30. Тмд қалыптасу тарихы жəне жер бедері

• ТМД аумағының қалыптасуы:

• ● кембрийге дейін қалыптасқан платформалар: Орыс платформасы, Сібір платформасы, Тұран плитасы, Балтық, Украин, Алдан, Анабар қалқандары

• ● Каледон қатпарлығы: Орал, Алтай, Тянь-Шань

• ● Герцин қатпарлығы

• ● Мезозой қатпарлығы

• ● Альпілік қатпарлық: Кавказ, Қырым, Памир, Тынық мұхит белдеуі

• ● жаңартылған таулар: Алтай, Тянь-Шань, Орал, Шығыс және Оңтүстік Сібір таулары, Қиыр Шығыс

• ● Байкал – жаңа рифт зонасы

• Жер бедері:

• ● Шығыс Еуропа жазығы, Каспий, Батыс Сібір, Яна-Индигирка, Тұран ойпаттары

• ● Орыс жазығындағы аласа қыраттар, Орал, Кавказ, Қазақтың ұсақ шоқысы, Үстірт, Орта Азия таулары, Оңтүстік, Шығыс Сібір таулары, Қиыр Шығыс таулары мен вулкандары

• ● жер бедерінің рекреациялық маңызы; туристік, рекреациялық орталықтар

• ● төрттік дәуіріндегі мұзбүркеу және оның әсері

• ● мәңгі тоң

31. Тмд климаты

Климат қалыптастырушы факторлар:

-Географиялық ендік: Франс-Иосиф жер аралында күн радиациясы 60ккал/см2 . орталық Азияда күн радиациясы 160 ккал/см2 . жазда ТМД-ның барлық жерінде баланс оң, қыста Орта азия мен Закавказие елінде теріс.

-Атмосфералық орталықтар басым жерлер. ТМД климатына әсер ететін Монғол максимумы (қыс кезінде әсер етеді), Исландия минимумы (жыл бойында әсер етеді) жылы ылғалды климат қалыптастырады.

- Фронтальды зоналар. Атмосфералық фронт әр түрлі ауа массаларының арасында қалыптасады. ТМД-да екі атмосфералық фронт бар: 1.Арктикалық фронт: арктикалық және қоңыржай арасында. 2. Полярлық фронт: тропик және қоңыржай арасында.

- Жер бедері. Биік таулар климат қалыптастыруға орографиялық тосқауыл болады.

- Өсімдік факторы. Орманның ылғал ұстау қабілетін мысал ретінде айтуға болады.

Қыс айларында 0-ден жоғары температура тек Қырымның оңтүстігінде Закавказие мен Орталық Азияның оңтүстігінде байқалады. Батысында -10о-20о , шығысында -35о-40о . Жаз айларында барлық жерде температура оң, тек арктика маңында температура 0о байқалады. Аяссыз күндер саны Сібірде 45-60 күн, Закавказиеде 270 күн. Атмосфералық жауын-шашын: Памирде 2000мм, Кавказ 5000 мм, Алтай, Саян 4000-5000мм, Орталық Азия мен Оңтүстік Қазақстанда 100-200мм. Қар жамылғысының жатуы 260 күн, Орта Азияда 20 күн.

3. ТМД 4 климаттық белдеуде орналасқан:

1.Арктикалық

2.Субарктикалық

3.Қоңыржай

4.Субтропик

1.Арктикалық және субарктикалық жыл бойында арктикалық ауа массасы басым. Климаттың үш типі қалыптасқан: 1. Суық арктикалық шөл зонасы. Июльдің температурасы +4оС, қатты желдер жоғары бұлттылық жауын-шашын аз мөлшерде қар түрінде түседі. 2. Тундралық климат. Шілде де +4о+11о, жауын-шашын 250-300мм. 3. Орманды тундра типі. Шілде де +11о+14о , жауын-шашын 200-400мм.

2.Қоңыржай белдеу. Қыста арктикалық, жазда тропиктік ауа массасы қалыптасқан. Климат типтері:

1. Тайга

2. Аралас орман

3. Муссондық аралас орман

4. Орманды дала

5. Дала

6. Шөлейт

7. Шөл

Тайга-жазы салқын, шілде де +19о С, жауын-шашын 600-300мм, қар қабаты тұрақты.

Аралас орман-емен, тал өседі. Жазы-жылы, қысы-жұмсақ. Жауын-шашын 600-700мм.

Муссондық аралас орман. Жаз айларында муссондық желдердің басым болуы жазда жауын-шашын 85-90%

Орманды дала – шілде де +19о С+21оС. Құрғақ және ылғалды кезеңдер кездесіп тұрады. Жауын-шашын 400-500мм.

Дала – шілде де +21о+23оС. Жауын-шашын 300-400мм, буланудан 2-3 есе аз.

Шөлейт – құрғақ шұғыл континенттік климат, шілде де +23оС +25о С. Жауын-шашын 300-200мм

Шөл – шілде де +25оС +29оС салыстырмалы ылғалдылық төмен. өсімдік қабаты біркелкі емес. Жауын-шашын 200-100мм. Жауын-шашынның көп бөлігі көктемде түседі. Булану жауын-шашыннан 10-12 есе көп.

3. Субтропиктік климат. Қыста-тропиктік, жазда-қоңыржай. 3 климаттық типі бар: 1. Жер орта теңіздік климат. Қырымның оңтүстігі Қара теңіз жағалауы. Жазы ыстық, құрғақ. Шілде де +24оС. 2. Ылғалды субтропиктік тип: Закавказие, Колхида, Ленкоронь аймақтары кіреді. Жазы-ыстық, қысы-ылғалды, жылы. Жауын-шашын 2000мм. 3. Құрғақ субпропиктік. Шығыс закавказие, Орта Азия ойпаты кіреді. Шілде айының тғемпературасы +30оС +32оС. Қысы жылы.