«ЭКОНОМИКА-ГУМАНИТАРЛЫҚ» ФАКУЛЬТЕТІ «ҚАРЖЫ ЖӘНЕ ЕСЕП» КАФЕДРАСЫ

Лекциялық кешен қаржылық есеп I пәнінен

Алматы, 2011 ж.

1-тақырып.Ағымдағы активтердің есебі

Ақша қаражаттары мен оның эквиваленттерінің есебі

1.1 Ақша қаражаттары мен оның эквиваленттерінің есебі

1.2 Кассадағы ақша қаражаттарының есебі

1.3 Ағымдағы есеп айырылсу счетындағы ақша қаражаттарының есебі

1.4. Жолдағы ақшаның есебі

1.1. Ақша қаражаттары мен оның эквиваленттерінің есебі

Актив деп кәсіпорынның ақшаға (қүнмен) бағала-натын игіліктері мен қүқықтарын, мүліктерін (заттарын) айтады. Олар үйымның чэткен уақыттардағы қызметінің нәтижесі болып есептеледі. Кәсіпорыңцар мен үйымдар өзінің меншігівдегі активтерін сол кәсіпорынды басқару, өнім өндіру, басқадай заңцы және жеке түлғаларға қызмет көрсету, яғни үйымның алдағы уақытгарда табыс табуы үшін пайдаланады. Осы активтерді пайдалану арқылы алдағы уақытгарда алынатын кіріс (пайда) - кәсіпорындар мен үйымдардың ақшаларына тікелей немесе жанама түр-де келіп қосылып оның көлемін (үлесін) арттырып оты-рады. Жалпы бүл үлестің көбейуі (артуы) кәсіпорынның негізгі немесе негізгі емес қызметгері нәтижелерінде пайда болуы мүмкін. Кәсіпорындар мен үйымдардың активтерді пайдалану арқылы табатын кірістері (пайдалары):

өнім өндіру нәтижесіңде;

қызмет көрсету нәтижесінде;

басқа активтерге айырбастаудың нэтижесіңце;

міндетгемелерді өтеу үшін пайдалану нәтижесінде;

үйымның меншік -иелері арасында бөліске түсуі нәтижесінде және тағы да басқа операциялардың нәтижесінде пайда болуы мүмкін.

Кәсіпорындар активтерді өздері өндіріп шығару (жасап шығару), сатып алу немесе басқалардан уақытша жалға алу арқылы иеленеді. Активтер өздерінің пайдалану мерзіміне қарай мынадай екі топқа бөлінеді:

ағымдағы активтер (бір жыл уақыт аралығында пайдаланатын).

үзақ мерзімді активтер (бір жылдан артық уақыт пайдаланатын);

Америка Қүрама Штаттары (АҚШ) елінің экономист мамавдары Белверд Нидлз, Хенри Андерсон және Джеймс Колдуэлл - активтерді қаржылық акгивтер жөне жүм-салмаған шығындар деп екі топқа бөлген. Бұндағы бірінші топқа, яғни қаржылық активтерге тез арада ақшаға айнала алатын активтер жатқызылса, жұмсалмаған шығындар деп аталатын активтер қүрамында аванс ретінде төленген тө-лемдер, материалдық қүндылықтар, үйлер мен ғимараттар, қозғалмайтын мүліктер және материалдық емес акгивтер қарастырылған.

Жалпы бухгалтерлік есеп стандартгарына сәйкес ағым-дагы акгивтер мынадай баптары бойынша жіктеледі:

а)қысқа мерзімді қаржы салымы (инвестиция); ә) ақшалар;

б)тауарлық-материалдық қорлар;

в)алдагы уақыт шыгындары (бір жыл уақыт аралыгында есептен шыгарылатын);

г)қысқа мерзшді дебиторлық борыштар, оныц ішінде:

төленген аванстар;

алынуга тиісті борыштар;

алынган ввксельдер;

жумысшылар мен қызметкерлердің дебиторлық қарызы;

басқа да дебиторлык, борыштар.

