7. Қоғамдық шаруашылықтың формалары

Өндіріс – адамдардың табиғи заттарға әсер ете отырып, материалдық және рухани игіліктерді өндіру процесі. Игіліктер қажеттіліктерді қанағаттандыратын заттарды айтамыз. Өндіріс үш элементтердің: адам еңбегі, еңбек заты мен еңбек құралдары өзара әрекет арқасында жүзеге асырылады. Оларды еңбек процестерінің қарапайым моменттері деп атайды. Еңбек – адамдардың материалдары, рухани игіліктер өндіру мен қызмет көрсетуімен байланысты мақсаты нәтижелі қызметі. Еңбек заты - адамның дайын өнім өндіру мақсатында өз еңбегі арқылы әсер ететін зат. Еңбек құралдары – адамның еңбек затына әсер ететін қару. Қандай да бір тауарды өндіруге қажетті еңбек заттары мен құралдардың жиынтығы өндіріс құрал-жабдықтарын құрайды. Өндіргіш күштер – қоғамдық өндірістің жеке және заттық факторларының өзара әрекеті адам мен табиғат қатынасының шешуші, белсенді элементтері. Экономикалық қатынастар адам арасында қызметтер мен материалды, рухани игіліктер өндіру, бөлу, айрбастау мен тұтыну процесі барысында пайда болады. Әлеуметтік-экономикалық қатынастар – өндіріс құрал- жабдықтарына меншік формаларымен анықталатын өндіріс жағдайларына байланысты адамдар арасында қалыптасады. Меншік формасында басты нәрсе: өндіріс, бөлу, айрбас пен тұтыну қатынастарының әлеуметтік-экономикалық мазмұны туындайды. Бұл қатынастардың дамуы меншік иелерінің жеке мүддесіне, сана-сезімдерін қарай жүзеге асырылады. Өндіріс-пайдалы өнім шығару процесі. Бұл бастапқы саты. Бөлу- өндірілген өнімдегі әр адамның үлесін анықтауды білдіреді. Айырбас — бұл бір өнімнің басқа өнімге айрбасталу процесі. Тұтыну — адамның қажеттіліктерін өтеу үшін қндірілген игіліктерді қолдану. Ұдайы өндіріс — өндіріс процесінің қайталануы. Ұдайы өндірістің жәй және ұлғаймалы түрлері бар. Қоғамдық өнімнің барлық өтетін төрт сатысы немесе кезеңдері өзара тығыз байланысады және қоғамдық өндірісті құрайды.

8. Натуралдық шаруашылық, оның белгілері және ерекшеліктері: Натуралды шаруашылық жеке тұтынуға қажетті өнімді өз қолымен жасау жағдайын сипаттайды. натуралық өндірістің айқын сипатына оның бөлшек түріне сәйкес шаруашылық өмірдің тұйықталуы жатады.Натуралды шар-қ жүргізуде өнім жеке адамның немесе көпшілік біріккен еңбегімен де өндіріле береді. Бірақ, дара еңбек тұйықталған шар-қ шеңберінде, көбінесе, біріккен еңбектің бір бөлігін құрай отырып, қоғамдық еңбек бөлінісінің алғашқы табиғи мәніне негізделеді. Сөйтіп, бірлескен еңбек дами отырып, өзгеріске ұшырайды, басқа жағдайға өтіп, шар-қ жүргізудің жаңа түрінің пайда болуына ебебін тигізеді.Натуралдық нысандағы еңбектің әр қилы түрлері және шар-қ жүргізудің натуралдық типі бір ұғым емес. Біріншісі,қандай болмасын өндірістін табиғи элементі болып табылады. Екіншісі болса тарихи сипатқа ие,өйткені ол адамзат дамуының белгілі бір кезеңінде пайда болып, өзінің өрлеуінде басымдық жағдайға жетті, кейін анағұрлым жетілген нысандарға орын беріп, құлдырауға түсті. Нат-қ шар-қтағы бөлу, айырбас пен тұтыну жеке жұмыскердің сіңірген еңбегіне байланысты емес.Тарихи тұрғыдан шаруашылық жүргізудің келесі дами түскен нысаны ретінде тауарлы өндіріс пайда болды.Тауарлық қарым-қатынастың негізі ретіндегі қоғамдық еңбек бөлінісінің дамуы процестеріндегі байланыс айналым арқылы сату, сатып алу түрінде орнығып,өз ерекшеліктері бойынша оқшауланған өндірушілердің пайда болуына алып келеді.