27. Шетелдік Азияның табиғи зоналары.

Табиғи зоналары:

● жалпақ жапырақты ормандар

● субтропиктік мәнгіжасыл ормандар

● жайылымды, кәдімгі және құрғақ далалар

● қоңыржай, субтропиктік және тропиктік шөлдер

● тропиктік құрғақ ормандар

● сирек ормандар мен саванналар

● ауыспалы-ылғалды жапырағы түсетін және мәнгіжасыл тропиктік ормандар

Таулы аймақтарда:

● таулы қылқанды және жалпақ жапырақты ормандар

● тау даласы

● суық биік тау шөлдері

● альпілік және субальпілік жайылымдар

Азия Цолтүстік жарты шардың барлық климаттық белдеулерін алып жатыр. Көп жерінде, әсіресе ішкі аудандарда, континенттік климат басым. Оңтүстігі мен шығысында климат муссонды. Батыс, Орта, Орталық Азия жазықтарына шөл және шөлейт климат тән. Биік тау қыраттары мен тау бастарын суық шөл климаты алып жатыр. Малакка түбегі мен Үлкен Зонд аралдарының климаты экваторлық. Қыста ең төмен температура солтүстік-шығыс Сібірде байқалады. Верхоян жотасы мен Оймяконда қаңтар айының орташа температурасы –50ӘС, кейде ең төмен температура –70ӘС-қа дейін жетеді. Экваторлық өңірде қаңтардың орташа температурасы 25ӘС-қа дейін өседі. Жазғы температура ендікке байланысты өзгеріп отырады. Шілденің орташа температурасы тундраның оңтүстік шекарасында 10ӘС, ал 55Ә – 60Ә солтүстік ендіктерде 20ӘС, тропиктік, экваторлық белдеулерде 25 – 28ӘС-қа дейін жетеді. Азияның оңтүстік, оңтүстік-шығыс шеткі аймақтары өте ылғалды келеді. Гималайдың оңтүстік етегіндегі Черрапунджи өңірінде жылдық жауын-шашынның орташа мөлшері 12665 мм (Жер шарындағы ең ылғалды аудан). Экваторлық белдеуде жылына 2000 мм жауын-шашын түседі. Субэкваторлық белдеудегі таудың ық жақ беткейлерінде ылғал мөлшері күрт азайып, 1000 мм-ден аспайды. Ал климаты субтропикті және қоңыржай теңізді аймақтарда 600 – 1000 мм, Сібірдің басым көпшілік жерінде 300 – 500 мм, тундрада 150 – 200 мм, Алдыңғы, Орта және Орталық Азия шөлдерінде 100 – 150 мм, кей жерлерде одан да аз болады.

28. Шетелдік Азияның рекреациялық аудандары мен еқта.

1. Оңтүстік-батыс Азия: а) Таяу Шығыс (Ливан, Сирия, Ирак, Түркия)

ә) Орталық Азия (иордания, Катар, Израиль, Бахрейн, Оман, Араб Әмірлігі, Иемен, Сауд Арабиясы)

2.Оңтүстік Азия: а) Үндістан

ә) Пәкістан (непал, бангладеш)

б) Мальдив аралдары (Ауғанстан)

в) Шри Ланка (бутан)

3.Орталық Азия: а) Қытай

ә) Моңғолия

4.Оңтүстік Шығыс Азия: а) Үнді Қытай (въетнам, камбоджа, лаос, мьянма, тайланд)

ә) Малай архипелагы (бруней, Шығыс Тимор, индонезия, Сингапур, филиппин, Малайзия)

29. ТМД табиғатының жалпы сипаттамасы\

ТМД-ның 60 пайызын жазықтар алып жатыр. Олардың ішіндегі ірілері Шығыс Европа және Батыс Сібір жазықтары. Орта биіктікті таулар Тынық мұхит жағалауына параллель орналасқан. ТМД-ның оңтүстігінде биік тау жүйелері орналасқан: Кавказ, Карпат, Тянь-Шань, Қырым таулары, Памир, Алтай, Саян, т.б. Оның ең биік нүктесі – Коммунизм шыңы (7495 м). Алтай таулары – Мұзтау (4506 м), Кавказ – Эльбурс (5642 м), Карпат – Говерла (2061 м) т.б. Ең төменгі нүктесі – Қарақия ойысы (-133 м).

Табиғат жағдайы алуан түрлілігімен ерекшеленеді. Ол, ең алдымен, алып жатқан аумағының өте үлкен болуымен байланысты. Көпшілік бөлігін жазықтар (70%-ға жуығын) мен 1000 м биіктікке дейінгі таулы үстірттер алып жатыр. Олардың ауданы жағынан ең ірілері: Шығыс Еуропа (Орыс) жазығы, Батыс Сібір ойпаты мен Орта Сібір таулы үстірті. Олардың оңтүстігі мен шығысын таулар жүйесі қоршай орналасқан. Жер бедерінің құрылымы шаруашылық әрекеттерді жүргізуге қолайлы болып келеді. Үлкен жазықтар ауыл шаруашылығын өркендетуді, өзендердің кеме қатынасына қолайлы болуын, жол және көпір құрылыстарын салуды жеңілдетеді. Алайда жер бедері құрылымының қолайсыз жақтары да жеткілікті. Солтүстікке қарай ендік бағыттағы тау жоталарының болмауы арктикалық ауа массаларының оңтүстіктегі тау белдеулеріне дейін еркін қозғалуына мүмкіндік берсе, керісінше Қиыр Шығыстағы тау жоталары Тынық мұхит үстінен келетін ылғалды ауа массаларының тереңдеп енуіне кедергі жасайды.

есей жерінің жазық бөлігінің, негізінен, жоғары және орта ендіктерде орналасуы да табиғат жағдайына өзіндік ерекшеліктер қалыптастырады. Солтүстіктегі арктикалық климаттан оңтүстікке Қара теңіз жағалауындағы субтропиктік климаттық белдеуге дейін созыла орналасқанына қарамастан, Жыл мезгілдері айқын ажыратылатын қоңыржай белдеудің континенттік климаты басым тараған. Батыстан шығысқа қарай өте енді болуы климат континенттілігін арттырады. Сондықтан еуропалық бөлікте климат қоңыржай континенттік болса, ал азиялық бөлікте шұғыл континенттік сипатқа ауысады. Азиялық бөлікке жыл мезгілдері арасындағы және тәуліктік температуралық айырмашылықтың үлкен болуы, жауын-шашын мөлшерінің азаюы, қатал климаттық жағдай (әсіресе қыс кезінде) тән болады. көпжылдық тоң басқан аудандардың үлесі жоғары, олардың жалпы ауданы 9 млн км²-ге жуық. Көпжылдық тоң қалыңдығы климат қаталдығына байланысты оңтүстіктен солтүстікке қарай 1 метрден жүздеген метрге дейін жетеді. Мұндай табиғат жағдайы осы аймақтарды игеру мүмкіндігін тежейді.