Ағымдағы активтердің өзін өтімділігіне қарай жоғары өтімділікті және баяу (төмен) өтімділікті активтер деп екі топқа бөледі. Өтімділігі жоғары активтер өздерінің тез арада қысқа мерзімді міндетгемелерді етей алатындығымен ерекшеленеді. Бүлардың қатарына ақшаларды, қысқа мер-зімді қаржы салымын, түсуге тиісті қаражаттар мен алынған вексельдерді жатқызуға болады. Ал кәсіпорындар мен үйымдардың өз өндірісіне, яғни шаруашылық қыз-метіне пайдаланылатын активтері баяу (төмен) өтімділікті активтер қатарына жатқызады.

Мысалы: баяу (төмен) өтімділікті акгавтердің қатарына кәсіпорындар мен үйымдардың материадцық қорларын жатқызуға болады.

лардың қайтарылуы" деп аталатын шот дебитгслініп, "Сатып алушылар мен тапсырыс бсрушілердің борыш-тары" — деп аталатын бөлім шоттарының тиістілері кредитгелінеді.

Кейін қайтарылтан тауарларға жасалған сату және баға шегерімдерінің сомасына "Сату шегерімі" немесе "Баға щегерімі" шоггардың тиістілері дебиттелініп, "Алынуға тиісті борыштар", "Алынған векселъдер", "Сатып алушы-лар мен тапсырыс берушілердің өзгеде борыіитары" деп аталатын шоттардың тиістілсрі кредиттелінсді.

Қайтарылған тауарлар мен өнімдерге (жүмыстар мен қызметтерге) есептелінген қосылған қүн салығы сомасы "Алынуға тиісті борыштар", "Алынған вексельдер", "Са-тып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де борыш-тары" деп аталатын шотгардың тиістілерінің дебитіне, "Қосылған қүн салығы" шотгың кредитіне жазылып сторно етілсді (алып тасталады).

Сатып алушылар және тапсырыс берушілсрмен есеп айырысу опсрациялары арнаулы тізімдемелерде есептеліп, онда сатылған айнаяымнан тыс акгиптср, қаржылық инвестициялар, тауарлық-материалдық қорлар бойынша шот фактуралары немесе басқадай ссеп айырысу қү-жатгары жинақталып, топтастырылып болск көрсетілсді. Тізімдемелердегі жазулар — шоггар, фактуралар немесс олардың орнына қолданылатын басқадай қүжатгар не-гізінде активтердің топтары бойынша жазылады, Тізім-дсменің бағандарында (графасында) сатып алушылар (тап-сырыс берушілер) бойынша ай басындағы қалдықтар кошіріледі жоне бүйымдардың атгары немесе топтары бойынша сатылған активтердің сандық мәліметгері кор-сетіледі. "Сатып алушыпар мен тапсырыс берушілердің борышы" шотының бөлімше шотгарының кредиті бойын-ша операциялардьщ есебі үшін №11 Журнал-ордер қол-данылады.

Тауарларды сату мен сатып алу ксзіндсгі барлық қа-тынастар, жеткізу келісімдері, консигнация жайлы келісім-дср мсн сату және сатып алу келісімдері, сондай-ақ келісімшартгарымен жоне тағы да басқа қүжаггар құқықтық рәсімделуі қажет. Келісімнің және соған сәйкес есептің басты объектісі "тауар" болып табылады. Сон-дықтан келісімшартта тауарлардың сипатгамасы толы-ғымен көрсетіліп, оның бағасы мен келісілген жалпы қүны аталып өтуі қажет. Келісім бағалары тұрақтьт, тұрақсыз жәнс бекітілген (фиксированный) болып көрсетілуі мүмкін.Тұрақты баға келісімшартта керсстіліп, тауарларды төлеу ксзіндс қадағаланады жоне өзгерістерге үшыра-майды. Инфляция жағдайында (ақшаның қүнсыздануы), әсірссс кслісімшартқа қол қою мен тауарды жеткізу арасындағы уақыт айырмашылығына байланысты сатушы теңгені арадағы есеп айырысуға түрақты пайдаланған жағдайда теңге қүнының (бағамының) өзгсруіне байла-нысты тиімсіз (қиын) жағдайға тап болуы мүмкін. Сон-дықтан келісуші жақтар бағаны түрақты валюта түрінде белгілеуге тырысады. Бүл жағдайда тауардың жалпы валюталық сомасы анықталады және теңгедегі валюталық эквивалентгі қайта санау тортібі мен бағамы белгіленеді. Әр түрлі банктердегі бағамдар әр түрлі болғандықтан, бағам тауардың жеткізілген күнінс, болмаса бслгілі бір банктсгі оның төлсмі жүргізілгсн күніне таңцап алынуы мүмкін. Осындай кезде сатушы үшін тауардьгң белгілі бір сомасының немесс 100% (пайызы) сомасының төлснгсңдігі тиімді болады.

