6Ip аныктамасы жок. Кез келген елде орнатылган кала

критерийлерше жатпайтын барлык елд1 мекендер ауылдык

елд1 мекен болып табылады деп айтуга болады.

MiHe сондьщтан, ауылдьщ едщ мекендерге шагын

енеркэсштж, кел1ктис, орман шаруашылыгы жэне санаторий,

демалыс уйлер!, сорап станциялары, орман мектептер1,

гылыми максаттагы нысандардьщ пайда болуы непзшдеп

кызметпк кенттер деп аталатын коныс мекендер1 жатады.

Будан баска, дисперсиялык коныстандыруга (латьганан:

disperses - «шашырацкы») жалгыз к¥Рылыс келемше катысты:

шолушылардьщ, орман кузетшшершщ, маяк караушылардыц

жэне т.с.с уйлер1 жатады.

Айтарлыкгай елдерде фермальщ шаруашылыктармен усак

ауылдьщ мекендер жел!ш бар. Мысалы, Данияда немесе АКД1-

тагы гомстед зоналары (агылш. homestead — коныстанушыларга

146

тепн немесе жещлдокпен бершетш жер тел^мдер!). Фермалык

шаруашылыктар жарамды жерлерде орналаскан. Мун дай кон-

ыстандыру б1здщ республика да да фермерлж шаруашылыкты

дамытумен байланысты болашагы бар.

Жер шарында ауылдык мекендердщ жалпы саны бойынша

б1рыцгай мэлшеттер жок> ягни кептеген елдерде усак ауылдык

мекендер ipi коныстыц 6ip 6eniri ретшде есептеледь Бул сан 12-

20 миллионга жуык.

Ауылдык мекендер кызметтж катынаста ауылшаруа-

шылыктык, ауылшаруашыльщтык емес жэне аралас деп белуге

болады.

Ауылшаруашылык елд1 мекендерге халкьшьщ ба-

сым б ё л т ауыл шаруашылыгымен жэне ауылшаруашылыгы

ещмдерш ецдеумен айналысатын мекендер жатады. Жер

бетшдеп ауьш халкьшьщ Heri3ri 6eniri ауыл шаруашылыгымен

байланысты. Сондыкган ауылдык едщ мекендердщ басым тищ

ipi емес ауылшаруашылык едщ мекендер больш табылады. Олар

дамыган елдерде 30-дан 70%-га дейшп мекендерщ кураса, дамушы

елдерде -100%-га жетедь Б1здеп ТМД елдерщде бул

керсетюш 50%-ды курайды.

Ауыл халкыныц жермен байланысы ецщрш кур алы ретгиде

турактьщ жэне ецбектену орныныц жакын болуымен тал ап

етедг Мундай жагдайда уакыт уйден жумыс орнына дейшп

аракашыктыкка аз уакыт жумсалады.

Экономикасы дамыган елдерде, ец алдымен экономикалык

пайда жэне табыс барлык ютщ Heri3i больш табылады, олар

уппн, ягни фермер ещцруппге жаксы жолдар салып, электр

жэне телефон сымдарын журпзш, турмыстык жагдайларын

жаксартып: азьщ-тулжи дайындап, жылу, су кондыргысын

жэне т.с.с. жагдайларын реттецщ. Дэр1гер, мал дэрЬерд, кешпел1

дукендер келе алады жэне балаларды мектепке ап ару га болады.

Сонымен 6ipre барлык шаруашылыкты журпзуге кемектесетш

компьютерлер енпзшген - кожайын ушщ колайлы мэз1рщ

жэне жануарлар ушш рациондарды есептеу, limi тасымалдау-

шы фирмага компьютермен каж ет ешмдерге тапсырыс беруге

де болады.

147

Батыста мундай уйымдар ушш XX гасырдыц 1-жартысында

немю географтары В. Кристаллер жэне А. Леш орталык орын

«кристаллер торы» атты езшдш теориясын ойлап шыгарды.

Орталык орьш деп олар бершген аумактагы барльщ баска едщ

мекендердеп халыкты тауар жэне кызмет етумен камтамасыз

ететш е'лда мекещй атады. Келем1 мен курделшп ецщрупп мен

кызметтердщ турлершен камтамасыз ету ушш ортальщ орьшдар

рангы болуы тшс - шагын ауылдык едщ мекеннен астаналык

орталыкка дешн.

Ец Kiini ортальщ орьш деп, олар хальщ шогыры 1000 адамды

курайтын апта сайын базарды, полицияльщ кызмет1, усак ше-

берханалары бар едщ мекецщ кент деп есептедь Ец ipi орьшньщ

келеа орталыгы больш, 6ipmmi ретп сот инстанциясы, банк,

бастауыш мектеп, кпапхана, арнайы дукендер1 бар eлдi мекендер

табьшады. MiHe, осылай, ортальщ орынныц ap6ip xeneci

rani ец улкен KYpдeлi кызметтерд1 орындайды жэне оган тар-

тылатын аумак о дан сайын улгая туседь Батыста барлыгы усак

eлдi мекендер мен жеке хальщтьщ кажеттшгш ескере отырып,

корсетшетш кызметке, саудага байланысты тургызылады.

Ауылшаруашылыктык емес ауылдык елд1 мекендер бо-

лып Heri3iHeH ауылшаруашылыгымен айналыспайтьга тургын-

дар туратын мекендер табылады. Онда хальщ шаруашылыгы

салаларыныц усак кэсшорындары, шиюзат жэне ецбек фактор-

ларына багдарлануына байланысты орналасады: enaipymi жэне

оццеупп енеркэсш, орман, орман дайындаушы, ац-кэсшшшк,

KoniicriK комму никациялык кызмет керсетулер, тем1ржол, кубыр

жолдары жэне т.б.

Ауылшарушапьщтьщ емес едщ мекеннщ ауьш тургындары

хальщка рекреацияльщ кызмет керсетуд1 камтамасыз етед1 (ец

алдымен калалык), сонымен катар корьщтарда, коргалатын зона-

ларда табигатты коргау функциялары жатады. Бул елд1 мекендер

кал ада маятникпк миграциялар жумыс жасайтын тургыльщты

орын больш табьшады.

Yinimni кызметпк топты курайтын аралас ауылдык едщ

мекендерге б1ршпнден, аграрльщ индустриялы елд1 мекендер;

еюнпнден, жергшпсп эюмшшк жэне мэдени-турмыстык

148

орталыкгар кызметш аткаратын елд1 мекендер; ушшннден,

маятниктпс мигранттарды квпшЫк санымен байланысты кала

мацы emi мекендер! жатады.

Ауылдык едда мекендер (жогарыда аталган функциялары

мен шамасынан) баска да белгщердщ тугае катары бойынша

жштеледк

Коныс ганудыц жоспарлык ту pi табиги зоналарга байланысты

еркешеленш, енпатка тэн типтер мен формаларды тузе-

дк сызыктык солтустш езен мацы елдц мекендер, оцгуст1кке

карай, шогырлы, кварталды типтерге белшедк

ОДрылыс материалдары бойынша елд1 мекендер ай-

тарлыктай накты турде белшедк орман зонасында - отын, дала

зонасында жэне оцтуспкке таман - куйд1ршген icipnim, саз, тас.

Ауыспалы жайылым мен кыстауга немесе жайлауга мал

шаруашылыгымен уакытша туракдауга жэне малга жем-шеп

дайындауда мал багатын аудандардагы елд1 мекендер езшдак

ерекше формаларымен жайлауга жэне кыстауга белшеда.

Ш ^алалык елд1 мекендер географиясы

К^алалар азык-тулш ецщру мумкшшшш. мол болтан кезде,

этап айтсак жер иелену шшер оны ездер1 тутынып, артыгын сату-

га болатын жагдайда 1 эволюциялык революция (ауылшаруашы-

льщ) нэтижесшде тек адамзат дамуыныц тарихи баспаддагында

пайда болуы мумкш еда. Бул жер лшруашылыгындагы ceKipic

адамзат бшшшщ кецекпмен, уйде жануар есарумевг, ягни ба-

сты тартушы куш ретшде, техникалык кондыргыларды енпзу,

децгелеюп ойлап табу, металл буйымдарын колдану, кайык,

калкан жасау енерш колдану мен тыгыз байланысты.

Алгашкы калалардыц пайда болуы жаксы дамыган ежелп

вркениетте, Унда, Нш ацгарларында ирригациялык жер иелену-

ге непзделген Тигр жэне Евфрат взёцдёр! аралыгында болды.

Б»з тутас тарихи дэу1рлерда атакты ежелп калалардыц атауы-

мен айтуга уйрендж: Суза жэне Вавилон, Афины жэне Спарта,

Троя жэне Карфаген, Ежелп Рим жэне т.б. Халык саныныц ец

149

кеп 6eniri ipi кул иеленунй деспоттьщ кала-астаналарында бол-

ды. Yhzu ангарындагы ежелп калаларда жэне Тигр мен Евфрат

езеш арасындагы Шумер калаларга, археологиялык мэшметтер

бойынша, 7-20 мыц тургынды кураган. Гулдену кезещнде Вави-

лонда 80 мьщ тургынды кураса, Ежелп Римнщ халкы 700 мьщга

дешн жеткен.

Орта гасырларда калалар ic жузшде пайда болтан жок. Жэне

олардыц ecyi тек феодалдык кезевде X-XI FF.-дан бастап дамы-

ды, ол XIV-XV тт. карай гулденетш коленер1 мен сауданьщ даму

ымен тусшд1рледо. К^аланьщ айтарлыктай ecyi енеркэсйгпк

тецкерютен кешн бастау алды, ал катты дамыган кез1 XX f. ор-

тасында, сол кездеп FTP дамуымен байланысты, ягни «урбанда-

лу феномен!» анык байкалады.

Жердеп кала халкьшьщ саны барлык халыктьщ жартысын

курайды жэне дамушы елдерде калалардыц ecyi нэтижесшде

каркынды кебеюде.

