20.Дебиттік және кредиттік жазудың пайда болуы

Ортағасырда есептің негізгі екі түрі қалыптасады:

• камеральды бухгалтерия;

• қарапайым бухгалтерия;

Камералдық бағыттағы есеп объектісіне тән кассалық және кассаға түсетін ақша мен кассадан төленетін ақшалар есебі жүргізілген. Барлық түсетін және төленетін ақшалар міндетті түрде арнайы тіркеуден өткізіп, табыстар мен шығындар жөніндегі мәліметтер алдын ала есептелініп жазылатын болған.

Қарапайым бухгалтерияда барлық мүліктер есебін жүргізумен қатар, кассаның толық есебінде күнделікті жүргізіліп, табыстар мен шығындар есебі бухгалтерлер үшін ең негізгі объектілер болып танылған.

Қарапайым бухгалтерия өрісінде барлық мүліктер есебі арнайы счеттар да дебиттік және кредиттік принциппен жүргізілген. Меншікті қаражаттар есебі қарапайым бухгалтериядағы ақпараттар жүйесіне жазылмаған. Біртіндеп тауарлы шаруашылықтың тездеп өрістеуіне сай бірінші кезекке ақша мен міндеттемелер есебі енгізіле бастаған. Мұның негізінде вексельдер мен чектер пайда болды. Сатылатын тауар үшін несие алу мүмкіндігі п.б. Шаруашылық жүргізудің басты мақсаты – байлықтың өсу қарқынымен өлшеніп, сатылған нәпселерден түскен пайда жанама категория ретінде қаралып отырды. Қарапайым бухгалтерия кезінде қаржыландыру категориясына қарағанда тұтыну немесе тауарлар сату категориясына бас назар аударылды.

21.Ресейдегі бухгалтерлік есептің даму тарихы

Революцияға дейін Ресейде бухгалтерлік есеп Европалық бухгалтерия үлгісінде дамыды. И.Ахметов кейбір француз идеяларын, Ф.В.Езерский таза қаржы есебін, А.П.Рудгеловский Франциялық доктрина ұсынды.

Крепостнойлық дамуы құқықтың ауыстырылуы және капитализмнің дамуы Ресейдегі ең мықты бухгалтерлік ойлардың стимулы болды. Өзінің дамуында ол екі ғалымдардың еңбектерінен тұратын кезеңдерден өтті. Олар П.И.Рейнбот және А.В.Прокофьев. Олар дәстүрлі білімнің шарықтауына кең жол ашты. Онымен қоса олар «Теориядағы бүлікшілер» атанып, жаңашыл ұсыныстармен кездесіп отырды.

Жедел есептің бастау П.И.Рейнбот кәсіпорындағы мүліктердің өзгеруіне бухгалтерлік есептің пәнін түйістірді. Ол екі жақты жазудың себебі деп регметрацияда қателіктердің жіберілмеуі және жүйелі түрде пайда мен зиянның анықталуын айтты. Синтетикалық шотты Рейнбот бақылау шоты деп немесе қалдықтар мен айналымдарды бақылау үшін қолданылатынын айтып көрсетті.

А.В.Прокофьев ол сол кездегі дербестеушілер, яғни П.И.Рейнботтың көзқарастарын жетілдіріп, ол ұқсас экономикалық теорияны және әрдайым шығып тұрытын шығындар мен құндылықтардың кірістерін қарады. Ол жаңа италияындық форманы орнатуды бастайды. Ол әрбір операцияны бөлек журналға тіркеуді талап етті және жазуды есептеді. Бас кітапта бөлек тіркеліп отыруын талап етті және бұл талаптар өз нәтижелерін көрсетті. Ол барлық теориктерге қарсы болып, осы кезге дейін Ресейде қолданып келген италияндық форманы өзгерткісі келді. Бұл италияндық формада бас кітаптағы біркелкі жазулар орындалғаны байқалды.

22.Ежелгі Египеттегі кіріс-шығыс есебі

Бірнеше мың жыл бұрын адамдар папирус жасап үйренді. Кейін шарушылық өмір деректерін папирус орамдарында (бос беттер) тіркеді. Орамдардың ұзындығы 4-5м., биіктігі 24-18 см. құрады. Жазба қара және қызыл бояумен жүргізілді. Папирустың формасы кестелік нұсқада көрсетілді. Египеттік жазушылар бағана бойынша әртүрлі құндылықтардың атауын, ал жолдары бойынша олардың сандық қозғалысы болған күндерін жазды. Сол кездегі ең үлкен кестеде 87 бағана болды.