Түрақсыз баға келісімшартқа отыру барысында тү-рақты бағаны анықтау қиын болған жағдайда белгіленеді.

Мысалы: бағаға әсер ететін факторлар жиі өзгерген уақытга (кездс). Бүл жағдайда базистік (бастапқы) бағасы бслгілсиіп, оны есетттеудің әдістері мен жағдайлары қа-растырылады. Кслісімшартта қосылған қүн салығы көр-сетілмейді, алайда шот-фактурада салықтың бұл түрінің болуы міңцетті. Келісімшартгың басты элементі ретінде қаржьтлық жағдай саналады. Қаржылық жағдай есептеудің түрлерін, төсілдері мен нысаңцарын анықтайды.

Кейбір жағдайларда жабдықтаушы сатып алушыға тиеліп жіберілген тауарлары үшін вексель алуы мүмкін. Алынған векссль анықталған мерзім ішінде белгіленген соманы толеу бойынша жазбаша міндеггемені білдіреді.

Вексель дегеніміз — оның иесінІң белгіленген мерзім, яғни уақыт біткен соң борышкердің ақша төлеуін талап стетін құқығын куәландыратын жазбаша борыштық мін-детгемесі. Сатып алу және сату объектісі, сондай-ақ капи-талды қысқа мерзімді инвестициялау қүралы бола отырып, вексель құнды қағаздардың ерекше бір түрі ретінде қызмет етеді.

Векселъ белгіленгсн қатал нысанында жазылған жазбаша борышқорлық міндеттеме болып саналады. Векссль өзінің иесінс міндетгеменің мерзімі өткеннен кейін нсмссе мерзімінен бүрын вексельде көрсетілген соманы төлеуді талап етуге даусыз құқық береді. Всксельді толтырушы, яғни ол вексель бойынша төлем жүргізугс міндет алған занды немесе жске тұлға вексель беруіпі деп аталады. Ал векссль бойынша телем алушы тулға рсмитент болып табылады. Вексельдің жалпы түрін мына төмеңцегі сурегген көруге болады:

Егер всксель бойынша сссп айырысу бір жыл мерзім аралыгында (ішінде) жүргізілетін болса, ремитент алынган вексельді баланстың акгив бөлімінің өтімділігі жогары активтер бабында керсетуі керск. Соған сәйкес вскссль беруші осы соманы өз балансының қысқа мерзімді мін-детгемелер бөлімідцегі берілген векссльдер бабында кор-сстеді. Вексельдің өтелу мерзімі болып векссль бойыншателем жүргізілетін уақыт алынады, яғни вексель қыз-метінің аяқталатын уақыты есептелінеді. Әдетге всксельдер пайдаланылуы барысында бір нсмссе бірнеші міндетті орындайды. Бүндай міндетгерге мьшаларды жатқызута болады:

дебиторлық қарыздын етелу мерзімін бслгілі бір уақытқа үзарту;

шот-фактураға немесе басқа да қүжаттарға қарағанда дебиторлық қарыздарды нақты дәлелдеу;

пайыз тұрінде төлсм алу үшін негіз;

айналымға жіберілу мүмкіндігі.

