4 Билет. Релятивистік механикадағы уақыттық-кеңістіктік интервалдың инварианттылығы. Релятивистік механикадағыменшікті уақыттың инварианттылығы.

Релятивистік механикада 4 өлшемді : x, y, z, ct Екі əлемдік нүктелердің арасындағы қашықтықтың квадраты (бұл

қашықтықты кеңістіктік-уақыттық интервал деп атайды жəне ΔS

символымен белгілейді) мына формуламен анықталады:

k үшін екі оқиға алайық. x₁, y₁, z₁, ct₁

X₂, y₂, z₂, ct₂

- кеңістіктік-уақыттық интервал

K’ үшін x’₁, y’₁, z’₁, ct’₁

X’₂, y’₂, z’₂, ct’₂

ΔS'² = ΔS ² .

Осылайша, интервал бір инерциялы санақ жүйесінен екіншісіне өтуге

қарағанда инвариант боп табылады.

Релятивистік механикадағыменшікті уақыттың инварианттылығы.

5. Таяқшаның ұзындығының инварианттылығы. Уақыт аралық интервалдың инварианттылығы. Үдеудің инварианттылығы

Таяқшаның ұзындығының инварианттылығы. Ұзындық Галилей түрлендірулерінің

инварианты болып табылады:

Таяқшаның бірінші ұштарының координ-ы:

Уақыт интервалының инварианттылығы. Классикалық механикадағы бір мезгілділіктің абсолюттілігі. Классикалық механикада егер де екі оқиға бірінші жүйеде бір мезгілде болатын болса, ол екінші жүйеде де бір мезгілде. Уақыт интервалы Галилей түрлендірулерінің инварианты болып табылады:

Δt- k координат жүйесіндегі уақыт аралық

Δt’- k’ координат жүйесіндегі уақыт аралық

Үдеудің инварианттылығы.

6 билет. Кедергі күштерінің түрлері. Тұтқыр үйкеліс күштері. Құрғақ үйкеліс күштері. Сырғанау үйкеліс күштері. Серпімділік күштері. Серпімді дененің деформациялары. Таяқшаны созу және сығу. Гук заңы.

Серпімділік күші. Гук заңы.

Үйкеліс күші - дененің тіреу бетімен сырғанаған кезінде әсер ететін күш; жанасатын денелердің сұйыктар немесе газдардың қабаттарынын салыстырмалы орын ауыстыруына кедергі жасайтын күш;^[1], электромагниттік күштер қатарына жатады. Дене беті тегіс болмайды. Бір дене екінші дененің бетімен қозғалғанда осы тегіс емес жерлер деформацияланады, үйкеліс күштері пайда болады.

Қатты денелер бірінің бетімен бірі қозғалғанда олардың арасында сұйық немесе газ тәрізді зат болмаса, онда пайда болатын үйкелісті құрғақ үйкеліс деп атайды. Құрғақ үйкеліс тыныштық үйкелісі және сырғанау үйкелісі болып екіге бөлінеді. Үйкелістің тербеліс үйкелісі деп аталатын түрі де кездеседі. Тыныштық үйкелісі мына формуламен анықталады: F_үйк=kN

Ал дене қозғалып бара жатқанда сырғанау үйкелісі пайда болады :

F_{сырғанау}=kN

мұндағы, N - тіректің денеге әсер ететін реакция күші ; k - үйкеліс коэффиценті. Дененің жылдамдығы артқан сайын сырғанау үйкелісі азая түседі. Үйкелістің пайдалы әрі зиянды жақтары бар. Машиналардың көптеген бөлшектері бірімен бірі әсерлескенде олардың арасындағы үйкеліс зиянды болып шығады. Оны азайту мақсатында бөлшектерді майлайды. Кей кездері үйкеліс коэффициентін азайту мақсатында, сырғанау үйкелісін подшибниктерде қолданып , тербеліс үйкелісімен алмастырады.

Сыртқы үйкеліс — бір-бірімен тиісетін екі қатты дененің салыстырмалы қозғалысы кезінде сол денелердің жанасу нүктесінде пайда болатын механикалық кедергі.

Құрғақ үйкелісі  — 1) үйкелістегі денелердің үйкелу беттері қатты қабық болып келгендегі сырғанау үйкелісі; 2) үйкелісетін денелер беттерінде тотықтар және ластанулар бар, бірақ жасанды май жоқ үйкеліс.

Сырғанау үйкелісі — 1) қарастырылып отырған дененің бір нүктесі екінші дененің барлық нүктелерімен біртіндеп жанасатын кинематикалық үйкеліс; 2) бір дененің бетінің барлық нүктесі басқа дене бетінің жанама бойымен қозғалуымен сипатталатын үйкеліс.

Тұтқыр үйкеліс — үйкелісетін денелер арасы тұтқыр ортамен толғанда пайда болатын үйкеліс.

Кез келген нақты дене оған түсірілген

күштің əсерінен деформацияланады, яғни, өзінің көлемі мен формасын

өзгертеді. Егер күш əсері тоқтатылғаннан соң дене өзінің бастапқы көлемі

мен формасына қайтып оралса, деформация серпімді деп аталады.

Тəжірибе көрсететіндей, кішігірім деформация кезінде Δl серіппесінің

ұзаруы созушы күшке пропорционал боп шығады: Δl ~F. Тиісінше, серпімді

күш серіппенің ұзаруына пропорционал болады:

F = kΔl (40)

Пропорционалдық коэффициент k серіппенің қатаңдық коэффициенті деп

аталады.

Серпімділік күші мен деформация арасындағы пропорционалдық туралы

ұйғарым Гук заңы деген атауға ие.

Гук заңы: