78. Құқықтық тәртіп және қоғамдық тәртіп түсініктері, олардың қатынасы.

Құқықтық реттеудің тікелей нәтижесі, құқық әрекетінің шыңы қоғамдық тәртіп болып табылады.

Құқықтық тәртіп дегеніміз құқық нормасын іске асыру нәтижесінде жинақталатын қоғамдық қатынастар жүйесі.

Құқықтық тәртіп қоғамдық қатынастың барлық субъектілеріне (азаматтар, мемлекеттік органдар, мекемелер, кәсіпорындар және т.б.) берілген құқықтарды кедергісіз пайдалануды және заңды міндеттерін орындауды қамтамасыз ететін, заңдылық жағдайда құқық нормаларының нақты жүзеге асырылу нәтижесі болып табылады. Құқытық тәртіп қоғамдық тәртіптің маңызды, қомақты бөлігін құрайды, жалпы әлеуметтік басқару салаларымен барлық нормалардың қызмет атқару нәтижесінде туындайтын қоғамдық қатынастардың реттелген күйі.

Құқықтық тәртіптің негізгі қасиеттері: құқықпен реттелетін қатынастар саласында заңның үстемдігі, барлық субъектілердің өз міндеттерін уақытылы сақтау және нақты орындау, қатаң қоғамдық тәртіп, құқықты пайдалану үшін өте қолайлы жағдаймен қамтамасыз ету, барлық заң органдарының тиянақты және тиімді жұмыс жасауы, әрбір жасалған құқық бұзушылық үшін заңды жауапкершіліктің жүктелуі.

Құқықтық тәртіптен қоғамдық тәртіпті ажырата білген жөн.

Қазақстан Республикасының және басқа да ТМД елдерінің заңнамаларында «қоғамдық тәртіп» ұғымына анықтама берілмеген, ал осы мемлекеттердің заң ғылымдары мен тәжірибелерінде оның мазмұны туралы ортақ пікір жоқ.

Көптеген авторлар қоғамдық тәртіп ұғымын кең және тары мағынасында талқылайды.

Ғылымда қалыптасқан қоғамдық тәртіп ұғымы сөздің кең мағынасында, қоғамға тән барлық әлеуметтік нормалардың іске асуы нәтижесінде қалыптасқан, қоғамның қажетті болмысының нысанын объективті сипаттайтын және оның материалдық негізін қысқартқан қоғамдық қатынастар жүйесі ретінде берілген. Орыс тілінде «тәртіп» деген сөздің білдіретін мағынасынан шыға келе, қоғамдық тәртіп дегеніміз әлеуметтік нормалармен реттелген қоғамдық қатынастың белгілі күйі деп түсінген дұрыс. Осыған байланысты тек құқық нормасымен реттелетін қатынастарды қамтитын құқықтық тәртіп пен қоғамдық тәртіпті ажырата білген дұрыс демекпіз.

Қоғамдық тәртіптің кең мағынасына келсек, құқықтық тәртіпке қарағанда, терең категория және өзіне құқықтық тәртіпті де қамтиды. Қоғамдық тәртіп кең мағынасындағы түсінікке қарағанда қоғамдық тәртіптің тары мағынасындағы түсінігі құқықтық тәртіпке қарағанда өте тары. Оны қолдаумен мемлекеттік, соның ішінде мемлекет тікелей қорғау функциясын жүктеген құқыққорғау органы шұғылданады.

Ғалымдардың көпшілігі қоғамдық тәртіп тары (арнайы) мағынада, былай – заң әдебиеттерінде әртүрлі өмірлік қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсатымен адамдар қатынасатын жер деп атайтын, яғни қоғамдық жерлерде туындайтын және дамитын құқыққорғау органы арқылы мемлекеттің қорғауындағы құқықтық қатынастар жүйесі.

Қоғамдық тәртіп бұзғаны үшін жауапкершілік бекітетін қолданыстағы әкімшілік құқықбұзушылық туралы заңнаманы талдай отырып, жоғарғыдай түйін жасауға болады.

79. Құқықтық мінез-құлық түсінігі, оның түрлері.

Адам әлеуметтік, қоғамдық жан. Өз қажеттілігін өтеу үшін адамдармен күнделікті жүздеген қарым-қатынастарға түседі. Адам әрекеті заң тұрғысынан үш түрлі болуы мүмкін: құқықтық, құқыққа қарсы, заңды бей-жай /құқықтық салдары болмайды, құқық тұрғысынан бағаланбайды.

Құқықтық мінез-құлық - құқық нормасында көрсетілген, мемлекетпен кепілдендірілетін және қорғалатын, қоғам мүддесі тұрғысынан қажетті және мүмкін болатын құқық субъектілерінің әрекеті.

Құқықтық мінез-құлық белгілері:

• Әлеуметтік маңыздылығының болуы, қоғамдық мақсат, мүдделерге сай келеді /мазмүндық жағы/;

• Жеке тұлғаның санасы мен еркіне бағынышты /субъектілік жақ/;

• Заңмен белгіленген көлемде болады /формалды жағы/;

• Мемлекетпен қорғалады;

• заңдық салдар туындатады.

Құқықтық мінез-құлық әлеуметік мәнділігі деңгейіне қарай бөлінеді:

• қажетті (әскерге бару);

• тілеген (ғылыми және көркем өнер шығармашылық);

• мүмкіндігі бар (діни культті жіберу).

Құқықтық мінез-құлықтың ниетіне (субъективтік жағына) байланысты жіктелуі өте кең тараған:

1/ Әлеуметтік белсенді (құқықтық сана мен мәдениеттің, жауапкершіліктің және еріктіліктің ең жоғарғы дәрежеде болуы. Бұл жерде субъект жазадан қорыққаннан емес және мадақтауды күткеннен емес құқықтық мінез-құлықтың мақсаттылығы мен қажеттілігін сезіне отырып әрекет етеді. Мінез-құлықтың бұл түрі әлеуметтік тұрғыда өте маңызды, тек жеке ғана емес қоғамдық мүддені жүзеге асырумен, өмірдегі құқықтық қағидалардың шынайы бекітілуі үшін күреспен тығыз байланысты).

2/ Конформистік (тұлғаның сыртқы жағдайлар мен өзгелерге бейімделуінің нәтижесі; терең және жан-жақты сезінусіз орындау).

3/ маргиналды (қорқынышқа немесе жеке есепке негізделген әрекет).