Бухгалтерлік есепте вексельдер сатылған, всксельге айырбасталған тауарлар және қызметтердід нарықтық қүнымен, ақшалай баламасымен немссе барлық ақшалай толсмдердің ағымдағы (дисконтгалған) қүнымен есепте-лінеді. Жалпы сомасы дегеніміз бүл пайыз (процент) есептелінетін сома болып табылады. Ал вексель бойынша алынған төлемнің осы жалпы сомадан артығы пайыз сомасы болып ссептелінеді. Вексельдің атаулы (номиналъ-дық) қүны вексельде көрсетілген пайыз сомаларын қос-пағандағы вексель айналымы мерзімінің соңындағы тө-ленугс тиісті ақшалардың сомасы болып табылады.

Жасалу үлгісі және қолданылуы бойынша векселъдср жәй және аударылмалы деп аталатьтн екі түрге бөлінеді.

Жай вексель дегеніміз төлем мерзімі келген кездс вексель үстаушыға белгілснген сомада ақша төлеуді век-сельді бсруші озіне ешқандай шарт қоймай-ақ міндет-тсйтін қүжат болып табылады, яғни қарапайым тілмен айтқанда вексель берушінің вексель алушыға ақшалай төлем жасауға міндетгемесін білдіреді. Жай вексель борыш-ксрдің (қарызкердің) жазбаша міндеттемесі болып сана-лады. Вексельде оның берілген уақыты, борышкерлік мівдсттсменің сомасы, төленілетін мерзімі мен жсрі, төлсм толсугс тиісті кредитордъщ аты корсетіліп, борышкердің, яғни вексель берушінің колы қойылуы керек.

Айпалым үдерісі кезінде вексель бір адамнан екінші адамға арнайьт тіркеліп жазылғаннан кейін ғана берілсді. Табыстау жазбасы вексельдің теріс жағында немесе ко-сымша парағында жазылады.

Аударылмалы вексель - (тратта) кредитордың (транс-санггың) қарызкерге (трассатқа) белгілі бір соманы үшінші заңды түлғаға немесе жеке түлғаға (ремитентке) төлеу жайлы жазбаша өкімі болып саналынады. Яғни оның жәй векселъден ерекшелігі, аударылмалы вексельде вексель үстаушының толсушіге вексельдс корсетілген ақша сома-сын үшінші бір адамға эмитенткс төлеу туралы жазбаша бұйрыган бере алады.

Вексельдерді соньшен қатар пайыздық және пайыз-сыздық деп екіге болуге болады.

Пайыздык, вексельдердің атаулы қүнында төленетін пайыз сомасы өз алдына бөлек кәрсетіледі.

Пайызсыздык, вексельдерде пайыздық сома өз алдына бөлек көрсетілмейді, бірақ ол вексельдің жалпы сомасында қарастыры лады.

Вексельдср өздерінің турлері бойынша коммсрциялық, қаржылық және қазыналық болыл үш түрге бөлінеді.

Коммерциялык, вексельдер онім өндіруші косіпорындар мен үйымдарға ол онімді түтынушы, яғни сатып алушы кәсіпорындар мен үйымдардьщ төлем жасау мсрзімінің кешіктірілу себебінс байланысты беретін коммерциялық несиесі рстінде рәсімделеді.

Қаржылық вексельдер арқылы тауарлық келісімшарт-тарға жатпайтын әр түрлі банктер арасындағы борыш-керлік қатынастар рәсімделсді.

Қазыналық вексельдер мемлскеттік қазыналық міндет-тсмеге жатады. Олар Мемлскеттің ішкі қарыздарын отеуіне байланысты шығарылады. Қазыналық всксельдср негізінен дисконтымен бірге номиналынан шегерім жасауды қоса алғандағы бағасы бойынша банктерге және басқа да кәсіпорындар мсн үйымдарға сатылады. Ал оларды кері қарай сатып алу толык атаулы қүны бойынша жүргізіледі. Қазыналық вексельдер иелерінің табысын атаулы жоне сату бағасы арасындағы айырмашылық қүрайды. Жалпы алғанда қазыналық вексельдср банктер үшіи қысқа мер-зімге капитал салу нысаны болып табылады. Олар банк арқылы ақ,ща рыногында пайдаланылады.

Вексельдер эмитентгер бойынша:

қазыношшық және жекеше.

Төлем турі бойьшша:

жай жоне аударылмаш.

Төлем кепіддігінің барлығьша қарай:

қамтамасыз етілген жэне қамтамасыз етілмеген.

Төлеу тәртібі бойынша;

мерзімділік вексель және усынушылық векселъ болып

бөлінеді.

Вексельдерді толтыру мсн рссімдеу белгіленгсн ережені сақтауды керек етеді. Құжатта мідцеггі түрде вексельдік таңба ягни вексслъ деген жазу жазылып, оның үсынылған күні мен орны (жері), вексельдін сомасы, пайызы, төлеу мерзімі көрсетілуі қажет, Аударылмалы всксельді трассат (борышкер) акцептсу керек, ондай болмаған жағдайда трассантшң всксель бойынша ешқандай міңдстгемесі бол-майды. Векссль берілген уақытынан бастап төлеу мерзіміне дейін жабдықтаушының иелігінде болуы, тауарға төлем толеу үшін басқа заңцы тұлғаға нсмесс жеке тулғаға берілуі немесе банк мексмесінен несие алу ушін павдаланылуы мүмкін. Вексельдің маңызды дсрекгемесі (реквизиті) болып толем мерзімі саналынады. Кәсілорыңдар мен үйымдардьщ бухгалтерия қызметксрлері вексель бойынша төлем мср-зімдерінің сақталуын кадағалап оны бақылап отыруы қажет. Вексельмен есеп айырысу есебі арнайы "Алынған век-сельдер" шотында жүргізіледі. Бүл шотта сатушылардың сатып алушылар жәнс тапсырыс берушілсрмсн арадағы олардан алынған вексслвдср бойынша есеп айырысу опе-рациялары жайлы ақпаратгар жинақталады.

Сатылған тауарлар мсн дайын өнімдср үшін нексельдер алынғанда:

Д-т: Алынған векселъдер шоты

К-т: Алынуға тиісті борьтштар шоты

Ал вексель бойынша сатып алушылардың борыш-тарының жабылуына, яғни ақіиа келіп түскен мсрзіміңдс (пайызсыз);

Д-т: Ақшалар шоты

К-т: Алынған вексельдер шоты түріндегі бухгалтерлік жазуы жазылады.

Касса операцияларының есебі

Кәсіпорындар мен ұйымдардың кассасы жүмысшы-қызметкерлерге есептелінген еңбекақы бойынша есеп айырысу үшін, күнделікті көлік құралдарына қажетті шығындарды (жанар-жағар майға) төлеп отыру үшін, кеңсе тауарларын сатып алу үшін, сондай-ақ үйымның хат және басқа да қүжаттарды пошта арқылы жөнелтуі үшін есеп айырысуға арналған Жасса арнайы жабдықталған, яғни дабылдама (дыбыстық белгілер, сигнализация) орнатылған, және ақшаларды сақтайтын сейфі бар белмеде орна-ластыруды қажет етеді. Кассадағы нақты ақшалар касса қызметкерінің мөрі сүргіш (сургуч) арқылы басылып жа-былатын сейфте сақталуы тиіс. Бүл сейфтің кілті мен сүргіш (сургуч) басатын мөр касса қызметкерінде, ал кілттің екінші данасы арнайы ыдысқа салынып кәсіп-орындар мен үйымдардың басшысында сақталады. Касса қызметкері әрбір жүмыс күнінің соңында кассаны жауып күзетшіге тапсыруы тиіс. Кассадағы ақшалардың түгел-дігіне касса қызметкері, яғни кассир толық жауап береді. Кәсіпорындар мен ұйымдарда кассирлік жүмысқа қызметкер орналасқан уақытта, яғни үйым басшысы касса қызметкерін тағайындау туралы (жайлы) бүйрыққа қол қойғаннан кейін кәсіпорынмен касса қызметкері арасында материалдық жауапкершілікке келісімшарт жасалуы қажет. Кәсіпорындар мен үйымдар өздерінің есеп айырысу шо-тынан нақты ақшаны сол есеп айырысу шоты ашылған банк мекемесі берген чек кітапшасы арқылы ғана ала алады. Банк мекемесінен нақты ақша алу үшін кәсіп-орынның касса қызметкері чек кітапшасындағы парақты толтырады. Бүл чек парағын толтыру барысында чекке банк мекемесінен алынғалы отырған, яғни кәсіпорынның жүмсауға тиісті нақты ақшаларының сомасы және бүл соманың қандай мақсатқа жүмсалатындығы жазылып көрсетілуі тиіс. Толтырылған чекке көсіпорынның бас бух-галтері және басшысы қол қойып, осы үйымның мөр таңбасы басылады. Барлық толтыруға тиісті ақпараттар толтырылмағанша, чекке қол қоюға болмайды. Сонымен қатар чекке лауазымды адамдардың, яғни қол қоюға тиісті адамдардың қолы қойылмаса (екі адамның қолдары қойылмайынша), мер басуға рүқсат етілмейді. Кәсіп-орындар мен үйымдардың касса қызметкері банк меке-месінен нақты ақша аларда банк бақылаушысының қаты-суымен ақшаны санап алуы тиіс. Сонымен қатар банк мекемесінен алынған нақты ақша сол алынған күні кәсіпорындар мен үйымдардың кассасына кіріске алынуы керек. Ол үшін кассир кассалық кіріс ету ордерін тол-тырып, содан соң оны кассалық кітапқа жазады. Кәсіп-орынның кассасына қолма-қол нақты ақшаны кіріске алу, ягаи қабылдау үшін бас бухгалтердің немесе ол сенім білдірген адамның кассалық кіріс ету ордеріне қол қоюы керек және ақша телеген занды немесе жеке түлғаға осы толтырылған кассалық кіріс ету ордерінің квитанциясы беріледі. Осы нақты ақшаны кассаға қабылдау бары-сында толтырылатын кассалық кіріс ету ордеріне үйым-ның аты, ақша төлеуші занды немесе жеке түлғаның аты-жөні, қандай мақсатқа және не үшін ақша төлеп жатқандькы, сол ақшаның төленген уақыты (күні, айы,жылы) жазылып, кассир мен бас бухгалтердің қолдары қойылуы қажет.