Негізгі есептік тәсіл түгендеу болды.

1 және 2 әулиеттер кезінде әрбір екі жыл сайын қолғалатын және қозғалматын мүліктерге түгендеу жүргізіп тұрды. 4 әулиет кезінде түгендеу ағымдағы есеппен алмастырылды. Шарушылақ өмір деректері 3 толғамен рәсімделді. Біреуі жіберуге тиісті құндылықтардың санын папируста белгіледі, екіншісі қасында нақты жіберілуін қойып отырды және үшінші сандарды салыстырып тексерілген құжатарды ұзына бойына сызып табылған ауатқулар туралы белгі қойып отырды.

Материалдық есеппен қатар сметаларда тіркелетін болды. 6 әулиет кезінде есепте сметалар кездеседі, бұл шаруашалық өмір деректерін тіркеу сметалардың орындалуын бақылауға мүмкіндік берген. Ол құжаттармен расталады.

Жұмыс барысы туралы басшы жазбаша есеп беріп отырды. Жұмысты қабылдау және орындау барысын бақылау арнайы құрылған коммисиямен жүргізілді. Егер есеп қанағаттандырылмайтын болса, онда жазушыны ұрып-соқты.

Египеттегі есепті қарап отырып осы Ніл алқабында есептің айналы табиғи тұжырымы пайда болғанын көруге болады, яғни шаруашылықтағы құндылықтардың қозғалысы дәл сипатталды.

Ертедегі Египетте б.э.д. екі мыныншы жылдары кіріс-шығыс ессбі пайда болған. Бұлан сон дайындалатын ағымдагы есеп (перманентный) байланысы жок түтендеуші үзілмелі (днскретный) есеп орнына колданыла бастаған. Есеп мэліметгерін тасымалдаушы жапырак кағаздарға (папирус) тек кана мүліктер калдығын ғана жазып коймай мүліктер өрісіндегі бардык әрекет өзіерістер жазылатын болған. Жалғастырып жазу (лергаменттік) есебінің максаты-материалды күндылыктарды алу мен беру есебінін дұрыстығын тексеріп отырута арналған. Матерналды кұндылыктар беру фактісі жапырак (папирус) кағазына уш адамның катысуымен:

бірінші адам, жапырак кагазға берілетін кұндылыктың санын: екінші адам. нактылы берілген кундылыктың санын; ал үшіниіі адам, берілетін жэне берілген кундылык айырымын шыгарып жазатын болган. Ең негізгі максат-материалды кұндылыктар козгалысының күн сайынғы калдығын аныктап отыру еді. Есел жұмы- сын осылайша жүргізу гек кызмет көлемі аз ғана шаруашылыктар денгейінде жүргізілген. Жұмыс күні айакталғаннан соң эрбір беруші мен алушы жактар бойынша ку.ндылыктардың жеке-жеке атаулары көрсетіліп. бұлардың козғальісы жөніндегі корытынды есеп жасалынып отырды. Қорытынды есел жасау үшін арнайы кұрылган үлгі кағаздын эрбір бетіндегі жазулар жеке жинакталыгі. бұдан сон жалпы жинак шығарылып тұрған.

Құндылыктардың жеке атауларына сай кіріс-шыгыс кұжаттары жасалынып. мұндағы мэліметтерді жскслеген толтарга топтастырылып жазыла бастаған. Яғни, айналым кужаты жасалып. бастапкы калдыкка осы күнгі косылған кұндылык саны косылыл. бұдан жұмсалган немесе берілген кұндылыктар саны шегеріліп. соңғы калдык шығарылған. Сонғы калдык жазудын нэтижесі колда бар кұндылыктар санымен гугенделіп. салыстырылып отырған. Құндылыктар жонінде жазылған мэлімет пен колда бар кұндылыктар санынын айырымы болған жағдайда мұның себебі аныкталыл. кімнің кінэлі сксндігі белгіленетін болған. Есеп жұмысын осылайша жүргізіп. тексеру мен салыстыру нәтижесінде синтетикалык жинактау жэне аналштікачык жіктеу шоттарыныі пайда болуы да мүммкін. Мысалға. арпа. бидай. жүгері. күріш т.б. дәнді дакылдардын жекелеген есебі «дэнді дакылдарға» арналған синтетикалык жинакгау есебінің ісұрамында жургізілген. Яғни. синтетикалык жинактау жэне аналитикалык жіктеу шоттарының калдығы бірден болатындығы дәлелденген.