Халык саны 100 мьщ адамнан асатын улкен калалар

дуниежуз1нде 2,5 мьщга жуьщ, соныц iiHiime 200 кала «мил-

лионерлер» катарына жатады. Кдлалар курдел1 элеуметпк-

экономикалык кубылыс больш табылады. Бул халыктьщ ба-

сым б е л т шогырланатын материалдык жэне интеллектуалдык

eHflipic шогырыньщ орны. Кала релш аньщтай отырьш, Н. Н. Баранский

былай деп жазды: «К,ала—елдщ топтык курамы сиякты,

оны барлык катьшаста шаруашылыктык, саяси-эюмштк жэне

мэдени уйымдастырады. Экономикалык-географиялык кезкарас

тургысынан, кала жол желю1мен коса бул канка, TipeK, мунда

оган барлыгы 6epiK 6eKin, аумакты калыптастыра отырып, оган

белгМ 6ip конфигурацияны бередш. /Цит.:С. А. Ковалев бойынша,

166 б./ ,

Каламен 6ipre аумактьщ тутас жэне кызметик езара

байланыскан коныстандыру жуйесх калыптасады. Термин

бурыннан 6epi колданьшган жэне кец турде сипат алуда — елдщ

барлык елд1 мекендер жиынтыгынан калальщ немесе ауылдык

елд1 мекендерге дешн, улкен емес аумактар (эюмшшк об-

лыстар, аудандар) сонымен катар, салалык жуйелер (мысалы,

ормантвнеркэсйгпк ецщ мекендер). К^алыптаскан жуйелерде ен

150

алдымен жуйедеп орны, аныкталатын шамасы, каладагы адам-

дарымен жэне функциялар жиынтыгымен зерттеледь

Крныстандыру жуйесшдеп байланыстар кеп жэне ал-

yamypni: бвдцрнггос, уйымдьщ-шаруашылыктык, эшмшшк,

ецбек, оку, мэдени-турмыстык, акдараттьщ.

Крныстандыру жуйесш зерттеу ерте кезден журпзищ.

В.Кристаллер жэне А.Лештщ орталык орын теориясы жогарыда

атап еткендей, эртурл1 рангтагы халыкты коныстандыруга

нарыктык, iociiniK, зюмштк курылымды онтайландыру

жуйеи карастырылады. ХХг.басында немхс галымдары географ

Феликс Ауэрбах жэне элеуметтанушы Джордж Ципф - Ципф

ережесш - «ранг елшемш» алга тартты. Бул ережеге сэйкес,

халыкты коныстандыру жуйесшде эрб1р каланьщ шамасы

(халык шогыры) оныц рангтагы орнына тэуедщ. Мысалы, ен

ipi (6ipiHuii) каланьщ халык саны 1 млн тургынды кураса, онда

2-ран гтагы каланьщ хальщ шогыры exi есе темен болуы керек,

ягнн 500 мьщ адамды курауы керек, ynrimiiici уш есе аз, ягни 330

мьщ адам жэне т.с.с. Кдлалар жуйес! б1здщ елмен катар, шетел-

дерде кещнен зерттелген жэне зерттелу устшде. Бул мэселемен

толыктай Г. М. Лаппонын гылымн енбектер! бойынша танысуга

болады.

Заманауи калалар, ауылдык мекендер сиякты б1рнеше

белгшер катары бойынша жктеледк адам шогыры, кызметх,

гёнезйс1 жэне т.с.с. бойынша.

Каланьщ бастапкы шамасы сипаттамасында халык шогыры

туралы ескершген болатын. К,азакстанда адам шогыры бойынша

келеа жжтеме таралган: аз кал ада 50 мьщ тургынга дедан;

орта кал ада 50-ден 100-ге дейт, ipi калаларда 500 мьщнан

1 млн-га дёйш. Аса ipi калалар тургындар саны 1 млн-нан астам.

Зерттеулер керсеткендей, каланьщ сандык топтары олардын

сапалык салдары болып табылады. Мысалы, 100 мьщ халкы бар

калаларда кызметпк курьшымда ёнфкэсншк peni томендейд!,

ал мнллиондаган тургьгаы бар капа метрополитен сиякты тишда

Keniicri кажет етедь

Баска калаларга Караганда «миллионер калалар» тез есуде,

6ipaK олар кез келген елде жок, сонымен катар олар ёадщ урбан-

151

далу децгешнщ аньщтаушы керсетшм1 ретшде кызмет етедг

1900 жылы дуниежузшде мундай калалардыц саны 10 болган.

Ka3ipri кезде олардьщ саны 200-ден асты.

Аса ipi калалардагы халык саны - дуниежузшдеп астаналык

ортальщтар больш табылады:

Токио - 34 млн, Сеул - 24 млн, Мехико - 22 млн, Каир - 15

млн, Пекин - 14 млн, Буэнос-Айрес - 14 млн, Лондон - 12 млн,

Париж - 10 млн адамды курайды.

Кала кызмеп - сырткы элеммен (ауданмен, елмен)

банланыска багытталган кала тузунп (базалык) сала-

лардагы халыктьщ ещцрппгпк ic-эрекеть Бул эрекегп

каланьщ K9ci6i деп атауга болады. Шындыгында да, Детройт

(АКД1), Нижнекамск, Тольятти калалары автомобиль жасаудьщ

орталыгы болса, келйсгщ орталыктары больш кала-порттары:

Дюнперк (Франция), Одесса (Украина), Владивосток, Мурманск;

ал Кембридж (¥лыбританияда жэне АКД1-та), Хайдель-

бург (Германия), Дубна - оку гылыми ортальщтары болса; дши

ортальщтар - Варанаси (Ундктан, Уттар-Прадеш штаты), Мекке

(Сауд Арабиясы); кала-муражайлар - Дубровник (Хорватия),

Суздаль; рекреациялык орталыктар: Баден-Баден (Германия),

Иннсбрук (Австрия), Кисловодск жэне т.с.с.

Калалар кебшесе (нрнеше функцияларды катар орындайды,

ягни полифункционалды.

Кала тузуин функциялар жэне калалар mdipicmiK жэне

вндгргстщ емес больш 2 непзп топка белшедь

Каладагы халыктьщ непзп болт GHflipicTiK емес кызметпен

айналысатын гылыми жэне гылыми-ещйрктш ic-эрекетке,

рекреациялык жэне т.с.с. салаларга маманданады.

Кала тузу mi салалармен катар 9p6ip кал ада кала кызмет

корсету салалары бар.

Кала тузунп салалар, непзшен кала тургындары кажетп-

лптне кызмет керсететщ ешмдер салаларымен: келш катынасы,

TiriH 0HepK3ci6i, белшек сауда жэне т.б. айналысады.

Оларды белу айтарльщтай киын, ic-эрекеттщ эрб1р туршде

OHiMHiH жартысы сырттан келупнлерге кызмет керсетуге кетедь

Калалардыц экономикалык-географиялык орналасуы

(ЭГО) - каланыц оган таргылатын аумактарына, баска

1S2

калаларга, ко пыпк жолдарга жэне т.с.с. катынастар бойынша

каланыц орналасуы. ЭГО каланьщ кептеген ерекшел1ктерш

тусшуге жэне олардьщ ары карай болашагын багалауга жагдай

тудырады.

Н.Н. Баранский XX гасырдыц 30-шы жылдары ЭГО бойынша

шмд1 дамыта отырып, оньщ б1рнеше турлерш керсегп,

олар: микроорналасу (жакын округке катынасы); мезоорналасу

(коршаган экономикалык аудандарга катынасы бойынша); ма-

кроорналасу (барльщ елге катынасы бойьшша). ЭГО ьщгайлы

болтан сайын, кала дамуы уыйн жаксы жатдайлар тугызады.

Барлык ipi калалар колайлы экономнкалык-геотрафиялык орна-

ласуымен сипатталады.

ЭГО - уакыт бойынша взгерш отыратын, тарихи категория.

Кдлалар гензнЫ - бул каланьщ пайда болуы, жоспарлануы,

экономикалык-географиялык орналасуы. Каланыц пайда болу

уакыты жэне ce6enTepi, кала кесюшндеп тарихи сипатгардыц

сакталу децгеш жэне т.б. зерттеледт

Калаларды жоспарлау - оларды колайлы орналастыру

децгеш. Замануи еуропалык калалар ьщгайлы курылыстарымен,

еск! орталыктары жэне жаца курылыстарымен ерекшеленедь

Американдык калаларга гскерлж билпс орталыгы непз1ндеп

(«Сити») экстенсивт1 коттедждж курылыстары, автомобиль

козгалысы унпн колайлы квадраттык жоспарлану тэн. Азиялык

калаларда айтарлыктай тыгыздалган, аз кабатты курылыстар ба-

сым. Араб калалары жэне Латын Америка калаларыныц непзп

букарасы уш1н бидонвили деп аталатын кала мацындагы кедей

аудандарда. колдан жасаган материалдардан курастырылган

уйлер тэн.

Урбандалудыц заманауи формалары

Урбандалу (лат. urbus - «кала») - бул каладагы ха лык

пен енд!рк шогыры, сонымен катар калалык ewip суру

жагдайын жан-жакты таралуы.

153

Урбандалу халык эмАрмпц демографиялык, элеуметик,

экономикалык жэне т.б. жагдайына катысты курдел1 yaepic бо-

лып табылады. Урбандалудьщ Heri3ri корсеткшй кала халкы

саныньщ eciMi жэне оныц барлык тургындары бойьшша улеш

болып табылады .(урбандалу - «кещнен»). Каланьщ ©Mip суру

калпыньщ ауылдык елд1 мекендерге ауысу удергсш рурбани-

зация (агылш.гига1 - «ауылдык») деп аталады, бул кала мацы

аймактарына кецшен таралган.

Дамыган елдерде кала халкыньщ Kepcencimi айтарлыктай

жогары: АКД1-та, ¥лыбританияда, Жапонияда, Швецияда, Гер-

манияда 75% дан астам (соцында олардьщ улеш - 94%). Азия

жэне Африканыц дамушы елдершде, тэртш бойынша кала

халкыныц улеа дуниежузшк децгейден томен: Ауганстанда

11-14%, Египет, Туркияда - 45%. Казакстанда барлык кала

халкыныц салыстырмалы KepceTKimi - 56%.

12-кесте. Дуниежузшщ макроаймактары бойынша кала

халкыныц eciMi жэне таралуы, % есеб1мен, 2005 ж.

Аймак

Кала

халкыныц

yneci

Кала халкыныц осу

каркыны (2000-2005

жж).

Дуниежузш тутас алганда 47 > 2,1

Дамыган аймактар 75 0.4

Орташа дамыган аймактар 41, , 2,8

Томен дамыган аймактар 26 4,6

Африка 38 3,8

Азия 38 2,7

Evpona 74 0,3

Оцтустш Америка 79 . I 1.9

Орталык Америка 69 2.0

Кариб аймагы 63 1,6

Солтустж Америка 79 1,2 ШЛ

Австралия 85 1,3

Мухиттык аралдар 74 1,3

Кала агломерациялары - oi^ipic пк, эюмшинк, ецбектж,

мэдени-турмыстык байланыстармен аумактык жуйеге

6ipiKKeH калалар жиынтыгы.