Кассалық кіріс ету ордері толтырылады

Кәсіпорындар мен үйымдардың кассасыннан нақты ақша кассалық шығыс ету ордері немесе тиісті үлгілі түрде дайындалған басқа да ақша төлеу тізімдемелері, сондай-ақ кәсіпорындар мен үйымдардың басшысы мен бас бух-галтерінің қолдары қойылған ақша алу үшін жазылған өтініштер, шоттар тағы да басқа қүжатгар бойынша беріледі. Бүл қүжаггарға кассалық ордердің деректемесі (реквизиті) көрсетілген мөртаңба (штамп) басылуы керек. Егер кассалық шығыс ету ордеріне қоса тіркелген қүжаттарда кәсіпорындар мен үйымдардың басшысының "рүқсат етемін" деген жазуы және қолы қойылған болса, онда кассалық шығыс ету ордеріне оның қол қоюы аса қажет болып саналмайды. Кәсіпорындар мен үйымдардың кассасынан адамдарға кассалық шығыс ету ордері бо-йынша ақша берген кезде касса қызметкері нақты ақшаметкер орналасқан уақытта, яғни үйым басшысы касса қызметкерін тағайындау туралы (жайлы) бүйрыққа қол қойғаннан кейін кәсіпорынмен касса қызметкері арасында материалдық жауапкершілікке келісімшарт жасалуы қажет. Кәсіпорындар мен үйымдар өздерінің есеп айырысу шо-тынан нақты ақшаны сол есеп айырысу шоты ашылған банк мекемесі берген чек кітапшасы арқылы ғана ала алады. Банк мекемесінен нақты ақша алу үшін кәсіп-орынның касса қызметкері чек кітапшасындағы парақты толтырады. Бүл чек парағын толтыру барысында чекке банк мекемесінен алынғалы отырған, яғни кәсіпорынның жүмсауға тиісті нақты ақшаларының сомасы және бүл соманың қандай мақсатқа жүмсалатындығы жазылып көрсетілуі тиіс. Толтырылған чекке көсіпорынның бас бух-галтері және басшысы қол қойып, осы үйымның мөр таңбасы басылады. Барлық толтыруға тиісті ақпараттар толтырылмағанша, чекке қол қоюға болмайды. Сонымен қатар чекке лауазымды адамдардың, яғни қол қоюға тиісті адамдардың қолы қойылмаса (екі адамның қолдары қойылмайынша), мер басуға рүқсат етілмейді. Кәсіп-орындар мен үйымдардың касса қызметкері банк меке-месінен нақты ақша аларда банк бақылаушысының қаты-суымен ақшаны санап алуы тиіс. Сонымен қатар банк мекемесінен алынған нақты ақша сол алынған күні кәсіпорындар мен үйымдардың кассасына кіріске алынуы керек. Ол үшін кассир кассалық кіріс ету ордерін тол-тырып, содан соң оны кассалық кітапқа жазады. Кәсіп-орынның кассасына қолма-қол нақты ақшаны кіріске алу, ягаи қабылдау үшін бас бухгалтердің немесе ол сенім білдірген