болды.Қытайдың екі жағымен байланысы орнады.

*Иштеми қаған - Батыс бағытын күшейтті 10 түмен бастаған, он қолбасшысы болған.

-Ху елі ( соғдылықтарды) Алтайдың теріскейіндегі тайпаларды бағындырған.

-555жылы- Арал теңізіне дейін жетті. Қытайдан -Әмударияға дейін, Ташкенттен -Сырдарияға дейін жетті.Орта Азияға енді- эфталиттер қарсылығына тап болды.

-563-567 жылы Орта Азияны жаулап алды.

-VІ ғ 70 жылдары- Солтүстік Кавказдан Қара теңіздің солтүстік жағалауына дейін үстемдік етті.

-Қытай, Иран, Византия- мемлекеттеріне саяси жағынан ықпал еткен күшті мемлекет болды.

*5.Ыдырауы:

-саяси жағынан бір орталыққа бағынған жоқ

-әулет арасында билік үшін тартыс

-тәуелсіздік үшін күрес

-халықтардың саяси, экономикалық бірлікте болмауы

-581 жылы өзара соғыс

-жеке ұлыстарға бөлінді

-қытай мемлекетінің шабуылына, тойтарыс бере алмады

-603 ж екіге бөлінді, батыс және шығыс

*Шаруашылығы

–Көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы

-Қыстаулары-Іле, Шу,Талас, Ертіс,Сырдария өзені бойы.

-Төрт түлік мал-өсірген, мал өнімдерін пайдаланған

-Қалалар болған

- Жетісу, Оңтүстік Қазақстан,Тараз маңы-тұрақты-Қыстау –кенттер болған

- Жетісу мен Орта Азияда –отырықшы жер өңдеумен айналысты.

*Мәдениеті:

-Баспанасы-киіз үй,тұрақты үйлері-жерден қазылған жер кепелер, тастан, ағаштан, қамыстан жер кепелер-тұрақ жайларда тұрған

-Басты көлігі-жылқы

*Ат әбзелдері-ер, жүген, шілдер, кісен, үзеңгі, тартпа құйысқан өмілдірік, арқан, көген, желі. бұйда, шылбыр, құрық . Археологиялық зерттеу кезінде кездескен.

*Діни-нанымдары:

-мәйітті өртеп, күлін қойған-отқа табыну салты (алғашқы кезде)

-адамның тірі кезіндегі заты бірге жерленген о дүниедегі өмір(екі түрлі жерлер)

-Византия елшісі Земархты оттың арасынан өткізген-аурудан, пәле- жаладан сақтайды деп есептеген

-сыйлы қонаққа қойдың басын тарту еткен.