154

Улыбританияда мундай шогырлар конурбациялар (лат. con

- «6ipre», urbus — «кала») деп аталса, АКД1-та - метрополистер

(грек тшшен metropolis - «басты кала», «астана») деп аталады.

К^ала агломерация курамы, эдетте, басты кал ага (агломерация

ядросы) жэне оны коршайтын елд! мекендерге белшедц. Мундай

агломерациялар моноорталъщ (мысалы, Алматы) деп атайды.

Егер орталык кала 6ipHemey болса, онда попиорталыц деп аталады.

Агломерация шекаралары, эдетте, орталык жэне периферия

аралыгында ецбек жэне мэдени-турмыс бай л аныс ыньщ

каркындылыгы бойынша аныкталады. Ережеге сэйкес, Кала

агломерацияларыньщ шекаралары орталыктан eKi сагаттык

кашыктыктан аспауы тийс, ал кала мацы келштц заманауи да-

муы кезшде радиус зонасы 50-60 км-fli курайды.

Кала агломерациясынын шекарасы экшппшк шекарамен

сэйкес келмейщ, олар TipKey немесе есептеу кёзшде киындьщтар

тугызады. Сондыктан АЩ11-та, мысалы, SMSA (стайдартты

метрополитенд{к статистикалык ареал) есептеу 6ipjnri енпзш-

ген. SMSA-ra ауыл шаруашылыгымен айналыспайтын халык

жэне 6ip кал ага карайтын графтыктар жатады. SMSA Ka3ipri

заманауи калалар бойынша, айтарлыктай дэл статистикалык

мэлшеттер бередь

Кала агломерацияларьш бёлудщ б!рыцгай критерилер1 жок,

олардын жалпы саны тек жуыктап кана аныкталады. Дуние-

жузшде олар, непзшен, дамыган елдерде саны б1рнеше мыц-

ды курайды. Бул удергстщ кальштасуьшда б1рнеше ce6enTepi

бар, олар: орталыктагы жер тешмдер1 багасыньщ улгаюы, соган

сэйкес турак багасы, томен OMip суру ортасы; кала мацында зо-

наларына козгалыс уйнн Кёяпк катынасьш жетвдфу, т.б. Агломерация

орталыктары «ымырт з о нал ары» деп аталатын марги-

налды халыктьщ TipinmiK ету орны болып табылуда (АКДИ-та

бул негрлер, мексикалыктар, пуэрторикандыктар). Халыктьщ

кала мацына кашуы осында ещцрштщ ауысуына экеп согады.

Дамыган елдердегт агломерациялык удер1стер осы мацга

жал гас ын табуда. Бул жеке агломерациялардыц 6ipirin, мегало-

полиске айналуьша мумганднс тудыруда (грек, megalu - «улкен»,

155

polis «кала»). АКД1-та мундай мегалополистер ушеу: Солтустж-

Шыгыс жэне Атланттык («Босваш» — шетю кала агломерация-

лар атауы бойынша - Бостон жэне Вашингтон), еш - 200 км,

узындыгы - 1000 км, тздэгындар саны - 50 млн адам; Кел мацы

(«Чипиттс» - Чикагодан Питтсбургке дешн) тургындары - 40

млн.адам; Тыныкмухиттык («Сансан» - Сан-Францискодан Сан-

Диегога дешн) тургындары - 20 млн. адам.

Дуниежуз1нде аса ipi больш жапон мегалополис! «Токайдо»

(Токио-Кобе) саналады, онда 60 млн-га жуык адам тирады — бул

елдеп хальщтыц жартысына жуыгы.

Батые Еуропада аз келемдеп мегалополистер де бар,

¥лыбританияда мегалополиске жалпы халык саны 35 млн

адамды курайтын Лондон, Бирмингем, Ливерпуль жэне Манчестер

агломерациялары косылуда. Мемлекетаральщ мегалополис,

Францияныц солтусттн, Бельгияны, Нидерландыны,

Германияныц Рейн мацы ауданьш камтитын Париж, Амстердам

жэне Кельн аралыгында калыптаскан. Мше, сондьщтан,

мунда урбандалудьщ жаца nimim калыптасуда. 1970 жылдардьщ

Б¥¥ 10 млн халкы бар калалардыц белпленуше байланысты

«мегакала» термишн енпзд!. 1975 жылы дуниежузшде олардьщ

саны бесеу болса, 2000 жылы 19,2005 жылы олардыц саны 24-ке

жегп (3-косымша).

MiHe, сондьщтан, урбандалудыц жаца формалары пайда бо-

лып (аумактар, жолактар, зоналар), мунда калалар мен ауылдар

арасындагы шекаралар жойылуда.

Тест сурактары

1. Ipi Босваш мегалополис! кайда орналасцан?

1. Канада

2. Кьггай

3. Ресей

4. Жапония

5. АКД1

156

2. Чипиттс мегалополис! кайда орналаскан?

1.ГФР

2. АКД1

3. Улыбритания

4. Колумбия

5. Жапония

3. Токайдо мегалополисшщ орналаскан жерь.

1. Корея

2. Жапония

3. Мьянма

4. Монголия

5. Тайланд

4. Сансан мегалополисшщ орналаскан же pi

1. АКД11

2. Куба

3. Венесуэла

4. Италия

5. Франция

5. «Английский» мегалополиы калаларыныц курамы.

1. Бонн-Мюнхен

2. Лион-Марсель

3. Лондон-Ливерпуль

4. Лодзь-Краков

5. Севилья-Малага

6. «Рейнский» мегалополис! кай елде орналаскан?

1. Австрия

2. Венгрия

3. Румыния

4. ГФР

5. Болгария

7. Калалык елд1 мекендердщ топтасуы не деп аталады?

1. кепп-кон

157

2. агломерация

3. калалар

4. жумысшы поселюлер1

5. трущоба

8. Урбандалудыц орташа элемдж децгейш атацыз.

1. 55%

2.75% .

3.45%

4. 60%

5. 30%

9. Шетелдж Еуропа урбандалуыныц орташа децгейь

1.25%

2. 50%

3. 73%

4. 90%

5. 60%

10. Шетелдж Азия жэне Африка урбандалуыныц орташа

децгеш.

1.34%

2. 20%

3. 50%

4. 75%

5. 15%

11. Солтустж Америка урбандалуыныц орташа децгеш.

1.80%

2. 60%

3. 50%

4. 75%

5. 40%

12. Латын Америкасыныц кандай калаларыныц халкыныц

саны 2000 жылы 20 мли. астам болды?

1. Бостон, Чикаго

158

2. Лима, Севилья

3. Мехико, Сан-Паулу

4. Кордова, Росарио

5. Ресифи, Сальвадор

13. 2010 жылы халкы 15 млн. адамнан асатын Ундгс-

танпын ipi ею каласын атацыз.

1. Бомбей, Калькутта

2. Мадрас, Дели

3. Ахмадабад, Бхилаи

4. Бангалор, Мадрас

5. Хайдарабад, Дакка

14. ^ытайдыц кай калаларыныц халкыныц саны 10

млн. адамнан асады?

1. Бандунг,Семеранг, Гонконг

2. Урумчи, Лоян, Чэнду

3. Тэгу, Пусан, Нинбо

4. Хошимин, Хайфон, Циндао

5. Шанхай, Пекин, Чунцин

15. Полынаныц ipi калаларын атацыз.

1. Шверин, Зуль, Гера

2. Варшава, Лодзь, Краков

3. Кошице,Берн

4. Бильбао, Вена

5. Констанца, Брашов

16. Италияныц кенГнр калаларын атацыз.

1. Медан, Дананг, Риека

2. Рим, Турин, Милан, Неаполь

3. Тирана, Варна, София

4. Клуж, Арад, Орадя

5. Мишкольц, Дебрецен

17. Испанияныц ipi калаларын атацыз.

1. Лион, Марсель

159

2. Гамбург, Эссен

3. Мадрид, Барселона

4. Лидс, Глазго

5. Бордо, Нант, Тулуза

18. Францияныц ipi калаларын атацыз.

1. Донецк, Днепропетровск

2. Габрово, Казанлык

3. Париж, Лион, Марсель

4. Пловдив, Сомбатхей

5. Познань, Брно, Валенсия

19. Грецияныц ipi калаларын атацыз.

* 1. Афины, Салоники

2. Анкара, Измир

3. Стамбул, Тегеран

4. Дамаск, Халеб

5. Ополе, Катовицы

20. Дуние жуз! халкыныц орташа тыгыздыгы.

1. 1 км2-ге 5 адам

2. 1 км2-ге 25 адам

3. 1 км2-ге 15 адам

4. 1 км2-ге 40 адам

5.1 км2-ге 10 адам

21. Австралия жэне Африка халкыныц тыгыздыгы.

1. 30; 50

2. 10; 50

3.100; 200

4. 2; 21

5 .15;100

22. Шетелдж Еуропа мен Шетелдж Азия халкыныц

тыгыздыгы.

1. 110; 120

160

2. 50; 60

3. 200; 300

4. 25; 30

5. 5; 10

23. Тдогындар саныныц жердщ аудан б1рл ише катынасы

калан аталады?

1. ел мекендейтш аумак

2. халык тыгыздыгы

3. бшк таулы аудандар

4. муздыктар

5. шелдер

24. Тайландтыц ipi цаласы.

1. Бангкок

2. Ханой

3. Пхеньян

4. Хымнан

5. Люйда

25. Австралияныц ipi агломерацияларын атацыздар.

1. Севилья, Малага

2. Бильбао, Марсель

3. Мельбурн, Сидней

4. Риека, Сплит

5. Янгон, Дакка

26. Бразилияныц ipi агломерацияларын атацыз.

1. Медина, Венеция

2. Лима, Барранкилья

3. Гавана, Порт-о-Пренс

4. Ванкувер, Росарио

5. Рио-де-Жанейро, Сан-Паулу

27. Аргентинаныц ipi агломерациясын атацыз.

1. Монтевидео

161

2. Буэнос- Айрес

3 . Ресифи

4. Бразилиа

5. Конакри

28. Мексиканыц ipi калаларын атацыз.

1. Кордова, Мендоса, Росарио

2. Виннипет,Сиэтл, Ванкувер

3. Лима, Богота, Ла-Пас

4. Мехико, Гваделахара,Монтеррей

5. Атланта, Саванна, Шарлоттаун

29. Туркияныц ipi калаларын атацыз.

т. Доха, Амман, Тебриз

2. Кабул, Куль, Мешхед

3. Стамбул, Анкара, Измир

4. Пуна, Солопур, Патна

5. Слань, Гуйян, Кашгар

30. Пэюстанныц ipi калаларын атацыз.

1. Карачи, Исламабад, Лахор

2. Кундуз, Герат

3. Шираз, Джидда

4. Сана, Пден

5. Хайфа, Самсун, Адана

162

ЭДЕБИЕТТЕР:

1. Алаев Э. Б. Экономико-географическая терминология. М.,

1977.

2. Алисов Н. В., Хорев Б.С. Экономическая и социальная география

мира (общий обзор): Учебник. - М., 2001. - 704 с.

3. Баранский Н. Н. Экономическая география. Экономическая

картография. М. 1960, 150 с.

4. Баранский Н. Н. Становление советской экономической географии.

М. Просвещение, 1980.

5. Боже-Гарнье Ж., Шабо Ж. Очерки по географии городов:

Пер. с фр. М., 1967.

6. Брук С. И. Население мира. Этнодемографический справочник.

М., 1986.

7. Вернадский В. И. Философские мысли натуралиста. М.,

1988.

8. Глобальная социально-экономическая география/ Под ред.

Н.А. Слуки. - Москва - Смоленск, 2011,272 с.

9. ГранбергА. Г. Основы региональной экономики. - М.: ГУ

ВШЭ, 2000,

10. Грицай О. В., Иоффе Г. В., Трейвиш А. И. Центр и периферия

в региональном развитии. - М.: Наука, 1991.

11. Гумилев Л. Н. Этногенез и биосфера Земли. Л., Гидромете-

оиздат, 1990.

12. Демографический статежегодник Казахстана, 1999, 2009.

Статистический сборник. Агентство Республики Казахстан

по статистике/ Алматы, 2000,2010.

13. Детская энциклопедия. Т. И- IV. - М., 1994.

14. Доклад о развитии человека. Программа развития ООН.

Нью-Йорк. Оксфорд, 1996.

15. Ердавлетов С. Р. Экономическая и социальная география Казахстана.

Алматы, 1998.

16. Жумасултанов Т. Ж., Ибраев А.Т. Население Казахстана с

древнейших времен до наших дней. Алматы, 2000.

17. Зайончковская Ж. А. Демографическая ситуация и расселение.

М., 1991.

18. Искаков У. М. Города Казахстана. Алматы. 1992.

163

19. Искаков У. М. Учет и перепись населения мира и Казахстана.

Стат.справочник. Алматы, 1996.

20. Ковалев С.А., Ковальская Н.Я. География населения

СССР.М., 1980. 286 с.

21. Копылов В.А. География населения. Учебное пособие. М.,

1999. 124 с.

22. Курс демографии. Под ред. А.Я.Боярского.2-е изд. М., 1974.

454с.

23. Крупные города и вызовы цивилизации /Под ред. В.А. Колосова,

Д. Эккерта. - Смоленск: Ойкумена, 2003.

24. Лаппо Г. М. География городов. - М.: Гуманит. изд. центр

ВЛАДОС, 1997.

25. Лаппо Г. М. Города на пути в будущее. М., Мысль, 1987.

26. Максаковский В. П. Историческая география мира: Уч. пос.

для вузов. - М., 1997.

27. Максаковский П. П. Общая экономическая и социальная география.

Курс лекций. Часть 1. - М.: ВЛАДОС, 2009. - 367 с.

28. Мень А. История религии. В 7 т. T.I. Истоки религии. — М.,

199Ь .я

29. Народонаселение мира. Доклад ЮНФПА. 1990.

30. Народы мира. Историко-этнографический справочник. Сов.

энциклопедия. М., 1988. 624 с.

31. Население Казахстана. Итоги переписи населения. 1999. Алматы.

2000.

32. Население мира. Демографический справочник. М., Мысль.

1989.

33. Национальный отчет о человеческом развитии в Казахстане

за 1998 год. Алматы, 1998. 95 с.

34. Небел Б. Наука об окружающей среде: Как устроен Мир. В

2-х т. T.I. Пер.с англ. - М., 1993.

35. Нусшова Г Н., Байсултанова Г. М. Казакстан халкыныц

демографияльщ урдютершщ ©3repicTepi (санак жылдары

бойынша). Вестник КазГУ. Серия географическая. Алматы.

«Казак университета, 2003. № 2(17). С. 114-120.

36. Нюсупова Г.Н. География населения. Учебное пособие. Алматы

«Казак университет!», 2007.

37. Основы теории народонаселения. 4-е изд. М., Высш.шк., 1991;*

164

38. Перцик Е. М. География городов (геоурбанистика). - М.:

Высшая школа, 1991,

39. Родионова И. А. Экономическая география и региональная

экономика. - М.: Московский Лицей, 2004.

40. Родионова И.А., Бунакова Т.М. Экономическая география:

Учебно-справочное пособие. - М., 2004,- 496 с.

41. Родионова И.А. Территориальная организация населениям.

Хозяйства России/Курс лекций: Уч. пособие. — М.: 2006.168 с.

42. Родионова И.А. Экономическая социальная и политическая

география: мир, регионы, страны./ Учебно-справочное пособие.

М.: 2008. 492 с.

43. Родоман Б. Б. Введение в социальную географию. Курс лекций.

Российский открытый университет.- М., 1993.

44. Серия «Страны и народыц, Географо- этнографическое издание.

1978-1985 гг. в 22 томах.

45. Симагин Ю. А. Территориальная организация населения:

Учебное пособие для вузов. - 2-е изд., испр. и доп./ Под общ.

ред. В.Г.Глушковой. — М.: Издательско-торговая корпорация

«Дашков и К», 2005.

46. Симагин Ю. А. Территориальная организация населения и

хозяйства/ Под общ. ред. В.Г.Глушковой. - М.: КНОРУС,

2005.

47. С лука А. Е., С лука Н. А. География населения с основами

демографии и этнографии. Уч.-метод, пособие. -М.: Изд.

Моск. Университета, 2001.

48. Слука А.Е. География населенкя с основами демографии и

этнографии. М., МГУ. 1988. 96 с.

49. Социально-экономическая география зарубежного мира:

Учебник для студентов вузов./Под ред. В.В.Вольского. - М.,

2001.

50. Страны и народы. Популярная энциклопедия. С.- Петербург,

1977. 352 с.

51. Татимов М. Б. Социальная обусловленность демографических

процессов. - Алма-Ата: Наука, 1989. — 128 с.

52. Территориальное планирование: новые функции, опыт, проблемы,

решения. Под ред. проф. А.И. Чистобаева. - СПб.:

Университет, 2009. - 189 с.

165

53. Территориальная организация населения: Учебное пособие/

под ред. проф. Е.Г.Чистякова. 2-ое изд. - М.: Вузовский

учебник, 2011.1252 с.

54. Трейвиш А.И. Город, район, страна и мир. Развитие России

глазами страноведа. - М.: Новый хронограф, 2009. 372 с.

55. Урбанизация в формировании социокультурного пространства.

-М .: Наука, 1999,

56. Холина В. Н. География человеческой деятельности. — М.:

Просвещение, 2005.

57. Хорев С.Б. Территориальная организация общества. - М.:

Наука, 1981

58. Шувалов Е. В. География населения. М., Просвещение, 1985.176 с.

59. Экономическая и социальная география стран ближнего зарубежья:

Пособие для вузов / М. П. Ратанова, В. JT. Бабурин,

Г. И. Гладкевич, В. Н. Горелов, А.И.Даныпин. Под ред.М. П.

Ратановой. - М., 2004. - 576 с.

60. Этнические процессы в современном мире. М., Наука, 1987.446 с.

61. Ягельский А. География населения. М., Прогресс, 1980. 383 с.

62. www.stat.kz — Кдзакстан Республикасыныц статистика агент-

■пинщ ресми сайты.

63. www.cia.gov — АКД1-Ц Орталык барлау баскармасыныц

сайты. Дуниежуз1 елдершщ халыктары, экономикасы жэне

даму тарихы туралы акдараттар усынылган.

64. www.wto.org - Дуниежузшк сауда уйымыныц сайты.

65. www.unctad.org—Б¥¥-н Сауда жэне даму конференциясыныц

сайты.

66. www.un.org - Б¥¥-ц ресми сайты. Дуниежузшщ хальщтары

туралы ресми кужаттар мен статистикалык мэшметтер

усынылган.

67. www.prb.org - «Population Reference Bureau». Дуниежуз1

елдершщ хальщ саны туралы мэл1меттер бершген.

68. www.citvpopulation.de - Дуниежузшщ ipi кала агломерация-

лары туралы мэлйметтер бершген сайт.

69. www.census.gov - АКД1-Ц Санак бюросыныц материалдары.

Дуниежуз1 елдершщ хальщ cepniHi туралы мэшметтер.

70. www.cmsnv.org - Нью-Йорк Халыктар Keuii-коньга зерттеу

орталыгыныц сайты.

166

КОСЫМИ! АЛ АР

Глоссарий

Агломерация (калалык агломерация) — калалык, коныс-

тандырудьщ топтьщ формаларын белплеу ушш

колданылатын термин. Бул ipi каланыц базасында

пайда болатьш аумактык-экономикалык тузшу жэне

капалармен жапсарлас елдд мекендерд1 жута отырып,

урбандалудыц ерекше зонасын калыптастырады. Баска

сезбен айтканда ортак келш инфракур ылымымен жэне

тыгыз оцщргстйс байланыстармен байланыскан жакын

орналаскан едщ мекендер жиынтыгы. Ресми агломерация

- бул кала жэне оньщ кала мацдары. вндцргстщ,

инфракур ылымньщ жогаргы децгейл1 шогырымен жэне

халыктыц жогаргы тыгыздыгымен ерекшеленедг. Калалык

агломерациялардыц накты шекарасы халыктардыц

маятниктж кеш1-коныньщ соцгы пункттер1 бойынша

аныкталады

Агломерациялык экономия - шектелген аумактагы ещц-

рупплер жэне тутынушылардьщ шогыры. 0щм б1рлшн

шыгаруда ецщрк шыгындарын азайту жэне кел1к

шыгындарын кыскарту салдары нэтижесшде косымша

табыстардьщ K03i.

Агломерациялык эффект - орналастырудьщ кешещц факторы.

Егер ол болса, онда шетгетшген нысандарга Караганда,

тыгыз орналастырылган нысандар эрдайым тшмдарёк бо-

лады.

Эюмшшш-аумактык белу (ЭАБ ) - аумактын кещспкте

мушелеуш мемлекетпц уйымыньщ жуйес1, бектлген

аумак белудщ зацы болып табылады. Аудандастыруга

Караганда, ЭАБ катар багынатын (графтык - округ -

Улыбританиядагы icipici, штат - АЩИтагы тауншибы

жэне тагы баскалар графтык) жYЙeнi иерархиялык бола-

ды.

167

Анимизм - жанга, оныц ажалсыздыгы дши сенулердщ

формалардыц 6ipnepi, сешм жэне рухтардьщ болуы.

Артефакттер - мэдениетиц элементтер1: катынастыц eHflipic

турпат, куралдары, жер пайдалануды тургын-уй, жуйе

тагы баскалар.

Дшаздж - дши усыныстарды жэне мэдени формаларды Tepicne

шыгаруы жэне болмыстьщ адам мен элемнщ езд тн ен

кундылыгын 6eKiiyi.

Билингвизм - кос тщщк. Кеп улттьщ елдерде шекара бой-

ында жайылган. К^ос тщщк мэртебеш мемлекеттеп ец

кеп хальщтыц тшне бершедь Сонда ол т1лд1 ултаральщ

катынас тшнде ез Tumepi бар да хальщтар колданады.

Брутто — хальщтыц райы есушщ коэффициент! — арнайы

жас шамасына байланысты коэффицненттердщ 6ipi - кыз

балалардыц эйелдердщ (15—45 жыдцар) балигаттык жа-

сына саныныц катынасы.

Буддизм - ежелп дуниелж дш. Непзшде ею Typi бар больш

саналады. Bipminici- хинаяна сезбе-сез айтканда: «Kinii

арба, куткарудыц тар жолы ) жэне махаяна (куткарудыц

кец жолы) . Осыган о тантризмд1 косуга болады ( алмас

арба ) жэне ламаизм. Буддизм брахманизмге карсы Ин-

дияда VI-V б.э дешн гасырда пайда болган.. Окудьщ

непздеуппс1 Сиддхартха Гаутам Шакьямуни больш

есептелед1 (ягни оянган, жарьщтанылган) Будда атымен

белгшрек.

Жал пы ен1м - кэсшорынмен немесе барлык елдщ шаруашыльщ

кешешмен нактылы мерз!м iiuinae шыгарылган е тм . (Таза

внщ - тутынылган материалдар жэне непзп корларды то-

зуды шегермеге жалпы ешм).

(ЖЮ ) жалпы imici ешм - барльщ тупю ешмнщ куны. ¥ЖТ -

улттьщ шоттар жуйенщ ец мацызды кврсетквдтершщ 6ipi,

елшенетш экономикальщ бфлщтердщ ецщрштж кызметш

снпаттайтын шекп нэтиже, тупк1 колдану ушш тауар жэне

кызмет куны. ¥ЖТ салалардыц жалпы косылган куныныц

сомасы болады жэне косылмаган оларга ешмдердщ

168

таза салыктары. Жаты цосылган цун тауар жэне

кызмет куньшьщ аралыгында айырмашылыкпен сиякты

аныкталады жэне ецдерю процессшде толык тутынылган

тауар жэне кызмет кундары.

(Ж¥Т) жалпы улттык табыс - осы елде жумыс ютейтш

шетедщк cepiicrecTiктердан пайдаларыныц шегермеамен,

6ipaK осы ёлДщ кэапкерлершен шетелге алган

пайдалардыц косым шасымен табылатын жалпы iimri ешм.

Вебердщ yjirici — енеркэсш салаларыньщ «шеттетитген» ёлдёп

тамаша шартгарда орналастыруы (экономнкалык геогра-

фияда улпш кара)

Тургынныц жас шамасына байланысты курылымы -

тургынныц жас шамасына байланысты демофафиялык

жэне элеуметпк-экономикалык удер1стёрдщ зерттеулер1

максатгар ушга топтарга улеспр1лу1.

Халыктьщ удайы ecyi - адамдардьщ урпактардан урпактарга

ауысуы nponeci, туракты кайта бастауы, когамныц орнын

толтыруыньщ бас процестершщ 6ipi. Нетто - хстъщтыц

удайы всутщ коэффициент! - бул 6ip анадан туган

анасыньщ орташа жасына жететш кыз балалардьщ саны.

Брутто хальщтъщ удайы орнын басу коэффициентi -

келецделердщ (15-45 жылдар) балигаттык жасыньщ санга

кыз балалардыц саныньщ катынасыньщ орнын толтыру

коэффициент!. Егер бул коэффициент фрден болса, онда

жаца урпактыц саны алдыщы урпакгардьщ саньшан аз

болады.

Мемлекетпк (ресми) Tin - осы елдеп ец ужен халыктар

сейлейтш т т . Бул тш кебшесе алые туратын аудандардыц

тургындарыньщ елдер! ушш шетелдш. Мысалы, Азия,

Африка, Америка мемлекеттершщ кепшшгшде бурында

колония болтан мемлекетпк тш бурынгы метрополияныц

тш болып саналады.

Кала (В. В. Покшишевскийдщ аныктауы бойынша) - бул

ен ерк эс1Щ1к ^ уйымдастыру-кожалык. бас кару, мэдени,

келж орындайтьш т.б (6ipax ауьшшаруашылык емес)

169

ipi едщ мекен. “Каласыныц ipmiri ехпршец (ягни кен

халыкпен) адамдардьщ санымен елшенедг. Кала белшерг

курдел1 байланыстагы адамдардьщ жинагы; фабрикалар,

зауыттар, адамдар туратын гимараттар жэне т.б. болуы;

аумактыц 6ip б©лштер1 нактылы эюмшшк мэртебемен

байланысы; ерекше элеуметик жэне тургынньщ меди-

цина-географиялык; ортамен байланысы, хальщтьщ непзп

саны ауылшаруашылык ©BmipiciMeH байланыспауы; кей

каланьщ зацды мэртебесшщ болуы.

Кала - миллионер - 1 миллионная астам адам тургыны бар

кала.

Кала халкы - калалык жерде туратын адамдар.

Калалык ауылдар - калалар жэне кала тур1ндеп ауылдар

(жумыс, курорт жэне саяжай ауылдары) ретшде зацды

акттермен бектлген едщ мекендер. Барлык баска едщ

мекендер ауылшаруашылык болып есептеледь Бул

ауылдар халык саны бойынша жэне тургындардыц

мамандыгы бойынша белшедь Ресей Федерациясында

кала дэрежесше 85% тургыннан астам ауылшаруашылык

ещцрюпен шугылданбайтын кемшде 12 мьщ адамньщ

тургындарыныц саны бар елд1 мекендер болып есептеледь

Даунтаун - каланьщ орталык ядросы, каланьщ орталык icKep ау-

дан тацбалаушы термин. Бул каржы, саудальщ, эюмшшк

жэне мэдени агломерацияньщ ортасы

Даосизм -конфуциандыкпен катар еюнпй (улттык ) жергшкп

Кытай дпй. Оньщ Heri3i буддизм жэне конфуциандыктьщ

элементтершщ таркесшен турады. Даосизм осы уакытта

тек кана елдщ жеке аудандарында сактаган.

Дезурбандалу - калалардьщ кулдьфауы, когамныц ем1ршдеп

олардыц мацыздылыгыньщ темендеуь

Демография — халыктьщ саньщ, курамын (жыныс, жас шамасы,

этникалык тшепк) жагынан жэне халыктьщ удайы ecyi

мен оньщ даму зацдылыгын зерттейтш гылым .

Демографиялык саясат - бала туу процессш perreyi бойынша

мемлекеттщ элеуметпк, экономикалык жэне зан шаралары.

170

Демографиялык керсеткнптер - абсолюта жэне салыстыр-

малы хальщтыц куйш жэне сапалы курамын сипаттайтын

(емзрдщ шегше жетудц табынгыштык, елш-ж1т1м, табиги

eciM, фертильность, тагы баскалар) керсеткщтер

Демографиялык жарылыс — тез халыктыц табиги eciMi жэне

ел1м-жтмнщ твмен ту ст келе жаткан децгей шесетш

процесс (дамып келе жаткан елдерде)

Депопуляция - тургынныц абсолюта кему сипаттайтын термин.

Жабыгу райондары - еткен кезде жаксы дамыган, 6 ip a K

осы кезде даму керсеткшггёр1 ете томен дамыган ау-

дандар. Бул непзшен шеттеп аудандар, стагнирлейтш

ауыл шаруашылыгы мен енеркэс1ппен жэне элеуметак-

экономикальщ мэселелер1 киьгадаган ейдо мекендер.

Джентрификация - экономикасы дамыган батыс мем-

лекетгергндеп ортальщ белтндеп калалардыц салыстыр-

малы турде жакьшда жацару ypflici басталганы туралы сипаттайтын

термин. Бул калалардыц жеке кварталдарыньщ

кайгар к^рьшуы, кызьщты тарихи коз караспен, немесе

экологияльщ кез карастыц басымдьщтары иеленген (ау-

дан мацындагы саябактар мен бактар), соцгы коныстанган

жерде аукатты адамдардыц орьшда кедейлер мекен еткен.

«Диффузия жацалыгы» - ара кашьщтьщтан (диффузия)

жацалыкты енпзу тэуелднт туралы теория, каналдар-

да жацарту бойынша белу ‘жэне жылдамдыгы туралы

(«Пространственная диффузия как процесс внедрения

новаций» атты ецбектщ авторы Терстен Херерстранд).

Жацальщтьщ таралуы жэне акпарат 3 жагдайда болды:

1). Алдыцгы катарлы экономикальщ аудандардан шеттеп

аудандарга дешн; 2). Жогары р ё т т тки ортальщгардан

еюнпп реттипюп ортальщтарга дёйга; 3). Ipi калалардан

тыгыздалган аудандарга дешн.

Табиги eciM - халыкгыц жагдайын корсететш керсетюпггердщ

6ipi: елдеп белгип 6ip уакыт аралыгьшдагы (мысалга, жыл)

туылгандар мен елгендердщ санынын айырмашылыгы.

171

Иммиграция - 6ip елден баска елге уакытша немесе теракты

туруга келетш азамат.

Ауданныц инвестициялык климаты - елдеп элеуметак,

экономикалык жэне саяси жагдайдыц ерекшелт, ягни

капиталдыц тагдырына эсерш типзетш, кэсшкерлердщ

пайдаларыньщ мелшер1 жэне сешмдшп (салык салудыц

тэж1рибес1, жеке мешшктен мемлекет MeHuiiriHe айналды-

ру Kayin KaTepi, профсоюздыц купп жэне тагы баска).

Индуизм - дши агым, солай атаганымен оданнан мацызды

бщщредо, улттык двддердщ 6ipi деп жай гана атальш

кой май. Ундютанда, ягни индуизм таралган аймакта, - бул

дш шппшшц толыктай жиынтыгы, жай эдет-гурыптан,

политеизмд1ктен философсиялык-мистикалыкка, моно-

теистикалыкка дейш. Бул унд1 емхршщ бейнеа халыктьщ

ерекшелшген топ болып бел!нуш бщщред^ мшез-

кулкыныц ережеа, элеуметак жэне этикальщ кундылыгы,

наным, гибадат, эдет-гурьш осылардьщ барлыгын крса

eMip суру прициптершщ жиынтыгына жатады. Индуизм

©зше тэн кесюш, езшдж касиет1 бар элемдж дш, 6ipaK ол

ерекшелшген топ курылымы ретшде байланысты жэне

ейткеш Ундютан шекарасынан шыга алмайды (индуист

болу yniiH, ерекшелшген топтыц жагындагы тегшен

туылган болуьш керек).

Инфракурылым - шаруашылык салаларыньщ кешеш,

енеркэсштж жэне ауыл шаруашылык ещцрютпсп кызмет

ететш, сондай-ак халыктьща. бщцрктж жэне элеуметак

инфракурлым болып белшедь

Ислам - элемдж уш дшнщ 6ipi (дш жольшдагылардьщ ece6i

бойынша христианнан кейш екшпп). 7 гасырда араб

тукымыньщ дш топырагында дшд1 пайгамбар Мухаммед

(с.а.с) непзш курды (Араб тубепндеп Хиджазда). Ислам

«мусылман элемЬ> тусппгш бщщретш феномен сиякты

кысыл таян тарихи мерзшде дамуьша куатты себеп бол-

ды. Ислам таралган аймакта дши доктрина сапасында

элеуметак уйымдастыру формасы, мэдени дэстур ©те

мацызды релд1 аткарады

172

Иудаизм - дши шм. 1 -мьщжылдьщтан б.з.д аральщта

Палестинаньщ еврей халкынан кздэылды. Нактырак келетш

болсак б.з.д 8 гасырда, израильдык немесе семитшйк

тайпалар Ханаанды (Палестинаны) жаулап алган кез-

де. Олардьщ дш1 карапайым кешпендшер ушш кептеген

жабайы Д1Н ретшде Kepimc тапты. Тек 6ipTe-6ipTe д!н

ecici есиетте ягни сол бейнеде Kepinmi. Бврейлер арасым

тарат анын коспаганда, элемнщ эр турл! мемлекеттер1нде

туратын тургындарда таралган (ipi топтардыц oipmaMa

— АКД1-та жэне Израилде). Олемде жалпы иудаистердщ

саны - 13 млн адамнан жогары. Иудаизм дшнщ жэне

мэдениеттщ тарихында ете мацызды рел аткарды. Оньщ

топырагында христиандык непзделд1.

Католиктж (католицизм) — есю христиандыкгьщ 6ipi.

Католиктж ппркеу - жалпылыкты, дуниежузшйсп

биццредЦ тек жалгыз гана болуга, акнкатка иелену-

ге жэне тольщтай христиандык йже асырылды. Ecxi

орталыктандырылган ппркеу бар, жогары басшы ретшде

Папа (римдйс епископ) баскарды. Ол Ватикан мемлекетшщ

баскарушысы да бодцы.

Халыктьщ «ем1р суру сапасы» - керсеткпптердщ жнынтыгы,

жагдайы мен халыктьщ OMip суру сапасы, сонымен

катар дамудьщ инфракурылымы, халыктьщ табысы,

пэтер уй жагдайлары, медициналык кызмет корсетудщ

децгеш жэне денсаулыкты коргау, экологиялык жагдай,

кылмыстьщ децгеш жэне тагы баскаларды сипагтайтын

термин.

Кольба (модель) - «уяга дурыс орналастырудыц модело>, те-

орияда автор «уйыган» турде халыктьщ пунктерш орна-

ластыруды барынша оптимальды аныктайды («Модели в

экономической географии» атты ецбектен карауга бол-

даы).

«Орын толтырылган» саясат — елшем кешеш, экономикалык

дамуга экологиялык зардап салдарды мен элеуметп

жумсарту ушш, жагдай жасалынган саясат сиякты

колданылатын сондай амал. Саясат элеуметпк

173

географиялык тещаздистш орньша телеуге багытталган.

Артта калган «депрессивтЬ> аудандардьщ экономикалык

кемек, осы аудандардьщ курылуын, дотоцияны талап

ететш, жещлдж, хальщты ецбекке кабшетп етш кэнби

дайындау, жеке кэснт жумылдыру мэселелерш женге

салу упйн колданылатын амал.

«Конус суранысы» - графикалык бейне кажетп тауар шекара-

сьшан «ортальщ орынга» дешнп санына тэуелда (мыса-

лы, нарьщтык орталык сиякты калалар). 0лшем бойьшша

ортальщтан алынып тастауьша байланысты томендетшедь

«Полярланган ландшафт» концепциясы — шаруашылыктьщ

жэне хальщтыц территориальдьщ курылымыныц даму

модель Ландшафтыц поляризациясы (Б. Б. Родоман бойынша)

тек гана модель емес, бул обьективт1 урдю, б1здщ

калауымызбен келетш модель. Автор улкен кала жэне жа-

байы табигат - коршаган ортаньщ карама-карсы жэне тец

багалы турлер1, адамдарга кажеттшк б1рдей, биосфераньщ

елестетушде карама-карсыльщта табылады. Олардыц ара-

сында отпел1 зоналар, хальщтыц тыгыздыгы бойьшша

ерекшелшетш жэне табиги ортаньщ взгеретш дэрежеЫ

кезедесед1 (корьщтар, демалу уппн кала сыртындагы

саябактар, агроенеркэсштж зонасы, селитебтж (адам

туратын уй салу), калальщ зона жэне тагы баска); Аумактьщ

курылым тшмдинк жагдайында гана, автордыц концепция

кезкарасы бойьшша, калалардыц ecyiH тегеу1ршде

алса, табигат бузылмайды.

Конфуцийнплдж - элеуметтж, этикалык шм, философ

Конфуцийдыц калауымен (Кунь-Цзы, б.э.д 551-479).

К^ытайда б.э.д. 6ipimui мыцжылдьщтыц ортасында пайда

болды. Кептеген жузжыл карамагында конфуцийнндщк

LniM осы елде туындаган мемлекетйк идеология болды.

«Адам экономикасы концепциясы» — Адам Смиттщ

экономикалык шЫ непзшде (когам дамуыныц теориясы),

Адамныц шаруашылыкка эрекет1 ез1нд1к пайдакорльщ

кызгушылыгы непзп себеп больш отырганын келюедь

6ipaK бул жагдайда ол баска адамдарга кызмет керсету1

174

керек, ез ясумысын ауыстыру мен оньщ нэтижелерга

уеыну кажет. Автор когамныц байлыгы халыктыц

улесше тэуелд1, ©неркэсгате жумыспен толык камтамасыз

erinyi, жрсыстьщ енд!ригу1мен есептедт. Ец непзп

оцщруипнщ ©су факторы - экономикалык ецбектщ

бв^рвут - адамдардьщ шаруашылык ынтымактасты-

гынын жалпылык формасы кажыльщ улгеРУ кызыгушы-

лыгында.

Конурбация — калалык агломерация, бфнеШе тыгыз орналаскан

калалардыц непз1вде пайда болтан (агломерациядагыдай

жалгыз б^реуден емес).

Халыктыц табиги eciM коэффициент! - белгш oip агым

уакытта халыктыц орташа табиги есшше катынасы. Ту-

ылу коэффициент! мен елу коэффициентшщ айыры-

мымен табиги есшд1 алуга болады. Эдетте промиллмен

к©рсетшед1.

Халыктыц жалпы осу коэффициент! - халыктыц жалпы ecyi

жартыжылдыгына катысты. Ол алгебралык жиынтыктагы

ек! коэффициент керсетедо. Халыктыц табиги жэне

миграциялык ecyi.

Халыктыц копп-кондык осу коэффициент - Komi-кондык

©су, ягни орташа жылдыкка катысты халыктыц келген

жэне кеткендердщ катарындагы айырмашыльщ.

Сэбилердщ ол1м-жтм коэффициент! немесе балалардыц

елу коэффициент! - 1 жаска дешнп балалардыц ©лу

децгейшщ ©згерпшппн кврсететш демографиялык ста-

тистикамен корсету. Жогары олу келес1 жасерекшел!к

топтарда керстешедь Жалпы корсеткштщ накты ай-

кындалган децгеш репнде бул денсаулык сактау жэне

элеуметпк-экономикальщ дамыган елдер болып саналады.

Халыктыц есу коэффициент! - халыкгьщ орташа жыл-

дыгындагы халыктыц ©суше катысты.

Халыктыц есу шеп коэффициент! — осы жылдагы елдеп

халыкты ©ткен жылмен санау катынасы (халыктыц ею

жагдайдагы уакытпен аракатынасы).

175

Туылу коэффициент! - туылу децгейш елшеу, Tipi туылган

балаларды елдеп халыкты санауга катыстыру ретшде

аныктау. Туылу коэффициент! жалпы, арнайы (еркек

жэне эйел) жэне жеке (жасерекшелш, кумулятивт!) больш

жштелщед!. Туылудьщ жалпы коэффициент елдеп 3p6ip

1000 адамньщ 6ip жылдагы туылу санын сипаттайды. Бул

керсетюш эдетте пайызбен, ал промиллде (6ip мьщньщ

yneci) есептелшед1. Жакын шкала бойьшша жалпы коэффициент

16 промиллге томен, ал б1ршамасы 40-тан ете

жогары болып саналады. Туылудьщ жалпы коэффициент!

тек кана туылудьщ интенсивт! урдюше байланысты емес,

сонымен катар жас ерекшелж-жыныстык жэне халыктьщ

неке курылымына мен туылу децгешнщ жакындыгьшен

K0pceтiлeдi. Туылудьщ жалпы коэффициент! халыктьщ

барльщ жас ерекшелш топтардагы немесе туылудьщ

кумулятивт! кoэффициeнттiц соцгы репродуктивт!

децгейдеп туылудьщ жас ерекшелж коэффициентшщ

жиынтыгына тец.

в л !м -ж тм коэффициент! - елу децгей!н елшеу, халыкты

санау барысындагы олгендерд!ц катарын аныктау. 0лу

коэффициент! жалпы, арнайы (еркек жэне эйел) жэне

жеке (жасерекшелш, кумулятивт!) больш ж1ктелшед1.

блудщ жалпы коэффициент! елдеп эрб1р 1000 адамньщ

б!р жылдагы елу санын сипаттайды. Бул керсетюш эдетте

пайызбен, ал промиллде (6ip мьщньщ улес!) есептелшед!.

Халыктьщ удайы ощцрк коэффициент!-интенсивтгурдютеп

жалпыланган сандык багалауды берет!н урпактыц орын

ауыстьфу KepceTKimi.

Кар км иды демографиялык уДеР*с коэффициент! - бур урдгс

халыктьщ толыгымен жэне жеке урпактардыц елу, кету

мен келу, неке, ажырасуды керсетед!.

Ажырасу коэффициент! - ажырасу себебшен некен!ц токтату

жишгш керсетед!. Белгш 6ip уакытта хальщты санау немесе

некеш санауга катысты ажырасу есептелед!.

Халыктьщ озгеру жылдамдык коэффициент! — халыктьщ

тольпымен езгеру жылдамдыгы адамдардьщ жиьштыгы

176

ретшде демографиялык жагдайлардьщ эсершен yueMi

езгеретш, кебейетш (туылу, сонымен катар келу) жэне

азаятындарды (елу, сонымен катар кету) сипаттайтын

керсеткгш. Ол ез1мен 6ipre: есу nieri коэффициент!, ecyi,

жалпы ecyi, хальщтьщ табиги жэне миграциондьщ ecyi.

0Mip су руд in кисык сызыгы - хальщтьщ белгш 6ip жаска

дешнп eMip суру аралыгын керсететш кесте.

Лоренстщ кисык сызыгы - («тещлздит елшеу») — элеуметйк

жэне аумактык эдалеттшйсп графикальщ бейнелеу. Бул

коэффициентке кел1сетш1м1з ягнн хальщтьщ элеуметпк

гоптагы улттьщ шыгынымен улесшщ катынасын жэне

жалпы халыктыц улесшщ катынасын керсетедь Егер К>1

болса, онда элеуметтж топтардагы жаксы турмыстылар

елдеп орташалардан жогары децгейде керсетед^ егер

К<1 болса - жаксы турмыстылар орта децгейден темен.

Кристаллер немесе «орталыкорын моделЬ>—В. Кристаллердщ

каланы оптимальды орналасу теориясы.

Бабага табыну — дани -нанымнын 6ip курылымы. соган сэйкес.

ертеде eMip сурген адамдар кайтыс болганнан кешн eMip

суруш жалгастырады жэне каз1р eMip cypin жаткандарга

ез эсерш типзедг

Мэдениет - когам дамуыньщ тарихи айкьш децгеш,

шыгармашылык купи жэне адам кабшеттийп TipinmiK

уйымында жэне адам кызметшде тур мен форма-

да керсеТшетш сонымен катар, олармен курылган

материалдьщ жэне рухани кундылыктарда

Мэдениет элементтер! (Дж. Хаксли бойьшша): ментифакттар

- тш, дан, фольклор, салт-дэстур; социофакттар — саяси

курылым, 6iniM беру жуйеа, отбасы курылымы;

артифакттар - ендаргс Typi, катынас куралдары, тургын уй,

жерда пайдалану жуйеш жэне т.б.

Лёш (улпс!) немесе А. Лештыц “экономикалык ландшафты”-

В. Кристаллердщ же'пдщршген ynrici (калалар ды оцтайлы

орналстыру ynrici). А. Леш шынайы eMipre жакындататын

улгМ, косымша факгорларды енпзда. Олардыц бастысы

177

- «орталык орын» сол аумактьщ барлык елд! мекендерше

ортак - елдщ ец мацызды экономикалык орталыгы.

«Жалган урбандалу» немесе «трущобалык урбандалу» - да-

мушы елдерде жумыс орны мен тургын уйдщ жетюпеу

салдарынан, ете жогары халыктьщ тыгыздыгымен

ерекшелёнетш трущебалык аудандар калыптасатын, кала

халкыныц шутил есу процесш сипаттайтын термин. Да-

мушы елдердщ ipi калаларында трущебалар каркынды

осуде. Бул жерлерде тургын уй курылысы жю вмметтщ

руксатынсыз салынып, тургын уйлерд1 кулату Kayni

колайсыздыкка ушыратады. Мундай уйлер мен коныс-

мекендер скваттер деп аталады (ягни ботен жерд1 альш

альга жэне кыска мерз1мде тургызу)

Лоури (улп) немесе “калалык мультипликатор”улпм -

экономиканьщ базальщ жэне кызмет корсету секторыныц

даму ерекшелктершен, каланыц экономикалык жэне

территориялык курылымына тэуелдшгшщ бетш ашатын

улп.

Халыктьщ тыгыз орналасуы - кез келген калальщ немесе

ауылдык коныс-мекеннщ туракты халык саны.

Мегалополис (грек: megas - улкен, атау cenTiri - megalu + polis -

кала) аукымды жогары урбандалган зона (ареал), 6ipHenie

калальщ агломерациялардьщ ocyiHeH куралган.

«Жетщген агломерациялар» - жаппай калальщ курылыс салу

жэне б1рщгай келш жел1амен байланыстырылган ауданы

жэне экономикальщ элеует! бойьшша улкен кала. (Мыса-

лы, бундай зона Атлант мухитыньщ жагалауьшда АКД1-

тьщ солтустж-шыгысындагы 25 агломерациялар. Бул мегалополис

«Босваш»).

Мегаполис ( г£ек.: megas - улкен + polis - кала) - бул термин

б1ршпццен, мемлекеттщ басты каласьш аныктау yuiiH,

жол-сапар очерктершщ авторы, агылшьт Т.Хербертпен

XVII гасырда усьшылуы мумкш. I^a3ip термин есюрген

болып саналады, 6ipaK соз корьшан тольп'ымен жогалып

178

кеткен жок (scipece, журналисттж: мысалы, букаралык

акрарат куралдыры Ресейдщ у™611 кал асы ретанде

Мэскеуге сипаттама бергенде колданылады

Ауданаралык ецбек болннн - 6ip мемлекет аудандарыньщ

©HflipicTeri белгш 6ip енш турш жэне олардыц арасын-

дагы айырбас максатындагы кызметп мамандандыру.

Мемлекетпц депрессия лык жэне муктаж болу аудан-

дарыныц аймактык саясат елшемЁ - жагдайды тузету

максатында мемлекетпц колданатын шарасы, ягни,

тпселей кдржылык кемек; пайдалы жагдайда карыз жэне

салык жещдщктеп, ммемлекет шоты есебшен ещцргстак

жэне элеуметпк инфракурылым куру, мемяекеттак тапсы-

рысты орналастыру, муктаж аудандарга халыктык кегш-

кон агыньщ кажетп арнага багытгау саясаты.

Аймактык саясат жургву эд1с1 - оладьщ 1шшде «муктаж

болу» аудандарьгаьщ аныктамасын, “реанимация” торыгу

аудандарын,«ынталандыру» саясатын, «калпына келгпру»

саясатын ерёкшелейтан эдю. («Муктаж болу аудандары

болып мемлекет аймактык саясат журпзу тшс аудандар

саналады).

Халыктыц механикалык козгалысы (кепн-кон) - халыктыц

6ip орнынан еьащш орынга орын ауыстыруы (козгалуы,

Koinyi).

Ментифакт - мэдениеттщ курамдас б о л т : тал, дон, фольклор,

дэстур.

Механикалык халыктыц eciMi - кандайда 6ip аумакка кел-

гендер саны мен белил? 6ip мерзшде шытып кеткендер

саныньщ арасындагы айырмашылык

Халыктыц копи-коны - мекен жайын ауысуына байланысты

адамдардьщ орьш ауыстыруы. Keini - кон келёс! турлерге

белшедо: туракты, уакьггша, маусымдык, халыктыц

катынамалы квmi-коны, сонымен катар сырткы (мемлекет

шепнен шыгу) жэне innci (халыктыц мемлекет inrnme

орын ауыстыру), epiicri жэне сондай-ак куштеп болуы

мумкш.

179

Элемдж дшдер - эртурл1 мемлекеттер мен континеттердщ

халыктарыньщ арасында таралган дши шм. Элемдпе

дщдер буддизм, ислам жэне христиан дшь

Экономикалык географиядагы улгыер - кез кел-

ген зацдылыктардыц бетш ашатын жэне кез келген

нысандардьщ орналастыруьш сипаттайтын теориялар,

улплер.

Улгшеу (Моделирование) - акпаратты жацгыртуды жецщдету,

оньщ мацызды ерекшелжтер1 мен озара байланысын

жинакталган формада корсету. Географиядагы непзл

улгшер карта, суреттеме улпа , ж1ктеу улпш (классификационный),

халыкты орналастьфу yjirici мен

шаруашыльщты орналастыру улгшер1 жэне т.б.

а) 0цщркл1 орналастьфу улпш; «Шеффлдщ грави-

тациондык улпсше» сэйкес онеркэсш айрьщша улкен

калаларда немесе оган жакьш мацда дамиды

Вебер улпсй - «жекеленген» мемлекеттщ MiHci3 жагдайында

внеркэсш салаларьш орналастыру у лист

Тинберген улпсше - сэйкес 0HepK9cinTi орналастьфу элеумет-

тщ — экономикалык шыгындардыц тэуелдшпне байланысты

жузеге асады.

Тюнен улг*с* ( “жекеленген мемлекет” улг*с0 - жекеле-

ген мемлекеттщ жалгыз нарык орталыгы айналасында

эртурл1 белсендшктеп ауыл шаруашылыгы ощцрюш

орналастыру га тэуедщ зона улпсь

Жекелеген мемлекеттщ кещстщ б1рдей кунарлы жер-

лермен, 6ipTeicri Teric жазьщтьщпен сипатталады.

Орталыгында, оз мемлекеттщ жалгыз от1м нарыгы больш

саналатьш кала орналасады. Эртурл1 кызметтеп

фермерлердщ орналастьфылуыныц айырмашылыгы

ортальщ каладан кашьщтыгымен аныкталады.

Калаларды орналастыру улгшерн

Кристаллердщ “ортальщ орындар” улпЫ — бул калаларды

оцтайлы орналастьфу теориясы. (“Орталык орын” - кала

синоним1, бул сол ауданныц баска да елдьмекендершщ

180

орталыгы, оларды «орталык; тауарлармен» жэне

«орталык кызметтермен» камтамасыз ететш орталык).

Толыкгырушы ау дан дар — «орталык орындармен»

кызмет керсетшетш территориялар. В. Кристаллермен

айкындалган зандылыктар: «орталык орындарга» уксас

топтар алтыбурышты толыкгырушы аудандары болады, ал

«орталык орындардьщ» ездер1 дурыс алтыбурышты хорды

курады. Кдлалардьщ мшсв орналасуы изотропты деп

аталатын бетгерде гана бар болуы мумкш. Немесе шеказ

6ipTeKTi жазыктыкга бфдей бгркелю тыгыздыкта жэне

халыктьщ сатып алу кабшет!, ресурстардьщ б1ркалыпты

таралуы, б1рдей келжтж хабарламамен жэне т.б.

Дж. Кольб улпс1 - “ршыц дурыс орналасу ynrici”. Ец оцтайлы

орналастьфу «уйыскан» турдеп елд1 мекендерд1 орнала-

стыру болып табылады, ягни улкен кала мекендещцру

жуйеанде орталык жагдайды орналасады. Шекара

мацында оныц эсерш (оныц “с^раныс конусы”) жас

калалар орналасады. Ауылдар жас калаларды айнала

шеткер1 аймакта топтасады.

А. Лештщ у л п а (“А.Лештыц экономикалык, ландшафты”) -

В. Кристаллердщ жетшдхрщген улпЫ (калаларды оцтайлы

орналстыру ynrici). А. Леш шынайы eM ip r e жакындататын

улгып, косымша факторларды енпзда. Олардьщ бастысы

- «ортальщ орын» сол аумактыц барлык елдьмекендерше

ортак - елдщ ец мацызды экономикалык орталыгы.

Лоури Y^rici (“к/алалык, мультиплчкат” улгш) - экономи-

каньщ базалык жэне кызмет корсету секторыныц

даму ерекшел1ктершен, каланыц экономикалык жэне

территориялык курылымына тэуелдшгшщ бетш ашатын

уди. Олардьщ озара байланысы мен ыкпалын халыктьщ

тыгыз орналасуыныц o c y i жэне каланыц ауданымен

бейнеленедь

Мальтус Y^rici - (1766-1834) Т.Р.Мальтус улпш, халык саны

ecyi мен тамак ошмдерш оцщру туралы тэуелдшк теория-

сы. Халык саны геометриялык прогрессияда, ал азык ушш

кажет азык-тулж ресурсын ощцру арифметикальщ про-

181

грессияда есед-i. Халык саны ecyiH «тежеу» эдге (Мальтус

бойынша) - эпидемиялар, согыстар, некейздпс, кеш неке-

лер жэне т.б.

Накты халык - халык санагы кез1нде сол аумакта табылган

жэне уакытша eMip cypin жаткан тулгалар.

¥ л т - тарихи калыптаскан, экономикалык OMip, тал, аумак

жэне психологияньщ айкын ерекшелт жалпыга тэн,

адамдардьщ жалпылык турактылыгы.

Халыктыц р а й ы есш-онушщ нетто-коэффициента -

анасыныц орташажасына дешн OMip суретш 6ip анадан

туган кыздар саны.

Жалпы фертильдшж коэффициент! - 6ip эйелден туылган

балалардыц орташа саны.

TipeK кацка мекендещцру — калалар жэне жол желшерт

Ресми тш - мемлекеттщ непзп тш, зацдар мен ресми

ic-журпзуде, сот iciH журпзуде, окытуда жэне т.б.

колданьшады.

Сатып алу кабшетшщ паритета — жан басына шакканда

хальщтьщ eMip суру децгешн дэл багалау максатьшда

жалпы iund (немесе жалпы улттык) табысты есептеу уппн

енпзшген аудармалы валюта багамы.

Халык санагы - белгш 6ip уакытта ел тургындары туралы

эртурл1 статистикалык акпарат жинау. Б¥¥-ныц усынысы

бойьшша 10 жылда 1 рет туракты OTin туруы керек.

(Кдзакстандагы соцгы халык санагы 2009 жьшы етаазиш).

Халыктыц тыгыздыгы - халыктыц орналасу корсетаанп.

1 шаршы км ауданда туратын адам санымен корсета ледт

Аймактыц экономикалык жагдайыныц керсеткпптер1

- экономикалык жагдайды сипаттайтын, сандык жэне

сапалык корсетюштершщ жиынтыгы. Сандьщ керсет-

кштер: Ж10 келем1 (немесе Ж ¥ 0 ), Ж1© халыктьщ

жан басына шаккандагы ece6i, ЖЮ курылымы, урбандалу

коэффициента жэне т.б.; акпараттык сектор

шаруашылыгындагы yneci, гылыми зерттеу жумыс-

182

тарыныц шыгындар келем!, инфракурылымньщ даму

децгеШ, шыгарылатын ешм жацалыгы. Сапалык керсет-

Kinrrep — халыктын «eMip суру сапасы» керсетюштер1

(олардьщ канагаттандыруларыныц кажеттшктер1 мен

MyMKiHHimiKrepi): тургын-уй жагдайы, медициналык жэне

мэдени кызмет керсету децгеш, eMip суру Kayinci3fliri.

«¥стамды саяса т» — баскыншылык немесе баска да экспанцня

турше (немесе басталып к еткен баскьшшылыкка) жол бер-

меу максатында 6ip мемлекет немесе 6ipHeine мемлекеттщ

баскага журпзетщ ic-шаралар кешеш.

Туракты халы к — сол аумакта туракгаы eMip суретш санак

кезш косканда уакытша жок болтан адамдар.

Ципф ережес! («ранг-мелшер») — мемлекеттщ кез келген

кал ас ьш ьщ халык саныц есептеу ynrici («калалар иерар-

хиясы»). Егер территория бутш ауданды кураса п елшемд1

каланьщ халкы ец ужен капа тургындарыньщ 1/п курайды.

Православтык (православие) — христиан даншш тарамы. 395

жылы Рим империясы батыс жэне шыгыс белйсгерше

ыдырады. Бул рим эпископы (папасы) баскаруымен

батыс ццркеушщ жэне шыгыс нпркеулершщ катары

константино по льда к, иерусалимдак, александриялык

патриархтардыц басшылыгымен онашалануьша мумкшдщ

тугызды. Христиан дшшщ батыс жэне шыгыс тара-

мы арасындагы (римдж-католикпк жэне православтык

ннркеу) ыкпалы ушш тартыс epic альт, 1054 жылы фар-

мальды кулдыраумен аякталды. Сол мезплде христиан

дни куылган даннен мемлекегпк дщге айналды. Бул император

Константин (IV г.) тусында орын алды. Шыгу

reri византнялык православие Европаныц шыгысы мен

бцтустш шыгысында орнады. Киевтш Русь христиан

данщ 988 жылы князь Владимир Святославович тусында

кабылдады. Бул кадам Ресей тарихында басты салдар болды.

Табиги ресурстар - тжелеи материал ендаруде катысатын (немесе

колданылуы мумкш) табиги компоненттер.

183

Халыктыц eciMi - eici lypni уакыттагы халык саныныц айырма-

сы. Халыктыц жалпы, табиги жэне миграциялык eciMimn

KepceTKiuiTepi Tepic болуы мумкш.

Проблемалык аудандар - элеуметак экономикалык дамудыц

проблемалары байкалатын аудандар, мысалы, артык

жуктемел1 ipi-калальщ; депрессией ecici енеркэсштж; арт-

та калган аграрльщ аудандар. Эр мэселелж аудандар турше

карай шаруашыльщты реттейтш жэне уйымдастыратын

ерекше эдютер ойлап табылган.

0щцрктж куштер - адамдьщ кажеттшктердо канагаттандыру

ушш табигатты езгертуге багытталган ецщрютщ

субъективт1 жэне объектив™ факторлар жиынтыгы.

0HAipicTiK карым-катынас - оцщрютж куштердщ сипаты мен

дэрежесше байланысты курылатын, когамдык вндорю

кезшдеп адамдар арасьгадагы экономикалык катьгаастар

жиынтыгы.

Протестантизм - христиан дшшщ 6ip тармагы. Протестантизм

Реформация дэу1р1нде (XVI г.) антикатоликалык козгалыс

ретшде пайда болган. Протестантизмнщ ipi багыттары -

лютерандык, кальвинизм, англикандьщ, методизм, баптизм.

Ощцргстж куштерд1 орналастыру - жеке аудандар дыц табиги,

элеуметак жэне экономикалык жагдайларьша сэйкес

ецщргстж куштерд1 аумак бойьшша таратуды сипаттайтьш

динамикалык калып. Аталган элеуметак экономикалык

жуйеге тэн аумактык ецбек б елш а epeKineniierepi бойьшша

аныкталады.

Халыктыц орналасуы - аумак бойьшша халыктыц бел1ну

жэне кайта бел1ну yflepici жэне оныц нэтижеа (коныстар

торабы). Халыктыц орналасуьшан, едщ мекендердщ

функционалдык аумактьщ катынастарынан жэне халык

Keini-конынан турады.

Аймактык саясат - мемлекетак реттеудщ курамдык 6eniri -

OHflipicTiK куштерд1 ец тшмд1 орналастыруга жэне хальщ

oM ip i дэрежесшщ тецесуше кемек беретш зац шыгару,

184

экщппшк жэне экономикалык; шаралар кешеш. Аймактык

саясаттын непзп максаты—жекедара ау дан дар арасындагы

ец encip элеуметпк жэне экономикалык диспропорция-

ларды TericTey (тузету). Аймактык саясат барлык мацызды

материалдык ewnpic салаларын, халыктьщ жумыспен

камтылуын, кызмет керсету аясын орналастыруды,

туризмдц ынталандыруды жэне т.б. камтиды. Аймактык

саясат журпзу тэсщцерк «кажет ететш» аудандарды

айкындау, депрессивен аудандар «реанимациясы», «ын-

таландыру» саясаты, «компенсациялау» саясаты. («кажет

ететш» аудандар деп мемлекет оларга катысты аймактык

саясат журпзу re тшкго аудандар саналады). Аймактык

саясат шаралары: тгкелей каржылык кемек, тшмд!

жагдайдагы карыз беру жэне сальщ жещлдостер1, мемлекет

есебшен ендорютпс жэне элеуметпк инфракурылым

Куру, мемлекетпк тапсырыстарды орналастыру, халыктьщ

миграциялык агымдарын кажегп салага багыттау.

Аймактык тецаздж - кептеген факторлармен, оныц