адамның кассалық кіріс ету ордеріне қол қоюы керек және ақша телеген занды немесе жеке түлғаға осы толтырылған кассалық кіріс ету ордерінің квитанциясы беріледі. Осы нақты ақшаны кассаға қабылдау бары-сында толтырылатын кассалық кіріс ету ордеріне үйым-ның аты, ақша төлеуші занды немесе жеке түлғаның аты-жөні, қандай мақсатқа және не үшін ақша төлеп жатқандькы, сол ақшаның төленген уақыты (күні, айы,жылы) жазылып, кассир мен бас бухгалтердің қолдары қойылуы қажет. Кассалық кіріс ету ордері мына үлгілі түрде болады: Кәсілорындар мен үйымдардың кассасыннан нақты ақша кассалық шығыс ету ордері немесе тиісті үлгілі түрде дайындалған басқа да ақша төлеу тізімдемелері, сондай-ақ кәсіпорындар мен үйымдардың басшысы мен бас бух-галтерінің қолдары қойылған ақша алу үшін жазылған өтініштер, шоттар тағы да басқа қүжатгар бойынша беріледі. Бүл қүжаггарға кассалық ордердің деректемесі (реквизиті) көрсетілген мөртаңба (штамп) басылуы керек. Егер кассалық шығыс ету ордеріне қоса тіркелген қүжаттарда кәсіпорындар мен үйымдардың басшысының "рүқсат етемін" деген жазуы және қолы қойылған болса, онда кассалық шығыс ету ордеріне оның қол қоюы аса қажет болып саналмайды. Кәсіпорындар мен үйымдардың кассасынан адамдарға кассалық шығыс ету ордері бо-йынша ақша берген кезде касса қызметкері нақты ақша алушы адамның төл қүжатын немесе өзін куәландыратын басқа да қүжатгарын көрсетуді талап етуі керек. Сонымен қатар касса қызметкері осы көрсетілген қүжаттарда жа-зылған дерекгерді, яғни ақша алушы адамның аты-жөнін, қүжатының нөмірін және ол қүжатгы кім бергендігін, қай уақытта берілгендігін кассалық шығыс ету ордеріне жазуы тиіс. Кассадан нақты ақша алушы адамдар кассалық шы-ғыс ету ордеріне алып жатқан сомының теңгедегі белігін жазумен, ал тиынын сандармен көрсетеді. Кассалық кіріс ету ордері және оның квитанциясы, сондай-ақ кассалық шығыс ету ордері және оның орнына жүретін немесе оған қосымша тіркелетін қүжатгарды көсіпорындар мен үйым-дардың бухгалтерия қызметкерлері сиямен немесе шарикті қаламсаппен анық етіп толтырулары қажет. Бүл қү-жатгарды өзгертуге олардагы сандармен әрілтерді түзетуге, өшіруге ешқандай рүқсат етілмейді. Кассалық кіріс ету және кассалық шығыс ету ордерлерін немесе олардың орнына жүретін қүжаттарды кассаға берместен бүрын бухгалтерия қызметкерлері тіркеу журналына тіркеп жазады.

