32. Тмд ішкі сулары және олардың рекреация мен туризм мақсатында пайдалану

ТМД-ның ішкі сулары

1. Өзендері

2. Көлдері

3. Грунт сулары

4.Мәңгі тоң және батпақтар

ТМД-ның аумағында 2млн 963 мың 398 өзен бар. Жалпы ұзындығы 9 млн 647 мың 864 км. Көбі 25 км аспайтын ұсақ өзендер. Ұзындығы 500 км асатын өзендер ірі – 260. ТМД- ы аумағында жартысынан астамы Солтүстік Мұзды мұхитына құяды. Тынық мұхиты мен Атлант мұхит алабына ТМД-ның 4/1 бөлігі сәйкес келеді. Қалған 4/1 бөлігі ішкі алаптарға жатады. Жылдық су балансы, жалпы жауын – шашын 11694 км³; ағысқа – 4358 км³; булануға- 7336 км³. ТМД-ы аумағына жауатын жауын-шашын 37%-ы өзендер арқылы мұхитқа шығарылады. Ең ұзын өзен – Лена 4400 км Алабы ең ірісі – Енисей, жылдық су шығыны – 19800 метр³ Өзен классификациясымен айналысқан ғалымдар – А.И.Воейков; М.И. Львович; Б.Д.Зайков; П.С.Кузин. Өзендер тау және жазық болып бөлінеді:

1. Қар суымен қорекенетін өзендер – көктмде таситын өздер қатары. Бұған Орыс жазығы. Батыс Сібір, Алтай көп бөлігі қар суына байланысты. Қыста грунт суымен қоректенеді.

2. Мұздықтар қоектенетін өзендер – жазда тасиды. Оған Тянь-Шань; Памир; Орта Кавказ бастау алады.

3. Муссондық өзендер – жазда тасиды. Амур бассейініне жататын су тасуы, мусондық нөсер жаңбыр әкеледі.

4. Көп жылдық тоң аймағындағы өзендер – Солтүстік және Солтүстік Шығыс Сібір жатады. Көктемде тасиды.

5. Жаңбыр суымен қоректенетін өзендер – Оңтүстік Батыс; Карпат; таулы Кырым; Закавказье т.б.

ТМД –ы каналдары: Ақтемір – Балтық, Москва – Волга –Дон; Ертіс – Қарағанды; Қарақұм – Дон-Ока 18 ғасырда салынған. Көлдер саны ТМД-да 2 млн 854 мың 166. Оның 2 млн 814 мың 727 ауданы 1 км² шамасында. Ауданы 100 км² асатын көлдер саны -160. 10 мың км² асатын көлдер саны -18. Көлдер мынадай түрлерге бөлінеді:

1. Тектоникалық көлдер – Байкал, Ыстық көл.

2. Мұздық көлдер – Кола; Корелия;

3. Мореналық көлдер – Орыс жазығының солтүстік бөлігі;

4. Кораллық көлдер – Кавказ; Памир, Бадук Муранджи;

5. Суффузиялық көлдер (дала тәрелкелері) – Батыс Сібір, Орыс жазының оңтүстігі;

6. Лимандық көлдер(теңіз жағалауында пайда болатын көлдер ) – Азов;

7. Бөгендік көлдер – Памирдегі Сарез (Мургап өзен бойында) 505 метр;

8. Жанартаулық көлдер – Камчатка, Иран, Армян таулы қыраты;

9. Қалдық көлдер

Химиялық құрамына байланысты:

1. Кар болатын көлдер (содалы көлдер);

2. Сульфатты, ащы көлдер;

3. Хлорлы көлдер; Көлдердің шаруашылықтаға маңызы:

1. Балфқ аулау;

2. Рекреациялық маңызы;

3. Климатты қалыптастырушы;

4. Транспорт Грунт суларыын зерттеген ғалымдар – П.В.Охотский; В.С.Ильин; О.К.Ланге; М.А.Сафин; Грунт сулары мынандай түрлерге бөлінеді:

1. Тундрадан Солтүстік жазыққа дейінгі сілтілі грунт сулары;

2. Құрғақ жазықта, шөлейтте, шөлде тұзды грунт сулары. Мысалы, Бетпақдала.

3. Орта Азиямен Қазақстандағы тау етегі аймақтарындағы тұзды аз сулар.

4. Термальды сулар. Батыс Сібір, Камчатка, Каказ, Орта Азия, Қазақстанның оңтүстігіндегі таулы аймақтарында.

ТМД-ы мәңгі тон аумағы -11,1 млн км² нмнсе ТМД- ның 49 % -ын құрайды. Оған Шығыс Сібір, Ямал түбегі, Гдань, Дедушка, Енисей, Колыма. Аралық мәңгі тон – Шығыс Сібір, Қиыр Шығыс, Оңтүстік Приморье, Сахалин, Алтай, Орта Азиябиік таулары. Мәңгі тонның ең қалың жері – Веллюий өзені болатын 1500 метр; Кола -25 метр; Үлкен жер тундра – 100 метр; Орта Сібірмен Забайкалье – 100 метрден аз. Мәңгі тоң аймағы грунт сулары 3-ке бөлінеді:

1. Тоң үсті – «Тарын» якут халқы атауы бойынша

2. Тоң аралық

3. Тоң асты Тоң үсті сулар олардан қыс кезінде пайда болатын төбелі гидроккалиттер.

Мәңгі тоң және батпақтар. Батпақтар ТМД-ы аумағының 9,6 % - ын алып жатыр. Орыс жазығы, Тайга орманда тундра, Васюганье, Полось. Қазіргі мұз басуы. Арктика мұздықтары 80,6 мың км², Арктикалық секторында – 56 мың км ² ; Орта Азия тауларында -16,7 мың км² – де орлаласқан.