47. Ресейдегі бухгалтерлік есептің даму тарихы

Революцияға дейін Ресейде бухгалтерлік есеп Европалық бухгалтерия үлгісінде дамыды. И.Ахметов кейбір француз идеяларын, Ф.В.Езерский таза қаржы есебін, А.П.Рудгеловский Франциялық доктрина ұсынды.

Крепостнойлық дамуы құқықтың ауыстырылуы және капитализмнің дамуы Ресейдегі ең мықты бухгалтерлік ойлардың стимулы болды. Өзінің дамуында ол екі ғалымдардың еңбектерінен тұратын кезеңдерден өтті. Олар П.И.Рейнбот және А.В.Прокофьев. Олар дәстүрлі білімнің шарықтауына кең жол ашты. Онымен қоса олар «Теориядағы бүлікшілер» атанып, жаңашыл ұсыныстармен кездесіп отырды.

Жедел есептің бастау П.И.Рейнбот кәсіпорындағы мүліктердің өзгеруіне бухгалтерлік есептің пәнін түйістірді. Ол екі жақты жазудың себебі деп регметрацияда қателіктердің жіберілмеуі және жүйелі түрде пайда мен зиянның анықталуын айтты. Синтетикалық шотты Рейнбот бақылау шоты деп немесе қалдықтар мен айналымдарды бақылау үшін қолданылатынын айтып көрсетті.

А.В.Прокофьев ол сол кездегі дербестеушілер, яғни П.И.Рейнботтың көзқарастарын жетілдіріп, ол ұқсас экономикалық теорияны және әрдайым шығып тұрытын шығындар мен құндылықтардың кірістерін қарады. Ол жаңа италияындық форманы орнатуды бастайды. Ол әрбір операцияны бөлек журналға тіркеуді талап етті және жазуды есептеді. Бас кітапта бөлек тіркеліп отыруын талап етті және бұл талаптар өз нәтижелерін көрсетті. Ол барлық теориктерге қарсы болып, осы кезге дейін Ресейде қолданып келген италияндық форманы өзгерткісі келді. Бұл италияндық формада бас кітаптағы біркелкі жазулар орындалғаны байқалды.

48. Дебиттік және кредиттік жазудың пайда болуы

Ортағасырда есептің негізгі екі түрі қалыптасады:

• камеральды бухгалтерия;

• қарапайым бухгалтерия;

Камералдық бағыттағы есеп объектісіне тән кассалық және кассаға түсетін ақша мен кассадан төленетін ақшалар есебі жүргізілген. Барлық түсетін және төленетін ақшалар міндетті түрде арнайы тіркеуден өткізіп, табыстар мен шығындар жөніндегі мәліметтер алдын ала есептелініп жазылатын болған.

Қарапайым бухгалтерияда барлық мүліктер есебін жүргізумен қатар, кассаның толық есебінде күнделікті жүргізіліп, табыстар мен шығындар есебі бухгалтерлер үшін ең негізгі объектілер болып танылған.

Қарапайым бухгалтерия өрісінде барлық мүліктер есебі арнайы счеттар да дебиттік және кредиттік принциппен жүргізілген. Меншікті қаражаттар есебі қарапайым бухгалтериядағы ақпараттар жүйесіне жазылмаған. Біртіндеп тауарлы шаруашылықтың тездеп өрістеуіне сай бірінші кезекке ақша мен міндеттемелер есебі енгізіле бастаған. Мұның негізінде вексельдер мен чектер пайда болды. Сатылатын тауар үшін несие алу мүмкіндігі п.б. Шаруашылық жүргізудің басты мақсаты – байлықтың өсу қарқынымен өлшеніп, сатылған нәпселерден түскен пайда жанама категория ретінде қаралып отырды. Қарапайым бухгалтерия кезінде қаржыландыру категориясына қарағанда тұтыну немесе тауарлар сату категориясына бас назар аударылды.

49. Бухгалтерлік есеп ғылымына еңбегі сінген л. Пачоли

XVIII ғасырдан бастап XIX ғасырдың ортасына дейін екіжақты бухгалтерия ұлттық шаруашылықтың бір саласынан екінші саласын, бір елден кейін екінші елді жаулап алады. Оның жетістігінің шешуші кезеңі 1494 жылы ұлы итальян математигі Лука Пачолидің «Арифметика, геометрия соммасы, пропорциялар мен қатынастар туралы ілімі» атты кітабының шағуымен қатар келеді. Ондағы «Шоттар мен жазулар туралы трактаты» атты трактатында екіжақты бухгалтерияның сауда кәсіпорынының практикасына қолданысы кеңінен сипатталған. Бұл кітап кейінгі есептік ойлардың дамуына үлкен ықпалын тигізді.

Лука Пачоли өзінің «Шоттар мен жазулар» туралы трактатында, шаруашылық операцияларын, тіркеу және кітаптарды жүргізу жөніндегі орын алған әдістерді, мемориалды «естелік кітаптар» және «журналдары». Басты кітапты, көшірмелері түскен кітаптар, жазылған хаттар және меншік иесі мүліктің тізімі толық түскен мүліктік кітаптардағы жазуларды талдай келе екі жақтылық жазуды жазып, мұның негізінде сөзсіз тиімді шоттар мен кітаптар құруға болатын дәлелдейді.