Кассалық шығыс ету ордері толтырылады:

Кәсіпорындар мен үйымдарда жүмысшылар мен қызметкерлерге жәрдемақы, сыйақы, еңбекақы төлеу үшін төлеу тізімдемелері қолданылады. Бүл тізімдемелер тіркеу журналына еңбекақы, жәрдемақы және сыйақыларды төлеп, үлестіріп болғаннан кейін ғана тіркеледі. Кассалық кіріс ету немесе кассалық шығыс ету ордерлері, сондай-ақ олардың орнына жүретін қүжатгар бойынша кассаға ақша қабылдауға және кассадан ақша төлеуге тек қана осы қүжатгар толтырылған күні ғана рүқсат етіледі. Кәсіпорындар мен үйымдардың кассасына нақты ақшаны қабылдау немесе кассадан ақша төлеу барысында (кассир)касса қызметкері кассалық кіріс ету және кассалық шығыс ету ордерлерінің дүрыс толтырылғандығын бүл қүжатгарда үйымның басшысы мен бас бухгалтерінің қоддарының болуын, және ордерлерд көрсетілген қосымша қүн түгелдігіне- тексеру жүргізуге, қадағалауға міндетті. Бүл операциялар орындалғаннан кейін қүжаттардың тиісті жеріне касса қызметкері өз қолын қоюы керек. Касса операцияларының есебі кассалық кітапқа тіркеліп отырылуы тиіс. Бүл кітапты касса қызметкері жүргізеді. Кассалық кітаптың бетгері (парақтары) немірленіп және оған жіп өткізіліп, кәсіпорын басшысы мен бас бухгалтері қолдары қойып, куәландыруы керек. Кәсіпорынның кассасына келіп түскен, кірістелген немесе кәсіпорынның кассасынан төленген, ягаи шығыс етілген ақшалардың кімнен келіпи түскендігін немесе кімге не үшін төленгендігін білу үшін ол операцияларға толтырылған қүжаттардың нөмірі және бухгалтерлік жазулар, сонымен қатар кіріске алынған,сондай-ақ шығыс етілген сомалар кассалық кітапқа жазылуы тиіс. Күн сайын кәсіпорынның касса қызметкері кассадағы нақты ақшалардың қалдығын жүмыс күнінің соңывда санап, және оның сомасын кассалық кітапқа жазады. Бүл кассалық кітаптағы деректерге өзгеріс енгізуге, ешіруге, түзетуге жол берілмейді және касса операциялары мен оңцағы жүргізілетін, толтырылатын қүжаттардың дүрыстығына үйымның бас бухгалтері бақылап жасап отыруы керек. Кәсіпорынның кассадағы шетелдік валюта түріндегі нақты ақшаларының есебі үшін өз алдына кассалық кітап ашылады. Сонымен қатар бүл жағдайда кассалық операциялар бойынша толтырылатын барлық қүжаттарда кіріске алынған яғни келіп түскен және шығыс етілген, кассадан төленген ақшалардың сомасы шетел валютасымен және сол күнгі бағам (курс) бойынша үлттық валютаға (теңгеге) айналдырылып жазылады.

Мысалы: кәсіпорыңцардың сатып алушысы болып табылатын заңцы түлға 2002 жылдың 13 желтоқсаныңца алған тауарлары үшін 5000 (бес мың) АҚШ доллары кө-лемінде кәсіпорынның кассасына ақша төлеген (сол күнгі доллардың теңгеге шаққандағы бағамдық айырмашылығы 149-ға тең) деп алатын болсақ бухгалтерлік есепте мынадай жазу жазылады:

Д-т: Касса $ 5000 (745000 тг.)

К-т: Тауарларды сатудан алынған

табыс $ 5000 (745000 тг.)

Мүндағы 745000 тг. = 149 х 5000

Жалпы кәсіпорынның кассаеындағы шетел валютасы түріндегі ақшалардың есебі кассадағы үлттық валюта түрінде нақты ақша қаражаттарының есебіне үқсас жүргізіледі.

Кәсіпорындардың кассасывдағы ақшаларын есептейтін шоттар бойынша жүргізілетін операциялар кредиті бо-йынша нөмірі бірінші журнал-ордерде, ал дебиті бойынша осы журнал-ордердің тізімдемесінде жүргізіледі.